मुलांच्या अंतरंगात डोकावताना

2. १६. मुलाांच्याअांतरांगातडोकावताना Created Date: 19 Mar ववशेषमुलाांमध्येलाजाळू, प्रेमळ, दादावगरीकरणारे, सततकटकटकरणारे, आनांदीस्वभावाचे, वनराशावादी, दुसऱ्ाांनात्रासदेण्यातआनांदमानणारे, तसेचदुसऱ्ालावचडवा्लासाांगूनत्ाांच्याभाांडणाचीमजाघेणारे, स्वतः काहीतरीउद्योगकरूनदुसऱ्ाचेनावसाांगणारे, ्ाबरोबरचदुसऱ्ाचीकाळजीघेणारे, तरदुसऱ्ालाआपल्यावर अवलांबूनठेवण्यातआनांदमानणारे. आपल्यावमत्रमैवत्रणीवकाळजीवाहकाबद्दलअवतआसक्तीबाळगणारे, त्ाांच्याशी इतराांनीबोललेलेनआवडणारेअसतात. काहीमुलेबेमालूमपणेखोटेबोलतात, तरकाहीमुलेस्वतःकाहीचुकीची गोष्टक े लीतरस्वतः्ेऊनसाांगतात. काहीांनास्वच्छववशस्तीतराहा्लाआवडतेतरकाहीबेवशस्तअसणारे, काही आळशी, तरकाहीसततउत्साहात, काहीांनानवीनगोष्टीवशकण्याचीआवडतरकाहीांनाकशातचरसनसतो. काही मुलाांच्यास्वतः बद्दलअनाठा्ीअपेक्षा, तरकाहीमुलेक्षमताअसूनहीत्ानवापरणारे. आहेतकीनाही्ाांचेही आपल्यासारखेचस्वभावधमम. मुलाांच्यामनातआपल्यासारखेचसततविचारचालूअसतात. त्ाांच्याबौद्धिककमतरतेमुळेविचाराांचापररघलहानअसतोपण विचारअसतातच. आपणआपल्यामनािरताबाठेिूशकतो (बऱ्याचिेळा) िआपल्याविचाराांनासकारात्मकतेकडेिळिू शकतो. (हेहीआपल्यालाअनेकदाजमतनाही.) आपल्यातीलअनेकाांनाहीहेअिघडअसते, तरविशेषवमत्रमैवत्रणीांनावकती अिघडजातअसेलयाचीकल्पनाआपणकरूशकतो. यासततच्याविचाराांपासूनत्ाांचीसुटकाकरूनत्ाांनासकारात्मक आनांदीजीिनद्यायचाआम्हीनिविवतजमध्येप्रयत्नकरतो. त्ाांनाहीआपल्यासारखेछानवदसािेसेिाटते. छानअांघोळकरूनआिरूनआल्यािरमुलाांचापवहलाप्रश्नअसतोमीकसा वदसतोिावदसते? काहीकाययक्रमाकरताछानतयारझाल्यािरतरविचारूचनका. आपलेपणअसेचअसतेकीहो! अवदती लहानम्हणजेतेरा-चौदािषाांचीअसेल. आम्हीसियजणछानतयारहोऊनक ु ठेतरीवनघालोहोतो. तेव्हाआरशातस्वतच चे प्रवतवबांबबघतअवदतीनेपवहल्याांदामलाविचारलेहोते, ‘आईमीकशीवदसते?’तेव्हामलाझालेलाआनांदआजहीआठितोय. अवदतीलास्वत्वाचीिसौांदयायचीजाणीिझालीयाचातोआनांदहोता. आतासुिामार ां जीलाप्रत्ेकसणालामुलीनिीनकपडे घालतात. कानातले, गळ्यातलेघालून, नेलपॉवलशलािूनमस्तनटतात. दरदोनमवहन्ाांनीब्युटीपालयरिालीताईसांस्थेमध्ये येते. हीताईयेणारम्हणूनमुलीखुशअसतात. ताईमुलीांचेक े सकापूनिभुियाांचेथ्रेवडांगकरनदेते. अनेकमुलीांनाओठािरि हनुिटीिरजास्तलियेते, तीपणकाढूनदेते. दुसऱ्यावदिशीहमखासमुलीसाांगतात‘ताईयेऊनगेली’िलगेचचाप्रश्न‘मी कशीवदसते?’मुलाांनासुिाछानछानकपडे, बूटघालायला, दाढी-वमशाांचािेगळाकटठेिायलाफारआिडते. न्हािीयेऊन गेल्यानांतरसगळ्याांनाहेनिेरूपदाखिायलाफारआिडते. हेछोटेछोटेआनांदचआपल्याआयुष्यालाअथयप्राप्तकरून देतात. असेअनुभिविशेषमुलाांनानक्कीचद्यायलाहिेत, तोत्ाांचाहक्कचआहे. हेफक्तआपल्यालासमजायलापावहजे. काहीमुलाांमध्येइषाय, अवतआसक्तीअसते. त्ाांनात्ाांच्यावमत्रमैवत्रणीांनीिात्ाांच्याघरातीलमुलामुलीांनी, दुसऱ्याघरातील मुलामुलीांशीबोललेलेआिडतनाही. नाचामध्येिानाटकाांमध्येनाहीघेतले, तरत्ाांचीवचडवचडहोते. मीमार ां जीलाअसतेतेव्हा क ु णीमुलीजरमाझ्याशीजास्तबोलायलालागल्यातरअवदतीपणवचडवचडकरते. स्वतच च्यािस्तूांबद्दलकाहीमुलाांनाइतकी आसक्तीअसतेकी, खराबहोतीलम्हणूनबॅगेमधूनचाांगलेकपडेिापरायलाबाहेरकाढतचनाहीत. मात्रइतराांचेचाांगलेकपडे िचप्पल, शूजघालायलाफारआिडतात. यािरूनयामुलाांचेइतराांशीभाांडणठरलेलेच. कारणअथायतचइतरमुलाांनात्ाांनी असेिागलेलेआिडतनाही. काहीमुलाांनाआपल्यायशस्वीभािांडाबद्दलअसूयाअसते. मगयाभािांडालामारणेिात्ाच्या िस्तूतोडणे, असेउद्योगसुरूहोतात. हीपररद्धस्थतीहाताळणेआई-िवडलाांनाफारचअिघडजाते. काहीमुलाांचीविनोदबुिीचाांगलीअसते. एखादयािेळीमुलेअसलीिाक्येिापरतातकी, हसूनहसूनआमचीपुरेिाटहोते. एकदाकाययशाळेमध्येकामकरणाऱ्यामाझ्यासहकारीदाांपत्ाचेकशािरूनतरीभाांडणझालेतरनांतरयोगेशकाययशाळेतून बाहेरयेऊनम्हणतो, ‘बरांझालांबाबामीलग्ननाहीक े ले, बायकाांचीकायकटकटअसते.’अवदतीसारखीमुलगीकाहीिस्तू आणूनदेअसेसाांवगतलेकीहरिलीम्हणूनसाांगतेिगोडहसते. वतचामूडछानअसलािामीक े लेलेवतलाकाहीतरीआिडले असेलतरम्हणते‘आईगुडगलयआहे.’‘डॅमइट’ (Dam it) ि‘ओआयसी’ (Oh I see) तरइतक ेयोग्यिेळीिापरतेकी, ते ऐक ू नहसूचयेते. हेशब्दक ु ठ ू नवशकलीवतलाचमाहीत, कारणआमच्यादोघाांच्याहीसांभाषणातहेशब्दनसतात. एखादी स्पधायवजांक ू नआलीकीहमखासविचारणार‘नमस्कारकरू?’मलाआठितयतीन-चारिषाांपूिीचीगोष्टआहे. अवदती सुट्टीमध्येघरीआलेलीहोतीिनेहमीप्रमाणेआम्हीबागेमध्येकॉफीघेतबसलोहोतो. हीसारखीमाझ्यापायाजिळहातनेत होती. मीथोडेसेरागािूनचवतलाविचारले, ‘असेकाकरतेस?’तरमलाम्हणते, ‘िाढवदिसआहेमहणूननमस्कारकरतेय.’

3. हीपोरगीअसेगोडधक्क ेसारखेचदेतअसते. वतचािाढवदिसहोताम्हणूनवतलािाढवदिसाच्याशुभेच्छासकाळीचदेऊन झालेल्याहोत्ा, तेव्हातीनमस्कारकरायलाविसरलीहोती. मुलाांनाआम्हीदरमवहनाकामाचामोबदलाम्हणूनठरािीकरक्कमदेतो. रक्कमअगदीचनगण्यअसते. पणयामुळेत्ाांनादर मवहन्ालाआपणहीपैसेकमाितोअसेिाटते. एखादामुलगापगारझाल्यािरम्हणतो‘मॅडमपगारिाढिाकी, गािाकडेघर बाांधायलाकाढलय.’एकजणतरम्हणाला, ‘पगारिाढिाकारणमोठयाभािाचेलग्नझालांय, आतामाझीचपाळी. माझेलग्न झालेकीबायको, मुलेअसतीलम्हणजेआताचेघरपुरायचेनाही. मोठेघरबाांधािेलागेल.’अशािेळीहसूयेतेित्ाांच्या कल्पनेच्याभराऱ्याांचीमजािाटते. एकमेकालावचडिणे, चेष्टामस्करीकरणेतरचालूचअसते. आहेकीनाहीगांमत. मलाआठितयअवदतीआठ-नऊिषाांचीहोती. आम्हीसियजणमाझ्याआई-िवडलाांकडेिाड्यालाजाऊनपरतपुण्यालायेत होतो. गाडीमध्येआम्हीम्हणतहोतोकी, आजीकडेमजाआली, तरएकदमअवदतीम्हणाली, ‘मजाआली. शीनाही, शू नाही.’आम्हीसगळेइतक ेहसलोिअजूनहीहेएक्सप्रेशनआम्हीकधीकधीगमतीमध्येिापरतो. यामागचीअवदतीची मनच द्धस्थतीबघा. चड्डीमध्येशी-शूहोणेहेबरोबरनाही, हेवतलाकळतहोते. पणतोपयांतवतचायािरताबानव्हतािवतलायाचे िाईटिाटतहोते. यावटिपमध्येवतलायािरताबाठेिताआलायामुळेतीस्वतच िरखुशहोती. त्ामुळेवतलावटिपलाखूपमजा आलीहोती. नाहीतरीआपल्याप्रत्ेकाच्यामजेच्याकल्पनािेगिेगळ्याचअसतात. काहीमुलाांनाविशेषतचबॉडयरलाईनच्यामुलाांनाफ ु शारक्यामारायलाफारआिडतात. नव्यानेचनिविवतजमध्येराहायला आलेलाएकमुलगाआम्हालासाांगायचा, ‘मीबाईकचालितो. मलामैत्रीणआहे. मीवतलाघेऊनवफरायलाजातो.’आम्हाला सुरिातीलाहेखरेिाटायचां. कारणतेव्हाआम्हालाहीअनुभिकमीहोता. निविवतजवनिासीकाययशाळानुकतीचसुरझालेली होती. नांतरआम्हालायासगळ्याढाकाआहेतियात्ाच्याकल्पनेच्याभराऱ्याआहेत, हेलिातयायलालागले. म्हणजेयाांच्या मनातसुिामैत्रीण, लग्नहेविषययेतअसतात. याियातजरत्ाांनाचाांगलावदनक्रमिआत्मसन्मानिाढेलअसेउपक्रम वमळालेनाहीत, तरलैंवगकभािनाजास्तउद्दीवपतहोतातिहाचविषयसततमनातयेऊनमुलेआक्रमकहोतात. ितयणूक समस्येलािमानवसकआजारालाबळीपडतात. हेविषयपालकाांनीिवशिकाांनीपौगांडािस्थेतचसमुपदेशकाच्यामदतीनेयोग्य िेळीच, योग्यपितीनेहाताळायलापावहजेत. पणबऱ्याचदाप्रत्िाततसेकरतानावदसतनाही. यामुळेविशेषमुलाांचेफार हालहोतात. विशेषमुला-मुलीांकरताहाविषयकसाहाताळािायाचेमोठेआव्हानत्ाांचेआई-िडीलियािेत्रातकाम करणाऱ्यालोकाांसमोरआहे. बॉडयरलाईनच्यामुलाांमध्येस्वतच च्याफायद्यासाठीखोटेबोलण्याचीप्रिृत्तीअसते. स्वतच चीचूकलपिणे, हेतेबेमालूमपणेकरू शकतात. मलाआठितयएकमुलगानुकताचसांस्थेमध्येराहायलाआलाहोता. सुरिातीलातोजेव्हाघरीजायचािघरन त्ालापरतसांस्थेमध्येआणलेकी, गाडीतूनउतरतानाचत्ालाफीटयायची. आम्हालासिाांनाफारकाळजीिाटायची. पण नांतरलिातआलेकीत्ालानिविवतजमधेरहायचेनव्हते, म्हणूनतोफीटआल्याचेनाटककरायचा. आतातोछानरळलाय त्ामुळेत्ालाआताअशाखोट्याफीटहीयेतनाहीत. सुरिातीलाहीमुलेमाझ्याकडेकाळजीिाहकाांबद्दलतक्रारकरायची. त्ाांनीकायकायक े लांययाचापाढािाचायची. िणभरमाझाहीयािरविश्वासबसायचा, पणप्रत्िबवघतल्यावशिायिात्ाची शहावनशाक े ल्यावशिायप्रवतवक्रयाद्यायचीनाही, हास्वभािअसल्यामुळेकाळजीिाहकिाचले. काहीमुलेसहानुभूती वमळिण्यासाठीवक ां िाघरीराहािेसेिाटतअसेलतरआई-िवडलाांनाकाळजीिाहकाांबद्दलिाकाययशाळेच्याविशेष वशिकाांबद्दलबरेचकायकायसाांगतातिकाहीआई-िडीलमागचापुढचाविचारनकरताकाळजीिाहकालािवशिकाांना फारबोलतात. याबाबतीतआई-िवडलाांचेसारखेसमुपदेशनकरािेलागतेकी, तुम्हीअसेफडफडाबोलूनका. खरांचकाय घडलांययाचीशहावनशाकरा, मगचआपणचचायकरूनयािरउपायशोधू. काहीमुलाांनासियअसतेकी, इतरिेळीछान असतातपणघरनफोनआलाकीरडारडसुर. आई- िवडलाांनाआम्हीसत्पररद्धस्थतीचीकल्पनावदली, तरीत्ाांनाआम्ही साांगूतेपटतेचअसेनाही. जेव्हाहीजीएकसमजूतअसतेकीविशेषमुलेवनष्पापअसतात, पणप्रत्िातअसेनसते. काही मुलेफारबेरकीअसतात. काहीविशेषमुलाांमध्येनकारात्मकभािनाजास्तप्रमाणातआढळते. त्ाांचेपालनपोषणकसेझालेआहेयािरहेप्रमाणकमी अवधकराहाते. पालकाांनीमुलाचेमवतमांदत्वकसेस्वीकारलेआहे, मुलाचाआदर, आत्मसन्मानवकतीजपलाययािरितयणूक समस्याांचेप्रमाणअिलांबूनअसते. घरामध्येसकारात्मकप्रेमळिातािरणनसेलिमुलालाजरहीनभािनेनेग्रासलेलेअसेल, तरतीविशेषव्यक्तीितयणूकसमस्यािकालाांतरानेमानवसकआजारालाबळीपडते. अशाव्यक्तीांचेपालनपोषण निविवतजमध्येकरतानाआमच्यासगळ्याांचीखूपदमछाकहोते. आमच्याकडेएकमुलगा, इतरमुलाांनात्रासदेण्यासाठीकाही मुलाांनाभडकाितअसतो. फक्तमुलाांनाचनाहीतरहामुलगाकाळजीिाहकालाहीसहकाययकरतनाही. त्ाच्याशीसहकायय करूनकाअसेइतरमुलाांनासाांगतो. इतक े चनाहीतरकाळजीिाहकालाधमकाितो, आधीच्याकाळजीिाहकाांनामी काढायलालािलांय. तसेचतुलाहीकाढायलालािीनिगैरे. िेळप्रसांगीत्ाच्याअांगािरधािूनजाऊनमारतोही. दुसराएक

4. मुलगा, एखादयामुलालासाांगतोअमुकएकामुलालावचडििामार, बरांयामध्येवचडिलेल्यामुलाचामारिबोलणी वचडिणाऱ्यामुलालाखािीलागतातिहाबाजूलावनवियकारचेहऱ्यानेमजाबघतअसतो. त्ाचीहीलबाडीआमच्याहीजरा उवशराचलिातआली. काहीमुलेधोकादायकपितीनेिागतात. बल्बबटणचालूअसतानाकाढणेिनांतरतोफोड ू नटाकणे. काहीमुलेपळून जायचाप्रयत्नकरतात. काहीजणस्वतच लाजखमाकरूनघेतातिाडोक ेजोरजोरातआपटतात. एकामुलालाआगलािायची सियहोतीिवकतीहीलपिूनठेिलीतरीबांबाजिळीलिास्वयांपाकघरातीलकाड्यापेटीशोधूनकागदिापालापाचोळातो जाळायचा. हेकरतानाआपणक ु ठेआगलाितोयिहीआगभडकलीतरकायभयानकपररणामहोतील, याचीत्ाला कल्पनानसायची. एकमुलगीस्वभािानेहट्टीआहेिस्वतच लाचसगळ्याांनीमानद्यािाअशािृत्तीचीआहे. जरामनाविरिझाले कीपांख्यालाफाशीघेईन, इलेद्धरिकचाशॉकलािूनघेईनअशीधमकीदेते. घरच्याांशीयाविषयीबोलल्यािरतेम्हणतात, ‘ती असेकाहीकरणारनाहीफक्तधमकीदेते.’पणअशािेळीकाळजीिाहकालाफारमानवसकताणयेतो. एकमुलगासांधी शोधूनसांस्थेमधूनपळूनजातो. दोनदात्ालाआम्हीशोधूनआणला. वतसऱ्याांदापळालापणस्वतच हृनचपरतआला. परत आल्यािरसाांवगतले, ‘मीजिळच्यागणपतीचाप्रसादआणायलािपेनआणायलागेलोहोतो.’अशामुलाांनाघरनसुिान साांगताबाहेरवफरायचीसियअसते. त्ामुळेनातेिाईकआम्हालासाांगतात, ‘तोसांस्थेमधूनवनघूनगेलातरीपरतयेईलिनाही आलातरीआम्हीतुम्हालाजबाबदारधरणारनाही.’आम्हीसियकाळजीघेऊनसुिाप्रत्िातअसेकाहीघडले, तरत्ाांची प्रवतवक्रयाकायअसेलसाांगतायेतनाही. त्ामुळेआम्हीहमीपत्रामध्येवलहृनचघेतोकी, असेकाहीघडलेतरपालकसांस्थेला जबाबदारधरणारनाहीत. कारणअशापळूनजाणाऱ्यामुलालाघरीपरतपाठिणेसोपेअसते, पणहामुलगाघरीजाऊन करणारकायहाविचारकरूनधोकापत्करूनआम्हीअशामुलालाठेिूनघेतो. तीव्रस्वरूपाच्याितयणूकसमस्याअसणाऱ्यामुलाांनाकाहीमवहन्ाांपासूनतेदोन-तीनिषाांपयांतसुधारण्यासाठीिमानवसकता चाांगलीहोण्यासाठीआम्हीप्रयत्नकरतो. पणकाहीिेळामवतमांदत्वाबरोबरचतीव्रस्वरूपाच्यामानवसकआजारालामुलेबळी पडलेलीअसतात. त्ाांच्यापयांतपोहोचणेचअिघडहोते. स्वतच भोितीनकारात्मकविचाराांचीअभेद्यवभांतत्ाांनीउभीक े लेली असते. तीभेदणेफारअिघडजाते. कारणबौद्धिकिमताकमीअसल्यामुळेसमुपदेशनाचाफारसाफायदाहोतनाही. मनोरग्णतज्ज्ाांचीमदतघेऊनऔषधेसुरकरािीलागतात, बऱ्याचदायाचाफायदावदसूनयेतो. पणकाहीिेळाया औषधाांचाहीफायदाहोतनाही. अशािेळीइतरमुलेित्ामुलाच्यासुरविततेसाठीनाईलाजानेत्ालासांस्थेतूनकाढािेलागते. विशेषमुलाांच्याबौद्धिकिमतेप्रमाणेभािवनकिमताहीखूपकमीअसते. त्ामुळेत्ाांच्याबरोबरिागतानातेदुखािलेजाणार नाहीत, याचीकाळजीघ्यािीलागते. पणयाचबरोबरअवतलाडहोणारनाहीतयाचीहीकाळजीघ्यािीलागते. त्ाांचेचुकलेतर त्ाांनाकळेलअशाभाषेतत्ाांनानदुखाितासमजद्यािीचलागते. याचाफायदामुलेभािवनकदृष्ट्ट्यासुरवितिसमतोल होण्यासहोतो. त्ाांचाहट्टीपणाकमीहोतो. निविवतजच्यािेगिेगळ्याउपक्रमाततेसहभागीव्हायलालागतात. मुख्यम्हणजे आयुष्याचाआनांदघेण्यासवशकतात. काहीबॉडयरलाईनचीमुलेस्वतच चीतुलनाइतरभािांडाांशीकरतातिखूपदुच खीहोतात. इथेपणघराचेिातािरणजरपोषक नसेल, आई-िडीलचजरयाांचीतुलनाबौद्धिकिमताचाांगलीअसलेल्याभािांडाांशीकरतअसतील, तरविशेषमुलाची स्वतच बद्दलचीहीनभािनािाढतजातेिहीमुलेितयणूकसमस्येलाबळीपडतात. काहीमुलेस्वतच लामवतमांदसमजतनाहीत. तेमलाविचारतात, ‘मीनिविवतजमधीलमुलाांसारखानाहीमगमीइथेका?’िास्तििकल्पनायाचीगल्लतकरतात. काही मुलेमलाविचारतात, मीअसाकाआहे?’याांनासमजाितानाआमचीकसरतचहोते, कारणघरच्याांनीत्ालाकायसाांगूनइथे आणलयिायालालहानपणापासूनकायसाांवगतलांय, याचीमावहतीनसते. हेिरचेिरघडायलालागलेतरपालकाांशीसांिाद साधूनसत्यपररद्धस्थतीजाणूनघ्यािीलागते. मीआधीवलवहलांयत्ाप्रमाणेमुलेवनष्पापनसतात, पणखूपप्रेमळअसतात. अनेकाांनाआपल्याकाळजीिाहकाांबद्दलप्रेम असते. नुकतीचझालेलीघटना, अवदतीच्याघरातीलकाळजीिाहकमािशीआजारीहोत्ा. जिळजिळआठवदिसत्ातसेच कामकरतहोत्ा. नांतरत्ाांनाजास्तत्रासहोऊलागलातरअवदतीनेत्ाांचीबॅगत्ाांच्याहातातवदलीित्ाांनासाांवगतले, ‘तू गािालाजा, आरामकरूनबरीहोऊनये.’हेमीवलवहलांयएिढ्यास्पष्टशब्दाांततीसाांगूशकतनाही, पणत्ाचाअथय मुलाांबरोबरकामकरणाऱ्यासगळ्याांनासमजतो. हाप्रसांगमािशीमलाडोळ्याांतपाणीआणूनसाांगतहोत्ा. माझ्या सहकाऱ्याांच्याित्ाांच्यालहानमुलाांच्याआजाराबद्दलजरमुलाांनासमजले, तरसगळ्यामुलाांनाफारकाळजीिाटते. आजार फारमोठाअसेलचअसेनाही, पणतेबरेझाल्यािरमुलाांनाफारबरेिाटते. यालहानमुलाांबरोबरखेळायलामुलाांनाफार आिडते. माझेसहकारीकामातअसतीलतरविश्वासानेमुलाांनासाांभाळायलाविशेषवमत्रमैवत्रणीांकडेदेतात. तेसुिाखूप जबाबदारीनेिप्रेमानेमुलाांनासाांभाळतात. मीहेदृश्यबवघतलेकीमलाहमखासिाटतेवकतीछाननातांआहेयासहकारीि विशेषमुलाांचे! आपलेवमत्रमैत्रीणआजारीपडलेतरीत्ाांनाचैनपडतनाही. बरीचशीविशेषमुलेिमाशीलअसतात. त्ाांना एखादयाचुकीच्याितयनाबद्दलरागािले, तरीथोडयािेळानेतेआपल्याशीहसतमुखानेबोलायलायेतात. मुलेसहनशील

5. असतात. निविवतजमधीलमुलेसुिाआजारीअसतानाखूपसहनशीलतादाखितात. त्ाांचेआजारपणआमच्यालिातआले नाहीम्हणूनत्ाांनासहनकरायलालागलेअसेहोऊनये, म्हणूनमीयाबाबतीतमाझ्यासहकाऱ्याांनासततसतक यराहायला साांगतअसते. मुलाांचेखरेिखोटेआजारआम्हालासमजूनघ्यािेलागतात. काहीमुलेलििेधायचेम्हणूनउगीचचआजाराचे नाटककरतात. पोटातदुखतांय, डोक ेदुखतांयहेखरांचहोतांयनायाचाशहावनशाकरािालागतो. काहीमुलेखूपसांिेदनशील असतात. घरीकोणीआजारीआहेअसेयाांनाकळले, तरयाांनाकाळजीिाटते. मीवटांगच्यािेळीिाइतरिेळीभेटल्यािर साांगतात, ‘आईचेऑपरेशनआहेमलाभीतीिाटतीय, चाांगलेहोईलना?’अवदतीचीआत्ािआजोबा-आजीआजारीअसताना अवदतीगुरिारीमार ां जीलामाझ्याबरोबररहायलाआल्यािरहमखासविचारायची, ‘त्ाांनाकसेआहे?’जेआजारीआहेतत्ाांना कल्पनापणनसतेकी, हीमुलेत्ाांच्याबद्दलिात्ाांच्याआजाराबद्दलकाळजीकरतअसतील. घरातल्याकोणाचामृत्ूझाला तरीमुलेहळिीहोतात;पणत्ाांनासमजिल्यािरसमांजसपणेहेसत्स्वीकारतात. आमच्याकडेअसलेल्याएकामुलाच्याआईचाअचानकमृत्ूझालाम्हणजेआजारकळल्यापासूनतीनमवहन्ाांत. याच्या िवडलाांचाआठिषाांपूिीअपघातीमृत्ूझालाहोता. उन्हाळ्याचीसुट्टीलागणारत्ाचवदिशीयाच्याआईलादिाखान्ात अॅडवमटक े ले. त्ालाभेटूद्यायचेकीनाहीयाबद्दलनातेिाईकसाशांकहोते. त्ाांनािाटतहोतेहादांगाकरेल. त्ालाभेटायला नेल्यािरतेत्ालाआईलाभेटूचदेईनात. माझ्यासहकाऱ्याचाफोनआलाकी, यालाआईलाभेटूदेतनाहीत. मगत्ाांना फोनिरसमजािूनसाांगािेलागलेकी, ‘तुम्हीजरत्ालाआतात्ाच्याआईलाभेटूवदलेनाहीतित्ाजरथोडयाचवदिसाांत गेल्यातरनांतरतुम्हालािाईटिाटेल.’मगमात्रत्ाांनीभेटूवदलेआवणखरांचथोडयाचवदिसाांतत्ाच्याआईचेवनधनझाले. वनधनझाल्यािरहीत्ालासाांगायचेकीनाही, त्ालामृतदेहदाखिायचाकीनाही, याबद्दलनातेिाईकाांच्यामनातसांभ्रमचालू होता. मीत्ाांनासाांवगतले, ‘आईमरणपािलीआहेहेसत्त्ानेबघूदेत.’माझ्यासहकाऱ्याांबरोबरहास्मशानातगेलाहोता. वतथेतोनातेिाईकाांपेिामाझ्यासहकाऱ्याांजिळचथाांबलाहोता. सगळेविधीझाल्यािरतोमाझ्यासहकाऱ्याांबरोबरच निविवतजमध्येआला. आल्यािरमीत्ाच्याशीबोललेिआईकशीखूपआजारीहोतीित्ामुळेवतचेवनधनझालेहेत्ाला समजािले. आईपरतभेटणारनाही, पणतूकाळजीकरूनकोसआम्हीसगळेतुझ्यासाठीआहोतआवणखरांचयापोराने आईचामृत्ूखूपचाांगल्याप्रकारेस्वीकारला. त्ाच्याितयणूकसमस्यािाढल्यानाहीत. तोमजेत, आनांदानेराहतोय. असाचअजूनएकमुलगासुट्टीसांपलीतरीघरननिविवतजमध्येलिकरयायचाचनाही. त्ाच्याभािानेखूपचआग्रहक े ला,तर हाआक्रमकव्हायचा. मगभाऊआम्हालाफोनकरायचाित्ालाघ्यायलायाअसेसाांगायचा. आमच्यातीलकोणीतरीत्ाला गाडीमधूनघेऊनयायचे. दोन-तीनिषाांपूिीत्ाच्याियस्करआई- िवडलाांचेवनधनझाले. माझ्याअसेलिातआलेकी, हा मुलगासुट्टीसांपलीकीलगेचयेतोियालाघ्यायलाआतागाडीपणपाठिायलालागतनाही. एकदामीवटांगच्यािेळीमीयाला विचारले, ‘कायरेतूतरएकदमशहाणाझालासकी. सुट्टीसांपलीकीलगेचयेतोस.’यािरत्ाचेउत्तरअसेहोते, ‘आता-बाबा घरीनसतातनाम्हणूनलिकरयेतोिमलाइथेराहायलाआिडतेच.’मुलाांनासुिाकोणापाशीहट्टकरायचाहेकळतेिआई- िडीलगेल्यािरएकिेगळ्याप्रकारचीसमजयेते. आपल्यापेिाविशेषमुलेजिळच्यानातेिाईकाांचामृत्ूसमजुतदारपणे स्वीकारूनलिकरनॉमयलआयुष्यजगणेसुरूकरतात. मलायादोघाांचेखूपकौतुकिाटलेिसमाधानयाचेिाटलेकी, मुलाांना निविवतजआपलेहक्काचेघरआहे, असेिाटते. मुलाांच्यागप्पासुिाफारमजेशीरचालूअसतात. घरीजाऊनआलेअसतीलतरघरीकायक े लेयाबद्दल, घरातीललोकाांबद्दल, एखादावसनेमाबवघतलाअसेलत्ामधीलकाहीआिडलेल्याप्रसांगाबद्दलगप्पारांगतात. झोपायलागेल्यािरपणकाहीजणगप्पा मारतअसतातिइतराांच्याझोपेचेखोबरेकरतात. विशेषतचदोनमुलाांनाअशागप्पामारायलाफारआिडतात. एकदात्ाांच्या गप्पाांचाविषयहोता, ‘अमेररक े तजायचेिवतथेगेल्यािरकायकरायचे?’बहूधायागप्पारात्रीबऱ्याचिेळचालूहोत्ा. दुसऱ्या वदिशीत्ाघरामध्येझोपणाराएकजणकाळजीिाहकालातक्रारीच्यासुरातम्हणाला, ‘दादा, हेराहातातभारतात, अमेररक े च्या गप्पामारूनआमचीझोपमोडकशालाकरतात?’कधीकधीयागप्पाआपणकसेपळूनजाऊयातिक ु ठेतरीनोकरी करूयात, लग्नकरूयातइथपयांतपोचतात. अथायत, यातसुस्पष्टताकाहीचनसते. यामुलाांमधीलचएखादाआमच्यापयांतही बातमीपोहोचितो. यागप्पाबॉडयरलाईनच्यामुलाांमध्येचालूअसतातिइतरमुलेश्रिणभक्तीकरतअसतात. मुलेवजद्दीनेटिेवक ां गकरतात. काहीमुलेतोलनीटसािरतायेतनसतानािस्नायूांचासमन्वय (कोऑवडयनेशन) चाांगलानसताना वजद्दीनेसह्याद्रीिवहमालयातटिेवक ां गकरतात. धाडसीक्रीडाप्रकारकरतातिनुसतेचकरतनाहीततरत्ाचाआनांदघेतात. दरिेळीमुलाांनाहेकरतानाबघूनमलामनस्वीआनांदहोतोिकळतनकळतडोळ्याांतसमाधानाचेअश्रूयेतात. अनेकाांचीअशी समजूतअसतेकी, यामुलाांनाभीतीनसते, त्ामुळेत्ाांनाहेसहजजमतअसेल. त्ाांचीबुिीकमीअसलीतरीबऱ्याचभािना आपल्यासारख्याचअसतात. भािनाव्यक्तकरायचीपितिेगळीअसूशकते. तीआपणआपल्याजावणिाांनीसमजूनघ्यायची असते. इथेमलाएकआठिणवलहािीशीिाटते. आम्ही२०१४मध्येवहमालयातबागीचाटिेकलागेलोहोतो. इथेएकवदिस धाडसीक्रीडाप्रकारकरायचाहोता. यामध्येओांडक्यािरूनचालणे (लॉगिॉवक ां ग) हाएकक्रीडाप्रकारसमाविष्टहोता. मुलाांनी याआधीकधीयाचाअनुभिघेतलेलानव्हता. यामध्येदोनझाडाांच्यामध्येतीसफ ू टअांतरठेिूनिीसफ ू टउांचीिरएकफ ू ट

6. र ां दीचाओांडकाबाांधलेलाअसतो. याओांडक्याच्यादोन्हीबाजूलापातळदोऱ्याबाांधलेल्याअसतात. याचाआधारघेततुम्हाला ओांड्क्यािरूनचालतएकाझाडाकड ू नदुसऱ्याझाडाकडेजायचेअसते. यासाठी२०फ ू टवशडीचढूनओांडक्यापयांतजाऊन मगचालणेसुरूकरायचेहोते. सुरविततेचीसगळीकाळजीघेतलेलीहोती. म्हणजेआपल्यालापट्ट्यानेबाांधलेलेअसते, तोल गेलातरीआपणजवमनीिरनपडताहिेततरांगतरहातो. हीसगळीकाळजीघेतलेलीअसूनसुिामलाहेमुलाांच्यादृष्टीने अिघडिाटतहोते. मीपवहल्याांदामाझ्यासहकाऱ्याांनाहाअनुभिघ्यायलालािला. त्ाांनाहीअसेिाटले, एिढ्याउांचीिर जायलामुलेघाबरतीलित्ाांनाअर ां दओांडक्यािरतोलसािरणेअिघडहोईल. आम्हीसिाांनीचचायकरूनठरिलेकी, मुलाांना हेकरायलादेऊनये. एिढ्यातअवदतीउठलीिम्हणाली, ‘मलाकरायचय.’यासियमुलाांमध्येअवदतीलाचतोलनीट साांभाळतायेतनाहीिटिेवक ां गकरतानाजास्तमदतलागते. मीवतलापरतएकदाविचारूनखात्रीक े लीकी, खरांचवतलाहे करायचयका? मलावतचावनश्चयपक्कावदसला. अवदतीलानिीनगोष्टीअनुभिायलाआिडतात. धाडसीखेळामधीलवथ्रल अनुभिायलावतलाआिडते. त्ामुळेचतीहाअनुभिघ्यायलाउत्सुकहोती. सुरविततेचीकाळजीघेतलेलीअसल्यामुळेआम्ही पणवतलाहाअनुभिघेऊद्यायलातयारझालो. अवदतीनेएकदमजोशातसुरविततेचेपट्टेबाांधूनघेतले. पवहलीपरीिा वशडीिरूनिीसफ ू टउांचािरओांडक्यापयांतपोहोचणे. आम्हीसियजणआश्चयायनेिउत्सुकतेनेवतचीप्रत्ेकहालचालबघत होतो. एकदाचीतीवशडीचढू नओांडक्यापाशीपोहोचली. आताखरीपरीिासुरझाली. दोन्हीबाजूच्यादोऱ्याांनाधरनिीसफ ू ट उांचीिरअसलेल्या, एकफ ू टअर ां दओांडक्यािरून, तीसफ ु टाांचेअांतरपारकरायचेहोते. अवदतीलाखालीसूचनावदल्याप्रमाणे वतनेओांडक्यािरयेऊनदोन्हीबाजूच्यादोऱ्याधरल्यािओांडक्यािरूनचालायलासुरिातक े ली. आतामात्रसगळ्याांनावहच्या वनश्चयाचीखात्रीपटलीिवतलासियजणमोठमोठ्यानेप्रोत्साहनदेऊलागले. हीपठ्ठीपणस्वतच लाच‘कमॉन’म्हणूनप्रोत्साहन देतहोती, भीतीिाटतेपणम्हणतहोती; पणओांडक्यािरूनपुढेपुढेजातहोती. आतामात्रआम्हालाकौतुकतरिाटतचहोते आवणवतच्याएक ां दरअविभायिामुळेखूपहसूहीयेऊलागले. एकदोनवठकाणीतोलजाऊनहीखालीयेणारअसेिाटले, पण वतनेतोलसािरूनपुढेचालायलासुरिातक े ली. पूणयिेळहीजोरजोरातबोलतहोती. खालूनवतलाप्रोत्साहनदेणारीमुलेि आमच्यासिाांचाआिाज, यामध्येआमच्याहसण्याचाआिाजयागदारोळातपठ्ठीअांतरपारकरूनपलीकडेपोहोचलीपण ! सिाांचाचधन्िाटले. अवदतीलाभीतीिाटलीहोती. वतनेभीतीिरमातकरूनहाधाडसीअनुभिघेतला. हाअनुभिघेऊन खालीआल्यािरचीवतचीविजयीमुद्रामलाआताहीस्पष्टआठितेयिआनांददेऊनजाते. यानांतरजिळजिळसियमुलाांनाहा अनुभिदेण्याचीवहांमतआम्हालाआलीिमुलाांनीपणयाधाडसीखेळाचाअनुभििआनांदघेतला. नाटक, नाच, गाणेयाचेसादरीकरणकरतानामुलाांनाभीतीिाटतअसते (स्टेजफ्राईट). सादरीकरणाआधीमुलेभीतीिाटतीये असेआम्हालासाांगतातसुिा. आम्हीत्ाांनाधीरवदल्यािरहळूहळूतेभीतीिरमातकरायलावशकतात. सादरीकरणझाल्यािर वमळणाऱ्याटाळ्याआपल्यासारख्याचत्ाांनाहीफारआनांदिसमाधानवमळिूनदेतात. अनेकजणअनवभज्ञपणेअसेविचारतात की, तुम्हीत्ाांनादरिषीमोठयावटिपलानेतापणत्ाांनाकाहीतेकळतेका? अशािेळीमलालोकाांच्यायाविषयातीलअज्ञानाची िअसांिेदनशीलतेचीकीियेते. खरांचरागनाहीयेत, मजाचिाटते. पणतोत्ाांचादोषनसतो. अनेकलोकआपल्याभोिती एकछोटसांररांगणघालतात. त्ापलीकडच्याजगाबद्दलत्ाांनाकाहीदेणेघेणेनसते. बरेचरस्ते, अनेकप्रसांगमुलाांच्याचाांगलेलिातराहातात. त्ाांचीकाहीबाबतीतस्मरणशक्तीफारचाांगलीअसते. अवदतीला पणनेहमीच्यावठकाणीजरारस्ताबदलूनगेलोतरलगेचलिातयेते. मगतीरात्रीचीिेळअसलीतरी. एकदाभेटलेल्या माणसाचीओळखसुिामुलेसहसाविसरतनाहीत. त्ामुळेनिविवतजलाभेटदेऊनगेलेलीव्यक्तीकाहीिषाांनीपरतभेट द्यायलाआलीतरीमुलेबरोबरओळखतात. त्ाभेटदेणाऱ्याव्यक्तीलासुिामुलाांनीओळखल्यामुळेछानिाटते. विशेषमुलाांनाबुिीकमीियाबरोबरचमनातअनेकगुांतेअसतात. त्ातूनबाहेरपडायलाआम्हीत्ाांनामदतकरायचाप्रयत्न करतो. हीमदतकाहीवदिसकरूनचालतनाही, तरत्ाांनाआयुष्यभरहीमदतहिीआहे. तुम्हीआवणआम्हीवमळूनत्ाांना हीमदतदेऊनत्ाांचेआयुष्यसुखकरकरूयात. याबदल्यातआपल्यालाखूपसमाधानिआनांदनक्कीवमळतो, हेमीतुम्हाला खात्रीपूियकसाांगूशकते; पणत्ासाठीआपल्यालाआपल्याभोितीच्याकोशातून, ‘स्व’मधूनबाहेरपडायलापावहजे. निविवतजमध्येछानआयुष्यअनुभिताना‘इथेराहायलामलाफारआिडते’असेजेव्हामुलेम्हणतात, तेव्हामाझ्याबरोबरच माझ्यासहकाऱ्याांनाखूपसमाधानिाटतेित्ाांनाअजूनछानआयुष्यदेण्यासाठीआम्हालानव्यानेऊजायवमळते.