4-1 Reikistjarnar jörð

1. 4-1 Reikistjarnar jörð • Jörðin er stærst af innri reikistjörnunum. • Ummál við miðbaug er 40.075 km • Miðbaugur er ímynduð lína sem dregin er mitt á milli norðurpóls og suðurpóls. • Jörðinni er þannig skipt í norðurhvel og suðurhvel. • Jörðinni er skipt í þrjú meginsvæði: steinhvolf, vatnshvel og lofthjúp.

2. 4-1 Steinhvolfið • Steinhvolfið er húð jarðarinnar, lönd, eyjar og allt efnið á hafsbotninum. • Þykkt jarðskorpunar er breytileg eða frá 8 km, undir úthöfunum, upp í 32 km, undir meginlöndunum. • Steinhvolfið er sífellt að breytast vegna veðurs, rigninga, skriði jökla og hafið brýtur niður landið.

3. Vatnshvelið • 70% af jörðinni er þakið vatni og kölluð við það svæði vatnshvel. • Næstum allt vatn á jörðinni er salt. • Ferskt vatn er helst að finna í ám, stöðuvötnum og grunnvatni neðanjarðar. • Aðeins 15% af ferskvatni er tiltækt hitt er frosið í jöklum. • Vatnsbirgðir endurnýjast stöðugt með rigningu og snjókomu.

4. Lofthjúpurinn • Lofthjúpurinn nær 1600 km út í geiminn. • Lofthjúpurinn er líka oft nefndur gufuhvolf. • Lofthjúpurinn er samsettur úr • 78% nitur • 21% súrefni • 1% ýmsar aðrar lofttegundir eins og argon, koltvíoxíð, neon, helín og vatnsgufa.

5. 4-2 Jörðin í geimnum • Jörðin gengur á sporbaug um sólu. • Jörðin snýst einnig um möndul sinn. • Þessar tvær hreyfingar, möndulsnúningur og brautarhreyfing ræður því hvernig dagur og nótt annars vegar og sumar og vetur hins vegar skiptast á. • Fyrra nefnist dægraskipti og síðara árstíðarskipti.

6. Dægraskipti • Snúningur jarðar um sjálfa sig kallast möndulsnúningur. • Einn hringur um möndulinn köllum við sólahring eða 24 klst. • Sú hlið jarðarinnar sem snýr að sól er upplýstur, dagur, hinn er í myrkri, nótt. • Allt ferlið, að dagur og nótt skiptist á, nefnist dægraskipti. • Möndullinn er ekki hornréttur heldur hallar um 23,5 gráður – möndulhalli.

7. Dægraskipti frh. • Möndulhalli verður til þess að staðir nálægt heimskautunum geta snúið í átt að sól lengur en einn sólarrhing í senn og einnig verið í skugga lengi. • Þetta þekkjum við á Íslandi sem bjartar sumarnætur og skammdegi á vetrum. • Jörðin snýst rangsælis miðað við klukku – sólin “kemur upp” í austri og “sest” í vestri. • Horfum ofan á jörðina þá snýst hún rangsælis frá vestri til austurs.

8. Árið • Á einni ferð jarðar um sólu snýst jörin 365,25 sinnum um möndul sinn. • Þessi tala er ekki nákvæm því það munar 0,0078 sólahring. • Þetta er lítil tala sem verður þó að leiðrétta og það er gert með gregoríanska tímatalinu okkar. • Aldamóta ár eru ekki hlaupár nema þegar 4 ganga upp í töluna. 1900 var ekki hlaupár en 2000 var hlaupár.

9. Árstíðirnar • Möndulhalli veldur árstíðarskiptum hjá reikistjörnunum. • Sumar reikistjörnurar eins og Merkúr, Venus og Júpíter hafa ekki möndulhalla og þar verða ekki árstíðarskipti. • Hinar hafa verulegan halla og þar verða árstíðaskipti. • Skoða vel mynd 4-6 • Þegar norðurhvel hallar að sólu er sumar og vetur þegar suðurhvel er nær sólu.

10. Segulhvolf jarðar • Jörðin er umlukinn segulhvolfi. • Þetta segulhvolf myndast vegna snúnings og iðustraums í kjarna jarðarinnar en hann er úr járni og nikkeli. • Þetta myndar segulsvið sem verkar á alla aðra segla t.d. áttavita. • Segulhvolfið nær 64.000 km út í geiminn frá þeirri hlið jarðar sem snýr að sól. Sjá mynd 4-7

11. Geislunarbelti Van Allens • Geislunarbelti Van Allens eru 2000 og 20.000 km fyrir ofan yfirborð jarðar, mynd 4-9 • Þessi belti loka úti geislun frá sólinni sem yrði banvæn lífi hér á jörðu. • Geislun frá sólinni nær þó inn í efstu lög lofthjúpsins í kringum segulskautin. • Þessi segulljós þekkjum við sem norðuljós hér við norðurskaut og suðurljós við suðurskaut.

12. 4-3 Tunglið • Ekkert loft, og þess vegna ekkert veður, er á tunglinu og þar er yfirborðið þurrt og gróðurlaust - og hljóðlaust. • Jarðvegurinn varð til á milljörðum ára með látlausri skothríð geimsteina, stórra og smárra. • Stórir steinar mynda gíga en sléttu svæðin köllum við höf. • Eldvirkni var á tunglinu fyrir milljörðum ára og þá mynduðust fjöll.

13. 4-3 Tunglið • Hraun, heit gös og rof í tunglinu hafa myndað stór djúp gil. • Ekkert vatn er á tunglinu en áður fyrr hefur verið heitt á tunglinu og mikið gengið á. • Ysta lag tunglsins er 65 km á þykkt, síðan tekur við 800 km þykkt lag úr þéttu bergi og vísindamenn telja að innsti kjarninn sé úr járni sem sé bráðið að hluta.

14. Kvartilaskipti tunglsins • Tunglið gengur á braut um jörðina. • Ein umferð tunglsins tekur aðeins einn tunglmánuð! • Þegar tunglið hreyfist breytir það afstöðu sinni til jarðar og sólar og um leið breytist lögun upplýsta flatarins sem við sjáum á himninum þar sem tunglið er statt hverju sinni. • Þessi breyting kallast kvartilaskipti.

15. Kvartilaskipti frh. • Tunglið skín ekki sjálft heldur endurkastar ljósi frá sólu. • Aðeins sá hluti tunglsins sem sólarljós fellur á er því sýnilegur á hverjum tíma. • Nýtttungl snýr upplýstu hliðinni að sólu og sést ekki eða mjög illa á himni – dökk hlið snýr að jörðu • Síðan fer tunglið að vaxa frá hægri þ.e. lýsast upp frá hægri

16. Kvartilaskipti frh. • Þegar tunglið er orðið hálft er talað um að fyrstakvartil sé lokið. • Tunglið heldur áfram að vaxa þangað til að það er orðið fullt – snýr allriupplýstu hliðinni að jörðu. • Tungl er orðið fullt tveimur vikum eftir að það var nýtt. • Þá er öðrum kvartil lokið. • Nú fer tunglið að minnka aftur frá hægri þ.e. það dökknar frá hægri.

17. Kvartilaskipti frh. • Aftur verður tunglið hálft – þriðji kvartil - og að lokum eftir síðasta kvartil verður tunglið aftur nýtt - aldökkt á himni. • Þetta tekur um 29 ½ sólahring og kallast tunglmánuður. • Mánuðirnir á dagatalinu nefnast hins vegar almanaksmánuðir. • Skoða vel mynd 4-15

18. Myrkvar • Myrkvar eru tvennskonar • Sólmyrkvi • Tunglmyrkvi • Sólmyrkvi verður þegar tunglið gengur beint milli sólar og jarðar. Sólin sést ekki fyrir tunglinu. • Þá verður lítill hluti jarðar í alskugga og önnur svæði í hálfskugga. Jörð Sól Tungl

19. Myrkvar frh. • Tunglmyrkvi verður þegar skuggi jarðar fellur á fullt tungl. • Tunglmyrkvi sést frá þeirri hlið sem nótt er á – sem snýr frá sól. • Skoða vel mynd 4-16 Sól Jörð Tungl

20. Sjávarföllin og tunglið • Sjávarföll stafa af því að þyngdarkraftur frá tungli á vatnið sem að því snýr er hlutfallsega meiri en á jörðina sjálfa. • Þannig dregst vatnið að tunglinu meira en jörðin. • Vatnið á bakhliðinni verður fyrir hlutfallsega minni krafti en jörðin • Hann dugir því ekki til að halda því á hreyfingu með jörðinni. • Þannig leitar vatnið í átt frá tunglinu.

21. Sjávarföll frh. • Sjávarföll eru mest – stórstreymi - nokkrum dögum eftir að tungl er fullt eða nýtt en minnst nokkrum dögum eftir hálft tungl – smástreymi. • Sólin eykur við þyngdarkraftinn þegar sól og tungl eru í línu þess vegna verður stórstreymi. • Þar sem að tunglið togar í hafið er flóð og á gagnstæðu hliðinni líka. • Á hinum hliðunum tveimur er fjara. • Flóð er tvisvar á sólahring og fjara tvisvar sinnum á sólahring.