نويسنده : ‌ دكتر علي اكبر شايسته نژاد چاپ كتاب : ‌ انتشارات دانشگاه پيام نور

1. تفسير موضوعي قرآن نويسنده :‌ دكتر علي اكبر شايسته نژاد چاپ كتاب :‌ انتشارات دانشگاه پيام نور تهيه كننده پاور پوينت :زهرا خيراللهي

2. اهداف كلي آشنايي با تفسير موضوعي قرآن

3. اهداف رفتاري آشنايي با كليات قرآن شاخص هاي قرآن اهل بيت و قرآن تفسير و تاويل قرآن كريم لطائف سوره حمد محكم و متشابه خدا در قرآن خلقت انسان و روابط اجتماعي او در قرآن سنت هاي اجتماعي در قرآن

4. مقدمه : قرآن كريم كه كتاب پيغمبر (ص) است و هم مظهر اعجاز او، نقشي صدها بار بزرگتر از نقش عصاي موسي و دم عيسي در تمدن بشر داشته است . اهتمام بي نظير مسلمين از صدر اسلام تا عصر حاضر نشانه شيفتگي آنها نسبت به قرآن است .

5. فصل اول كليات

6. اين كتاب عزيز ، يگانه سند بي بديل و جاودانه رابطه خداوند با خلق است كه گرد تحريف بر دامن آن ننشسته است و خداوند سلامت آن را از هرگونه تغيير و تبديلي به عهده گرفته است .

7. خداوند اراده فرمود تا مسلمان راستين و عالمان راسخ ،‌ درس هاي اين كتاب را براي ملت اسلام بازگو كنند و آموزه هاي آن را در بستر زمان به اقتضاي ضرورت ،‌تبيين و تفسير نمايند . اما عده اي از انسانهاي هوي پرست ، امامان راستين را از صحنه كنار زدند و به تبديل مفاهيم قرآن پرداختند.

8. حاكمان مستكبر با قيافه حق به جانب ،‌ به ظاهر قرآن و اموري كه مزاحم حكومت آنان نبود وسعت بخشيدند و با تظاهر به دلسوزي ميان مردم و حقايق قرآن فاصله انداختند . در عمق اين فاجعه كساني را مي توان مشاهده كرد كه از اساس به اسلام گردن نهادند و براي تامين منافع خود تظاهر به اسلام كردند.

9. تاثير عميق قرآن بر روح و جان آيات قرآن ،‌همانند باراني كه سرزمين مرده اي را احياء مي كند ،‌جانهاي مستعد را زنده مي كند و به قلبهاي آماده هيجان و تحول مي بخشد . قرآن زبان فطرت است بنابراين توصيه شده است كه آن را با آواز نيكو بخوانند تا موسيقي آن نيز جاذب و مطبوع باشد .

10. فصل دوم شاخص هاي قرآن

12. 1- ويژگيهاي قرآن مهمترين ويژگي معارف قرآن ، تكيه آن بر دو عنصر عقل و فطرت است . اساس حقايق اعتقادي و اخلاقي قرآن ،‌عقلي و فطري است ماهيت اين تعاليم از يك سو آنها را هميشگي ساخته و از سوي ديگر شيوه خاصي را در عرضه و آموزش و در نتيجه پذيرش آنها فراهم آورده است .

13. جامعيت و كمال قرآن بدان معناست كه قرآن تمام مواد و مصالح علمي رسيدن به سعادت فردي و اجتماعي را داراست . قرآن با گستره عظيم معارف خود راهكارهاي روابط انسان در چهار حوزه رابطه انسان با خود ، خدا،‌ انسانهاي ديگر و جهان را تبيين كرده است .

14. ويژگيهاي جامعيت قرآن 1-1- جامعيت و كمال قرآن ائمه معصومين در احاديث متعدد و مفسران در ذيل آياتي بر جامعيت و كمال قرآن در ميان مسائلي كه در چار چوب هدايت و تكامل بشر ،‌ ضروري است ، تصريح كرده اند مانند: ما فرضنا في الكتاب من شيء انعام/ 38 ما هيچ چيز را در اين كتاب فروگذار نكرده ايم

15. 2-1- حقانيت ،‌ درستي و واقع نمايي آموزه ها ي قرآن قرآن خود را كتابي بدون ترديد ، عزيز و بدون نفوذ باطل معرفي نموده است و آموزه هاي خود را حق و درست و مطابق با واقيعت مي داند . ذالك الكتاب لا ريب فيه بقره / 2

16. 3-1- استواري ،‌ اتقان ،‌ منع از فساد و جهل حكمت قرآن شامل آموزه هاي راستين و مطابق واقع است كه دچار نقص نمي شود و با روشنفكري خود انسان را در عرصه عمل از فساد و تباهي باز مي دارد و در حوزه علم و اقتصاد مانع ناداني وي مي گردد .

17. 4-1- حركت آفريني و زمينه سازي و لو انّ قرانا سيّرت به الجبال او قطعت به الارض او حكم به الموتي ... اگر به وسيله قرآن ،‌كوهها به حركت در آيند يا زمينها قطعه قطعه شوند يا به وسيله آن با مردگان سخن گفته شود ( باز هم ايمان نخواهند آورد ) رعد / 31

18. 5-1- ايجاد خضوع و فروتني لو انزلنا القرآن علي جبل لرأيته خاشعا متصدعا من خشيته الله و تلك الامثال نضربها للناس لعلهم يتفكرون حشر / 21 اگر اين قرآن را به كوهي نازل مي كرديم مي ديدي كه در برابر آن خاشع مي شود و از خوف خدا مي شكافد اينها مثالهايي است كه براي مردم مي زنيم شايد در آن بينديشيد .

19. 6-1- محرك انديشه لقد انزلنا اليكم كتابا فيه ذكركم افلا تعقلون انبياء / 10 ما بر شما كتابي نازل كرديم كه وسيله تذكر او بيداري شما در آن است آيا نمي فهميد. افلا يتدبرون القرآن ام علي قلوب اقفالها محمد / 24 آيا آنها در قرآن تدبر نمي كنند با بر دلهايشان قفل نهاده شده است.

20. 7-1- تكريم گر عقل عقل يكي از مواهب ارزشمند خلقت است كه مقوم حيات اوست . قرآن در آياتي به تكريم عقل پرداخته است . در نگرش ديني عقل از چنان جايگاه رفيعي برخوردار است كه دين بر آن متكي است و بين دين و عقل نه تنها تعارضي نيست بلكه وحي كمال عقل است .

21. 8-1- برخوردار از مراقبت الهي انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون حجر / 9 ما قرآن را نازل كرديم و ما بطور قطع نگهدار آنيم 2- موضوعات قرآني موضوعاتي كه در قرآن طرح شده است زياد است ولي در کتاب به 26 مورد فقط اكتفا مي شود.

22. 3- هماورد خواهي و تحدي قرآن تحدي و اعجاز قرآن در معارف آن است . علوم و معارف قرآن داراي ويژگيهاي مهمي است مثل هدايت گري ، روشن گري،‌ بيانگر همه چيز بودن و ... تائيد بر جنبه هاي زباني و ادبي قرآن به عنوان مهمترين وجه اعجاز فروكاستن از شان قرآن و آورنده آن است.

23. 1-3- زمان نزول آيات تحدي آيات تحدي از اواخر دوران مكه تا اوايل دوران هجرت نازل شده است . 2-3- موقعيت و ترتيب آيات تحدي 1- قل لئن اجتمعت الانس و الجن علي ان يأتو بمثل هذالقرآن لا يأتون بمثله اسراء / 88

24. 2- ام يقولون افتراه قل فاتو سوره مثله . . . يونس / 38 3- ام يقولون افتراه قل فأتو بعشر سور مثله مفتريات . . . هود / 13 4- ام يقولون تقوّله بل لا يؤمنون فليأتوا بحديث مثله . . . نور / 33 5- و ان كنتم في ريب مما نزلنا علي عبدنا فأتو سوره من مثله . . . بقره / 23

25. درمورد آيه چهارم علامه طباطبايي مي گويد : حديث كلامي است كه خبر و غرضي مهم و تام دارد و مي توان تمام آيات قرآن را مصداق حديث ندانست.

26. در مورد آيه چهارم علامه طباطبايي مي گويد : (( حديث كلامي است كه خبر و غرضي مهم و تام دارد و مي توان تمام آيات قرآن را مصداق حديث ندانست.)) پس همه قرآن ،‌ چند سوره ،‌يك آيه و يا مقداري از يك سوره طولاني مي تواند مصداق حديث باشد .

27. در مورد آيه پنجم : بعضي از مفسرين « من » را ابتدائيه گرفته و ضمير ها در « مثله » را به « عبدنا » بازگردانده اند . مي توان احتمال داد كه « من » در اين آيه « تبعيضيه » باشد. بر اين اساس اگر بعضي از وجوه اعجاز را داشته باشد تحدي محقق مي شود و البته تحدي به آوردنده قرآن نيز منتفی نيست .

28. در آيه اول به كل قرآن (كه تا آن زمان 50 سوره نازل شده بود)‌ با همه ويژگيها در آيه دوم در صورت عجز از كل قرآن به يك سوره با تمام ويژگيها و در آيه سوم به ده سوره با يك ويژگي و در آيه چهارم به مقداري از سوره تحدي شده است .

29. 4- تبيين قرآن توسط پيامبر و امامان به تصريح آيات متعدد قرآن ،‌ پيامبر مبين قرآن است . بر اساس حديث ثقلين و احاديث قطعي ديگر اهل بيت نيز مبين قرآن هستند . رجوع به قرآن به مفهوم قرآني آن جز از راه رجوع به ثقلين نمود پيدا نمي كند .

30. براي آگاهي از قرآن دو شناخت لازم است شناخت قرآن كريم از زاويه علمي و آفاق عملي و اهداف متعالي آن در ساختن فرد و جامعه به هر مقدار كه اين شناخت امكان پذير باشد . شناخت معلم قرآن يعني كسيكه آن را بشناسد و آموزش دهد و با رفتار خود آن را به نمايش بگذارد .

31. فصل سوم اهل بيت (ع) و قرآن

33. 1- رابطه اهل بيت ( ع‌ ) و قرآن در روايات رواياتي كه به رابطه اهل بيت و قرآن پرداخته اند سه دسته اند : الف – جايگاه آنان را به عنوان همتاي قرآن بيان كرد . ب – آنان را راسخون در علم و عالم به تفسير و تاويل معرفي كرد . ج – رواياتي را كه برخي از آيات را بر اهل بيت انطباق داده است .

34. 2- كاربردهاي علوم اهل بيت (‌ع ) بهره گيري از سنت و علم اهل بيت ( ع )‌ در موارد زير ضروري است. 1-2- تفصيل معارف و احكام علوم اهل بيت در بيان ناسخ و منسوخ ، اسباب نزول ، فضا شناسي آيات ،‌تفصيل احكام ، ‌وجه تخصيص و تعليم آيات كارگشاست.

35. 2-2- تاويل آيات درك عميق و لب معاني و حقايق و انطباق آن بر مصاديق ،‌ ويژه كساني است كه در علم قرآن رسوخ دارند . جايگاه انحصاري اهل بيت در باب تاويل ، اعتماد و برانگيزي و تضمين راه و سلوك است كه كه در رويت ثقلين بر آن تاكيد شده است .

36. 3-2- رفع اختلافها يكي از جايگاههاي مهم و انحصاري اهل بيت ( ع ) رفع اختلاف در تفسير و تاويل و فهم كلي قرآن است . جامعه ديني در تفسير و تاويل ، قوام دهنده و مدير علمي لازم دارد و فصل انحطاب اين امر ائمه ( ع ) هستند .

37. اگر همه مسلمين در تفسير به ائمه ( ع ) مراجعه مي كردند بخش زيادي از نزاعهاي كلامي ، اختلافات اعتقادي و نحله هاي مذهبي پديد نمي آمدند و اسرائيليات و خرافات در فرهنگ اسلامي رواج نمي يافت .

38. 4-2- ايستادگي در برابر انحرافات يكي از مسئوليتهاي مهم ائمه ايستادگي در برابر تحريفات تفسيري و پاسخ به شبهات و راهنمايي نادانان است . پيامبر ( ص ) فرمود : رسالت حفظ اين دين در هر دوره اي بر عهده كسي از فرزندان من است كه تاويل هاي باطل انديشان و تحريفهاي گزافكاران و بدعت های نادانان را از آن دوري مي كنند .

39. 5-2- تجسم عيني و اسوه بودن تجسم بخشيدن به دستورات ديني در صورت مؤثر و اطمينان بخش است كه متكي بر علم و عصمت باشد چيزي كه به صورت انحصاري در خاندان اهل بيت ( ع )‌ كه مصداق آيه تطهيرند يافت مي شود .

40. 6-2- علم ويژه قرآن قرآن پيامهاي عميق و ژرفي دارد كه درك آن شرايط و لوازمي مي خواهد و اكتساب همه آن شرايط براي كسي ميسور نيست . غزالي درباره امام علي ( ع ) مي گويد: علم لدني بايدش تا به اين درجه از معلومات قرآن برسد.

41. 7-2-تفسير نبوی بخش عظيمي از معارف قرآن كه توسط پيامبر بيان شده به دست ما نرسيده و بسياري از رواياتي كه رسيده است داراي سند معتبر نيست البته تعدادي از روايات تفسيري منسوب به پيامبر كه از طريق تواتر و قرائن قطعي صدورشان از آن حضرت يقينی است .

42. نمونه اي از تفسير نبوي در تفسير آيه : يا ايها الذين امنو اتقوالله حق تعاله اي كساني كه ايمان آورده ايد آنگونه كه حق تقوا و پرهيزگاري است از خدا بپرهيزيد. رسول اكرم ( ص ) فرمودند : خدا پيوسته در ياد باشد و فراموش نگردد .

43. 3- مکتب تفسيري ائمه ( ع ) در پذيرش روايات تفسيري رسول خدا ( ص ) ميان اهل سنت و شيعه توافق وجود دارد ولي در مورد اهل بيت چنين نيست و برخي از اهل سنت جايگاه اهل بيت را آنچنان كه شايسته آنان است پاس نمي دارند .

44. 1-3- نمونه اي از تفسير امام علي ( ع ) درباره آيه : و لبثوا في كهفهم ثلاث مأه سنين و ازدادوا ... يهوديان اعتراض كردند كه در تورات ، مدت اقامت اصحاب كهف سيصد سال است و اين نه سال اضافه وجود ندارد حضرت فرمودند : ((‌اين نه سال به آن دليل است كه سالهاي شما شمسي و سالهاي ما قمري است .))

45. 2-3- جايگاه حديث در تفسير پس از قرآن ،‌ حديث اهميت زيادي در اسلام و نزد مسلمانان دارد و بدون مراجعه به حديث عمل بر طبق قرآن تحقق نخواهد يافت بنابراين قرآن و حديث اگرچه به ظاهر دو چيزند ولي در جريان شناخت معارف دين و استمرار جامعه اسلامي حقيقت واحدي دارند .

46. 3-3- نمونه هايي از تفاسير ساير امامان الف – امام حسن مجتبي (‌ ع ) در تفسير آيه يا ايها النبي انا ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا احزاب / 33 فرمودند شاهد پيامبر است و مشهود روز قيامت و به آيه ذالك يوم مجموع له الناس و ذالك يوم مشهود هود / 103 استفاده فرمودند .

47. ب – امام حسين ( ع ) درباره معني « صمد » فرمودند :‌ خداوند برتر از آن است كه چيزي از او خواسته شود ، يا چيز خشن يا لطيفي از او متولد گردد ، بلكه اوخداوند صمد است آنكه نه ازچيزي است و نه در چيزي و بر چيزي .

48. ج – از امام باقر (ع) درباره علت اينكه مسح بر قسمتي از سر واجب است سئوال شد . ايشان فرمودند به خاطر وجود حرف « با » ( يعني داراي معنی تبعيضيه است ) در آيه « فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الي المرافق و امسحوا بروؤسكم و ارجلكم الي الكعبين » مائده / 6

49. 4-3- بيان مصاديق آيات در پاره اي از موارد ائمه ( ع ) به بيان مصاديق آيات پرداخته اند مثلا در اين آيه : و السماء رفعها و وضع الميزان الا تطغوا في الميزان و اقيموالوزن بالقسط و لا تخسرو الميزان الرحمن / 7-9 امام صادق ( ع ) فرمودند ميزاني كه براي مردم قرارداده شد امام عادلي است كه در ميان مردم به عدالت فرمان مي راند.

50. فصل چهارم تفسير و تاويل قرآن