Paremie i sentencje łacińskie

1. Paremie i sentencje łacińskie

2. Absentemincriminibusdamnari non oportet – Nie należy skazywać za przestępstwo nieobecnego. Wyjaśnienie: Podobnie w polskim procesie karnym, obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa (zob. art. 382 k.p.k.)

3. Accessioceditprincipali (D. 34,2,19,13) – Przyrost przypada temu co główne. Wyjaśnienie: Zasada rzymskiego prawa rzeczowego odnosząca się do jednego z pierwotnych sposobów nabycia własności, a mianowicie „połączenie i zmieszanie (Accessio)” oznacza, iż własność rzeczy głównej rozciąga się na rzecz uboczną; innymi słowy rzecz przyłączona do rzeczy głównej przypada właścicielowi rzeczy głównej. Obecnie zasadę tę w polskim prawie cywilnym wyraża między innymi art. 193§2 k.c.: „Gdy jedna z rzeczy połączonych ma wartość znacznie większą niż pozostałe, to rzeczy o mniejszej wartości stają się jej częściami składowymi”.

4. Actorsequitur forum rei (C. 3,19,3) – Powód idzie za sądem pozwanego. Wyjaśnienie: Zasada właściwości miejscowej, według której dla rozstrzygnięcia sporu właściwy jest sąd miejsca zamieszkania bądź pobytu czasowego pozwanego, czyli dla powoda sądem właściwym do wytoczenia powództwa jest sąd miejsca zamieszkania pozwanego. Zasada ta obowiązuje także w prawie polskim. zob. art. 27§1 k.p.c.

5. Actussimulatusnulliusestmomenti – Czynność pozorna jest nieważna. Wyjaśnienie: Pozorność, czyli symulacja, zachodzi wtedy, gdy strony dokonują czynności prawnej w sposób zewnętrznie poprawny, ale pomiędzy sobą umawiają się, że skutki tej czynności nie nastąpią. Czynność pozorna jako sprzeczna z wolą nie ma znaczenia prawnego, ponieważ osoby składające oświadczenie nie mają w takiej sytuacji woli wywołania określonych skutków prawnych. W prawie rzymskim przez takie acta simulata próbowano obchodzić różne zakazy, np. pozorowano zawarcie lub rozwiązanie małżeństwa, po to, aby obejść zakaz darowizn między małżonkami.

6. Adoptionaturamimitatur – Adopcja naśladuje naturę. Wyjaśnienie: Zasada rzymskiego prawa rodzinnego oznaczająca, iż stosunki między przysposabiającymi a przysposobionymi powinny być ukształtowane na podobieństwo stosunków między naturalnymi rodzicami i dziećmi.

7. Alteristipularinemopotest – Nikt nie może zawrzeć stypulacji w zastępstwie drugiego. Wyjaśnienie: Odmiennie w prawie polskim, gdzie zasadą jest, że czynności prawnej można dokonać przez przedstawiciela (zob. art. 95§1 k.c.)

8. Ambulatoria estvoluntastestatorisusque ad mortem (Ambulatoria estvoluntasdefunctiusque ad vitae supremum exitum) (D. 34,4,4) – Wola testatora może być zmieniana aż do śmierci. Wyjaśnienie: Testament jest jednostronną czynnością prawną, aktem „ostatniej woli”(ultima voluntas) testatora, tzn. że jest odwołalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci. Oznacza to zatem, iż testator może swobodnie zmieniać swoje dyspozycje w testamencie aż do chwili śmierci.

9. Audiatur et altera pars (Audi alteram partem) – Niech będzie wysłuchana i druga strona. Wyjaśnienie: Zasada rzymskiego prawa procesowego oznaczająca zakaz wydawania wyroku bez wysłuchania obu stron, wszystkich argumentów za i przeciw. Sąd zobowiązany jest dążyć do wszechstronnego zbadania wszystkich okoliczności sprawy (zob. art. 3§3 k.p.c. oraz art. 4 k.p.k.). Zasada kontradyktoryjności dająca stronie oskarżonej szansę na skuteczna obronę. W odniesieniu do procesu karnego cesarze Sewerus i Karakalla pisali (D. 48,17,1 pr.): „aby nieobecni nie byli skazywani – wymóg słuszności nie pozwala bowiem, aby ktokolwiek został skazany bez wysłuchania sprawy.”

10. Bis de eademreagere non licet (Bis de eademre agi non potest) (ad Gaium 4,107) – Nie można procesować się dwa razy o to samo. Wyjaśnienie: Sentencja oparta na wypowiedzi Gaiusa oznacza, że nie można wytaczać ponownego powództwa w sprawie, już raz rozstrzygniętej prawomocnym wyrokiem. Paremię tę uzasadnia powaga sądu. Podobnie w prawie polskim: ponowne dochodzenie tego samego roszczenia od tej samej osoby uzasadnia odrzucenie pozwu w procesie cywilnym (zob. art. 199§1 pkt. 2 k.p.c.), a wszczęcie ponownego postępowania karnego co do tego samego czynu tej samej osoby jest podstawą dla umorzenia postępowania (zob. art. 17§1 pkt. 7 k.p.k.)

11. Casumsentitdominus – Właściciel rzeczy ponosi skutki zdarzenia przypadkowego (powodującego uszkodzenie lub zniszczenie rzeczy).

12. Casus estmaior vis cuihumanainfirmitasresistere non potest (D. 44,7,1,4) – Siłą wyższą jest zdarzenie , któremu słabość ludzka oprzeć się nie może.

13. Claranon suntinterpretanda – To co jasne nie wymaga interpretacji. Wyjaśnienie: Rzymska premia w myśl której jasne przepisy prawa nie wymagają interpretacji. Przedmiotem wykładni powinny być tylko teksty prawne, które budzą wątpliwości.

14. Cogitationispoenamnemopatitur – Nikt nie ponosi kary za myślenie. Wyjaśnienie: Sam zamiar nie uzasadnia pociągnięcia do odpowiedzialności. Sam zamiar popełnienia kradzieży nie czyni jeszcze złodziejem.

15. Commodumeiusesse debet, cuiusestpericulum (I. 3,23,3,) – Korzyść musi przypadać temu, kto ponosi ryzyko. Wyjaśnienie: Zasada rzymskiego prawa zobowiązań dotycząca rozliczania korzyści i strat między wierzycielem a dłużnikiem.

16. Commodumeiusesse debet, cuiusestpericulum (I. 3,23,3,) – Korzyść musi przypadać temu, kto ponosi ryzyko. Wyjaśnienie: Zasada rzymskiego prawa zobowiązań dotycząca rozliczania korzyści i strat między wierzycielem a dłużnikiem.

17. Compensatioestdebiti et credit intersecontributio (D. 16,2,1) – Potrącenie jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności. • Confessioestreginaprobationum – Przyznanie się jest królową dowodów

18. Confessus pro iudicatoest – Ten, kto się przyznał uważany jest za zasądzonego. Wyjaśnienie: Ten kto się przyznał do zarzucanego mu czynu jest uważany za osądzonego. Sprawę kończy prawomocny wyrok, który przyjmuje się jako prawdę (resiudicata pro veritateaccipitur – rzecz osądzona przyjmuje się za prawdę).

19. Contractusab initio voluntatisest, ex post facto necessitatis (C. 4,10,5) – Zawarcie kontraktu jest dobrowolne, ale wykonanie przymusowe.

20. Conventioomnisintellegitur rebus sic stantibus (Rebus sic stantibusomnispromissiointellegitur) – Każda umowa jest pojmowana jako obowiązująca tylko w danych, oznaczonych warunkach. Wyjaśnienie: Reguła pochodzi z pism Seneki, była znana również prawu rzymskiemu. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z treścią umowy, w sposób odpowiadający celowi społeczno – gospodarczemu tejże umowy oraz zasadom współżycia społecznego. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel (art. 354 k.c.) W/w zasada pozwala na modyfikację świadczenia tylko z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków. Jeżeli spełnienie świadczenia zgodnie z zawartą umową prowadziłoby do znacznego pokrzywdzenia dłużnika lub wierzyciela, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego oznaczyć inny sposób wykonania zobowiązania, zmienić wysokość świadczenia, a nawet orzec rozwiązanie umowy (art. 357 k.c.)

21. Criminamorteextinguuntur – Przestępstwa ulegają wymazaniu przez śmierć (sprawcy) • Da mihifactum, dabotibiius – Daj mi okoliczności faktyczne, a ja ci wskażę prawo. • Diesinterpelat pro homine – Termin wzywa za człowieka • Dolus non praesumitur (ad D. 22,3,18,1) – Złego zamiaru nie domniemuje się • Dolussemperpraestatur – Za podstęp zawsze się odpowiada

22. Dominus soli estdominuscoeli et inferorum – Właściciel gruntu jest właścicielem nieba i podziemi • Dura lexsedlex (D. 40,9,12,1) – Twarde prawo, ale prawo • Eiincumbitprobatio qui dicit, non qui negat (D. 22,3,2) – Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto przeczy • Eiusesttollerelegem, cuiusestcondere – Ten może uchylić ustawę, kto może ją uchwalić

23. Errantisnullavoluntasest – Działający pod wpływem błędu nie wyraża woli • Et non facere, facereest – Powstrzymanie się od działania jest także działaniem • Genusperire non censetur – Uważa się, że gatunek nie ginie • Hereditasestsuccessioinuniversumius, quoddefunctushabuerit – Dziedziczenie jest wejściem w ogół praw, jakie posiadał zmarły • Hereditasviventis non datur – Nie przyznaje się spadku po żyjącym

24. Hominum causa omneiusconstitutum sit (D. 1,5,2) – Wszelkie prawo powinno być ustanawiane ze względu na człowieka • Id quodinterest, non solum ex damno dato constat, sedetiam ex lucrocessante (C. 7,47,1,2) – Przy odszkodowaniu bierze się pod uwagę nie tylko wyrządzoną szkodę, lecz także utracony zysk. • Ignorantiaiurisnocet, ignorantiafacti non nocet (ad D. 22,6,9 pr.) – Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi • Impossibiliumnullaobligatioest (D. 50,17,185) – Nie ma zobowiązania, gdy (świadczenie) jest niemożliwe

25. In conventionibuscontrahentiumvoluntaspotiusquamverbaspectandasunt (D. 50,16,219) – Przy zawieraniu umów uwzględnia się bardziej wolę stron niż ich słowa. • Indignoauferturhereditas – Niegodnemu odbiera się spadek. • In dubio pro reo (ad D. 50,17,125) – W razie wątpliwości (należy rozstrzygać) na korzyść pozwanego • In pari causa meliorest conditio possidentis – W jednakowej sytuacji lepsza jest pozycja posiadacza • In poenamheres non succedit – Dziedzic (spadkobierca) nie dziedziczy kary (nałożonej na spadkodawcę)

26. In testamentispleniustestatorisintentionemscrutamur (D. 50,17,12) – W testamencie należy badać zamiar spadkodawcy. • Invitusagerenemocogitur – Nikogo nie można zmusić do wszczęcia procesu wbrew jego woli. • Iura non insingulaspersonas, sedgeneraliterconstituuntur (D. 1,3,8) – Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne osoby, lecz dla wszystkich. • Iurispraeceptasunthaec: honestevivere, alteruj non ladere, suumcuiquetribuere – Nakazy prawa są nastepujące: żyć uczciwie, drugiemu nie szkodzić, każdemu oddać to, co mu się należy

27. Iurisprudentiaestdivinarumatquehumanarum rerum notitia, iustiatqueiniustiscientia (D. 1,1,10,2) – Nauka prawa jest znajomością spraw boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe • Iuscivilevigilantibusscriptumest (D. 42,8,24) – Prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych • Iusest ars boni et aequi (D. 1,1,1 pr.) – Prawo jest umiejętnością stosowania tego, co dobre i słuszne • Iuspublicumprivatorumpactismutari non potest (D. 2,14,38) – Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami (osób) prywatnych

28. Iustitiaest constans et perpetua voluntasiussuumcuiquetribuendi (D. 1,1,10 pr) – Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą zagwarantowania każdemu jego prawa • Legembrevemesseoportet (Seneca, ep. 94, 38) – Ustawa powinna być zwięzła • Leges ab omnibus intellegidebent (C. 1,14,9) – Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich • Legesbonae ex malismoribusprocreantur (Macrobius, sat. 3,17,10) – Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów

29. Legesomnium salutem singulorumsalutianteponunt – Ustawy przedkładają dobro ogółu nad dobro jednostek • Lexlegetollitur – Ustawę uchyla się ustawą • Lex non distinquit – Ustawa nie rozróżnia (np. między biednymi a bogatymi, dobrymi a złymi itp.) • Lex non obligatnisi promulgata – Ustawa nie obowiązuje, jeżeli nie została ogłoszona • Lexposterior derogat legi priori (ad D. 1,4,4) – Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą

30. Lexprospicit, non respicit – Ustawa patrzy naprzód, a nie wstecz • Lex retro non agit (ad C. 1,14,7) – Ustawa nie działa wstecz • Lexspecialis derogat legi generali – Ustawa szczególna uchyla ustawę ogólną • Lex superior derogat legi inferiori – Ustawa wyższej rangi uchyla ustawę niższej rangi • Libera matrimoniaesseantiquitusplacuit (C. 8,38,2) – Z dawna już postanowiono, że małżeństwa są wolne

31. Libertasinaestimabilisresest ( D. 50,17,106) – Wolność jest rzeczą bezcenną • Magna neglegentia culpaest, magna culpadolusest – Wielkie niedbalstwo jest winą, wielką winą jest podstęp (oszustwo) • Malafidessuperveniens non nocet – Późniejsza zła wiara nie szkodzi • Male nostroiureuti non debemus (Gaius 1,53) – Nie powinniśmy źle korzystać (z przysługującego) nam prawa • Malitiasuppletaetatem – Natężenie zła uzupełnia wiek.

32. Manifestum non egetprobatione – To, co oczywiste nie wymaga dowodu • Matersemper certa est, pater estquemnuptiae demonstrant – Matka jest zawsze pewna, ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo • Minimesuntmutanda, quaeinterpretationemcertamsemperhabuerunt (D. 1,3,23) – Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację • Mora trahitpericulum – Zwłoka pociąga za sobą ryzyko

33. Mors omniaiurasolvit – Śmierć rozwiązuje wszystkie prawa • Nasciturus pro iamnatohabetur, quotiens de commodiseiusagitur – Dziecko poczęte uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyści • Ne eatiudex ultra petitapartium – Niech sędzia nie wychodzi ponad żądania stron. • Ne quisabsenspuniatur (D. 48,17,1 pr.) – Nieobecny niech nie będzie karany

34. Neglegentia culpaest – Zaniedbanie jest winą • Neminemcaptivabimusnisiiurevictum (na podstawie przywilejów Władysława Jagiełły z lat 1430 – 1433) – Nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem • Neminemlaedit , qui suoiureutitur – Nikomu nie wyrządza szkody ten, kto wykonuje swoje prawo • Nemoeniminpersequendodeterioremcausam, sedmelioremfacit (D. 50, 17,87) – Dochodzenie sprawy przed sądem nie może pogorszyć, lecz jedynie polepszyć sytuację powoda

35. Nemoestiudexinpropria causa (ad C. 3,5,1) – Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie • Nemo ex consilioobligatur – Nikt nie zobowiązuje się przez samo udzielenie rady • Nemo ex suodelictomelioremsuamconditionemfacerepotest – Nikt nie może polepszyć swojej sytuacji wyniku własnego czynu bezprawnego

36. Nemo plus commodiheredisuorelinquitquamipsehabuit – Nikt nie może swojemu dziedzicowi pozostawić więcej korzyści niż sam miał • Nemo plus iuris ad aliumtransferrepotest, quamipsehabet (D. 50,17,54) – Nie można przenieść na drugą osobę więcej praw niż się ma samemu • Nemo pro parte testatus pro parte intestatusdecederepotest – Nikt nie może umrzeć, rozrządzając częściowo w testamencie, częściowo na mocy ustawy

37. Nemoprudenspunit, quiapeccatumest, sednepeccetur – Nikt rozumny nie karze dlatego, że popełniono przewinienie, lecz dlatego, by nie popełniano • Nemosibiipsecausampossessionismutarepotest – Nikt sam wewnętrznym aktem woli nie może zmienić podstawy posiadania • Nemoteneturseipsumaccusare – Nikt nie jest zmuszany do oskarżania samego siebie.

38. Non omnequod licet honestumest (D. 50,17,144 pr.) – Nie wszystko co dozwolone jest uczciwe • Non suntiudicandaeleges – Ustawy nie podlegają osądzeniu • Nostrumestiudicaresecundumallegata et probata (ad D. 1,18,6,1) – Powinniśmy sądzić zgodnie z przedłożonymi i pewnymi dowodami

39. Notoria non egetprobatione – Okoliczności powszechnie znane nie wymagają dowodu • Nulla iniuriaest, quaeinvolentem fiat (D. 47,10,1,5) – Nie wyrządza się krzywdy chcącemu • Nulla pactioneefficipotest, nedoluspraestetur (D. 2,14, 27,3) – Umową nie można wyłączyć odpowiedzialności za podstęp

40. Nulla poena sine lege (ad D. 50,16,131,1) – Nie ma kary bez ustawy • Nulliressuaservit – Nie można mieć służebności na rzeczy własnej • Nullumcrimen sine lege – Nie ma przestępstwa bez ustawy • Nullusidoneustestisinresuaintellegitur (D. 22,5,10) – Nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie

41. Nullusvidetur dolo facere, qui suoiureutitur (D. 50,17,55) – Uważa się, że nie działa podstępnie ten, kto korzysta ze swego prawa • Nuptias non concubitus, sed consensus facit – Małżeństwo tworzy nie faktyczne pożycie, lecz zgodne porozumienie stron • Obligatioestiurisvinculum quo necessitateadstringimuralicuiussolvendae rei secundumnostraecivitatisiura (I. 3,13 pr) – Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia według praw naszego państwa.

42. Omniobligationifideiussoraccederepotest (D. 46,1,8,6) – Poręczyciel może przystąpić do każdego zobowiązania. • Omnisdefinitioiniurecivilipericulosaest: parumestenim, ut non subvertiposset (D. 50,17,202) – Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można było jej podważyć • Optima estleguminterpresconsuetudo (D. 1,3,37) – Zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa

43. Pacta suntservanda (ad D. 2,14,7,7) – Umów należy dotrzymywać • Pater estquemnuptiae demonstrant – Ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo • Periculumestemptoris (D. 18,6,8 pr.) – Ryzyko ponosi nabywca • Placuitin omnibus rebus praecipuamesseiustitiaeaequitatisquequamstrictiiurisrationem (C. 3,1,8) – We wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa

44. Poena constituiturinemendationemhominum – Kara ustanowiona jest w celu poprawienia ludzi • Poena ex delictodefunctiheresteneri non debet – Kara za przestępstwo popełnione przez zmarłego nie może obciążać jego dziedzica • Priortemporepotioriure (C. 8,17,3) – Pierwszy w czasie lepszy w prawie • Qui curat, non curatur – Kto sam podlega opiece, nie może jej sprawować nad inną osobą

45. Qui iuresuoutitur, neminemlaedit – Kto nie przekracza przysługującego mu prawa, nie narusza praw drugiego • Qui munus publice mandatumacceptapecuniaruperunt, criminerepetundarumpostulantur (D. 48,11,9) – Dopuszcza się zdzierstwa ten, kto sprawując funkcję publiczną przyjmuje pieniądze od zainteresowanych

46. Qui testamentoheresinstituitur, ineodemtestamentotestisesse non potest (D. 28,1,20 pr) – Kto jest w testamencie dziedzicem, nie może w tym samym testamencie występować jako świadek. • Quod ad iusnaturaleattinet, omneshominesaequalessunt (D. 50,17,32) – Zgodnie z prawem naturalnym wszyscy ludzie są równi • Quodarraenomine datur , argumentum estemptionis et venditioniscontractae (Gai.3,139) – Co daje się pod nazwą zadatku, stanowi dowód zawarcia umowy kupna – sprzedaży.

47. Quod initio vitiosumest, non potesttractu temporis convalescere (D. 50,17, 29) – To, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione przez upływ czasu • Quotgenerationestot gradus – Ile urodzeń, tyle stopni • Reformatioinpeiusiudiciappellato non licet (ad D. 49,1,1 pr.) – Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać (wyroku) na niekorzyść (odwołującego się)

48. Resiudicataiusfacitinterpartes – Rozstrzygnięcie sądowe określa stan prawny między stronami • Resiudicata pro veritateaccipitur (D. 50,17,207) – Rozstrzygnięcie sądowe przyjmuje się za prawdziwe • Resnulliuscedit primo occupanti – Rzecz niczyja przypada temu, kto pierwszy ją objął w posiadanie • Reusinexceptioneactorest (D. 44,1,1) – Pozwany w zakresie zarzutu procesowego staje się powodem

49. Saluspopuli suprema lexesto (Cicero, de leg. 3,8) – Dobro Rzeczypospolitej niechaj będzie najwyższym prawem. Wyjaśnienie: Najwyższą powinnością prawa jest pomyślność państwa. Nie oznacza to jednak, aby, mając w polu widzenia interes publiczny, zapominać o interesach jednostki. Wręcz przeciwnie, cały porządek prawny ma na względzie także ochronę interesów pojedynczego obywatela.

50. Satiusenimesseimpunitumrelinquifacinusnocentisquaminnocentemdamnari (D. 48,19,5 pr.) – Lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy, niż skazać niewinnego. Wyjaśnienie: Jeżeli istnieją jakiekolwiek wątpliwości co do winy oskarżonego, lepiej takiego oskarżonego uniewinnić lub wymierzyć łagodniejszą karę, niż skazać niewinnego człowieka.