VI. ÜNİTE

1. VI. ÜNİTE BULAŞICI HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

2. HASTALIK NEDENLERİ • Hastalıkları oluşturan temel nedenleri iki grupta inceleyebiliriz: 1-) Bedensel nedenler 2-) Çevresel nedenler • 1-) Bedensel nedenler: Kalıtsal, hormonal ve metabolik hastalıklar bedensel nedenlerden kaynaklanır. • Kalıtsal hastalıklar: Genlerle anne ve babadan çocuklara geçerler. Örnek: Renk körlüğü, balık pulluluk, hemofili, vb.

3. Hormonal hastalıklar: İç salgı bezlerinin bozukluğuna bağlı olarak meydana gelirler. Hormonların azlığı veya fazlalığı vücutta hastalıklara yol açar. Örnek: Guatr, şeker hastalığı, devlik, cücelik, vb. • Metabolik hastalıklar: Vücut metabolizmasının bozukluğu sebebiyle meydana gelirler. Örnek: Gut hastalığı. • 2-) Çevresel nedenler: Fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikolojik, sosyo-kültürel ve ekonomik ve temel madde eksikliklerinden kaynaklanır.

4. Fiziksel çevre: İçme ve kullanma suları, lağım suları, çöpler, hava, ışık, radyasyon, giyim eşyaları, iklim şartları, otel, havuz, lokanta gibi yerler fiziksel çevreyi oluşturur. • Kimyasal çevre: Sanayide kullanılan maddeler, besinlerdeki katkı maddeleri ve kanserojen maddeler kimyasal çevreyi oluşturur. • Biyolojik çevre: Mikroorganizmalar, vektörler (taşıyıcı), bitkiler, hayvanlar, bitkisel ve hayvansal gıdalar.

5. Psikolojik etmenler: Huzursuzluklar, bozuk ilişkiler, vb. • Sosyo-kültürel ve ekonomik etkenler: Yanlış inanışlar, düşük ekonomik düzey, vb. • Temel madde eksiklikleri: Vücudumuzun ihtiyacı olan organik ve inorganik maddelerin eksikliğidir.

6. BULAŞICI HASTALIKLARDA GENEL KAVRAMLAR • Hastalık: Canlıdaki doku ve hücrelerin normal olmayan yapısal ve fonksiyonel değişiklikleri sonucunda oluşan duruma denir. • Enfeksiyon: Bir hastalık etkeninin vücuda çeşitli yollarla girerek üremesine denir. • Hastalık etkeni: Hastalık oluşturan mikroorganizmalara denir. Virüsler, bakteriler, mantarlar, parazitler olabilir.

7. Kuluçka süresi: Bir hastalık etkeninin vücuda girdikten sonra üreyip çoğalması ve hastalık belirtilerinin ortaya çıkmasına kadar geçen süreye denir. • Bulaşma süresi: Hastalık etkeninin, hastalık kaynağı olan kişiden, sağlam insanlara bulaşabileceği süreye denir. • Salgın hastalık: Endemi: Bazı bulaşıcı hastalıklar yeryüzünün belirli bölgelerinde sürekli olarak görülür ve istatistiksel olarak tespit edilen oranlar içinde seyreder. Bu duruma endemi denir.

8. Epidemi: Bir bulaşıcı hastalığın kısa sürede beklenen sayının çok üzerinde görülmesine denir. Pandemi: Bazen epidemiler çok sayıda ülkeye hatta kıtalara yayılabilir ve pandemi olarak adlandırılır. • Bulaşıcı hastalık zinciri: Bulaşıcı hastalık etkeninin, hastalık kaynağından bulaşma yolunu izleyerek sağlam kişiye ulaşmasını içeren sürece denir. • Zincirin üç temel halkası vardır: 1-) Kaynak 2-) Bulaşma yolu 3-) Sağlam kişi.

9. Bulaşıcı hastalıklarla savaşta mutlaka enfeksiyon zincirini bilmek gerekir. • Böylece zincirin halkalarından biri kırılarak başarı sağlanabilir. • Bulaşma yolu: Bulaşıcı hastalık etkeninin, kaynaktan sağlam kişiye geçiş yoluna denir. • İki temel bulaşma yolu vardır: • 1-) Doğrudan bulaşma: Hastalık etkeninin hiçbir ara yol kullanmadan kaynaktan sağlam kişiye geçmesidir. Başlıca doğrudan bulaşma yolları şunlardır: Direkt temas, cinsel ilişki, damlacık enfeksiyonu (tükürük), kan yolu ve plasenta yoluyla anneden çocuğa bulaşma.

10. 2-) Dolaylı bulaşma: Hastalık etkeninin canlı veya cansız aracılar yoluyla sağlam kişiye geçmesidir. Başlıca dolaylı bulaşma yolları şunlardır: Hava yolu, vektörler, su yolu ve eşyalar.

11. BULAŞICI HASTALIKLARDAN KORUNMA YOLLARI Kaynağa yönelik önlemler • Öncelikle hastalık kaynağı belirlenmelidir. • Hasta insan tecrit edilerek sağlam insanlara hastalığın bulaşması önlenir. • Tecrit: Bulaşıcı hastalığa yakalananların, hastalığın bulaşma süresi boyunca sağlıklı insanlardan ayrı tutulmasıdır. • Karantina: Hastayla şüpheli temasta bulunan kişilerin de hastalığın kuluçka süresince sağlıklı insanlardan ayrı tutulmasıdır.

12. Bulaşma yollarına yönelik önlemler: • Hava yoluyla ve damlacık enfeksiyonu ile bulaşan hastalıklarda, bulaşma süresince hastanın tecridi gerekir. Sağlam kişiler hasta ile aynı kapalı ortamda kalmamalı, aynı havayı solumamalıdır. • Kanla bulaşan hastalıklarda, hasta kanıyla temastan kaçınılmalıdır. • Vektörlerle bulaşan hastalıklarda vektörlerin ve bunların ürediği ortamların yok edilmesi önemlidir. • Eşyalarla bulaşan hastalıklarda, hastaya ait eşyaların ortak kullanılmaması gerekir.

13. Su yoluyla bulaşan hastalıklarda, lağım ve çöp sularının karıştığı sular kullanılmamalı, içme suları kaynatılmalı, çiğ yiyecek, sebze ve meyveler çok iyi yıkanmalı, sağlıklı su şebekesi sağlanmalı ve sular klorlanmalıdır. Sağlam kişiye yönelik önlemler • Bağışıklama: Doğal yolla, hastalığı geçirerek veya aşılama yoluyla vücutta hastalığa karşı antikorlar oluşturarak sağlanır. • İlaçla korunma: Bulaşıcı hastalıkların sık görüldüğü bölgelere gidecek kişilere uygulanır.

14. Erken tanı: Tedaviyi kolaylaştırır ve salgın oluşumunu engeller. • Beslenme: Yeterli ve dengeli beslenme hastalıklara karşı vücut direncini yükseltir. • Aile planlaması: Çok çocuklu ailelerde çocuk bakımı, ekonomik seviye, annenin sağlığı, hayat ve sağlık standardı düşer. • Kişisel temizlik: El, vücut ve tuvalet temizliği kurallarına uyulmalıdır. Tırnaklar kesilmeli, temiz çamaşırlar kullanılmalıdır. • Sağlık eğitimi: Kişinin sağlığını koruyabilmesi, sağlık eğitimi verilmesiyle başarılabilir.

15. EVDE HASTA BAKIMI İlaç kullanımı • İlaçlar sadece zorunlu olduğu zamanlarda kullanılmalıdır. • İlaç, hastalık halinde ve mutlaka doktorun tavsiye ettiği miktar ve zamanda kullanılmalıdır. • İlaç alırken öncelikle ilacın son kullanma tarihine bakılması, tortulaşmış, rengi bozulmuş ilaçların kullanılmaması gerekir. • İlaçların amaç dışı kullanımını engellemek için yüksek ve kapalı yerlerde saklanması gerekir.

16. İlaçların saklandığı ortam nemsiz ve serin olmalıdır. Hasta odası • Havası ılık ve hafif nemli olmalıdır. • Güneş görmeli, ancak ışık direkt hastanın gözüne gelmemelidir. • Sessiz ve gürültüden uzak olmalıdır. • Sık sık ve kolay havalandırılabilmeli, her gün temizlenmelidir. Ateş ölçümü • Beden termometresi ile yapılır.

17. Ölçüm dil altı, koltuk altı, kasık ve makattan yapılabilir. • Bu ölçümlerde bulunacak değerler birbirinden farklıdır. • Ateş ölçümü için önce termometre bilekten hareketle silkelenerek cıva sütunu 35oC’un altına getirilir. • Sonra sabunlu suya batırılmış pamukla yukarıdan aşağıya silinip temizlenir ve kurulanır. • Ölçümden sonra termometre sabunlu suyla iyice temizlenir. • Vücudun farklı bölgeleri için ayrı termometre kullanılmalı, birbirinin yerine kullanılmamalıdır.

18. Nabız sayımı • Nabız dakikadaki kalp atımı sayısıdır. • Ateşli hastalıklarda artar. • Yetişkin sağlıklı insanda nabız ortalaması dakikada 70 defadır. 60-100 arası normal kabul edilir. • Yaşlara ve cinsiyete göre nabız sayısı değişir. • Bebeklerde nabız sayısı 120 civarındadır. • Nabız sayımı yüzeysel atardamarların olduğu el bilekleri, şakaklar ve ayak üzerinden yapılır. • Genellikle el bileği kullanılır.

19. Nabız sayacak kişi, elinin 2, 3, 4. parmaklarını yan yana getirip, hastanın bileğinin başparmak hizasındaki iç yüzeyine koyar. • Nabız atışlarını hissedecek şekilde parmaklarını yerini değiştirir. • Kalp atımları hissedilince, bir dakika boyunca atımlar sayılır. Beslenme • Yeterli ve dengeli beslenme gereklidir. • Hastaların iştahı azalmıştır, az az ve sık aralıklarla verilen yemek hastanın direncini artırır.

20. Doktorun verdiği diyet listesine uyulmalıdır. • İshalli hastalara bol su ve tuz verilir. Tecrit • Bulaşıcı hastalığa yakalanan hasta tecrit edilmelidir. Mikroptan arındırma • Hastalığın bulaşma yoluna göre alınacak önlemler farklıdır. ÖNEMLİ HASTALIK KAVRAMI • Toplumda en çok öldüren, en çok sakat bırakan hastalıklar önemli hastalıklar olarak kabul edilir.

21. ÜLKEMİZDE GÖRÜLEN ÖNEMLİ BULAŞICI HASTALIKLAR Çocukluk çağı hastalıkları • Kızamık: Virütik bir hastalıktır. Solunum yoluyla bulaşır. Bu yüzden hastanın tecridi önemlidir. Bütün vücuda yayılan deride döküntüler oluşur. • Kızamıkçık: Virütik bir hastalıktır. Solunum yoluyla bulaşır. Bu yüzden hastanın tecridi önemlidir. Vücutta pembe-kırmızı döküntüler oluşur. Lenf bezleri büyür. Eklemlerde kızarıklık ve ağrı olur.

22. Su çiçeği: Virütik bir hastalıktır. Vücutta kırmızı kabartılar halinde döküntüler olur. Birkaç gün içinde içi su dolu keselere dönüşür. 2-3 günde keseler patlar ve kabuklanır. Kabuklanıncaya kadar bulaştırıcılığı devam eder. Bulaşma, döküntülerdeki sıvıya temas ve hava yoluyla olur. • Boğmaca: Bakteriyel bir hastalıktır. Solunum yollarında oluşur. Öksürük nöbetleri görülür. Mutlaka doktor kontrolünde antibiyotiklerle tedavi edilmesi gereken bir hastalıktır.

23. Difteri (Kuş palazı): Solunum yollarında oluşan bakteriyel bir hastalıktır. Doktor kontrolünde antibiyotiklerle tedavi edilmesi gereken bir hastalıktır. • Kızıl: Solunum yoluyla bulaşan bir hastalıktır. Hastalık etkeni bakterilerdir. Dil çilek gibi bir görünüm alır. Vücutta pembe kırmızı döküntüler oluşur. Doktor kontrolünde antibiyotiklerle tedavi edilmesi gereken bir hastalıktır. • Çocuk felci: Virütik bir sinir sistemi hastalığıdır. Kol ve bacaklarda felçler olur. Solunum kaslarının felci ölüme neden olur.

24. Kabakulak: Virütik bir hastalıktır. Tükürük bezlerinde iltihaplanma şeklinde ortaya çıkar. Ayrıca pankreas, yumurtalıklar, beyin ve omurilik zarlarında da iltihaplanmalar meydana getirebilir. Üst solunum yolu enfeksiyonları • Burun, yutak, gırtlak, soluk borusuna ait enfeksiyonlarıdır. Orta kulak ve sinüs enfeksiyonları da bu gruba girer. Genellikle virütik hastalıklardır. Doktora danışılmadan, ağrı kesiciler dışında antibiyotik vb. ilaçlar kullanılmamalıdır.

25. Zatürree: Akciğer dokusunun çeşitli etkenlerle oluşan iltihabıdır. Soğuk ve beslenme bozuklukları vücut direncini düşürerek zatürreeye yakalanma riskini artırır. • İshal: Normalden daha çok sayıda ve daha sulu kıvamda dışkılama olarak tanımlanır. Dışkı bazen köpüklü, kanlı veya yeşil sarı renkli olabilir. Teşhis ve tedavisi kolaydır. Çocuklar için hala öldürücü bir hastalıktır. Mikroorganizmalar, mikroorganizmaların zehirlerinin bulaştığı besinler, antibiyotiklerin uzun süre kullanılması, vb. ishale neden olur.

26. İshalin ölümlere yol açmasının nedeni; vücutta su, mineral ve tuz kaybına yol açmasıdır. İshal tedavisinde yapılacak ilk iş, kaybedilen su ve tuzun yerine konulmasıdır. Ayrıca ishal paketleri doktorun önerileri doğrultusunda kullanılır. İshalden korunmanın en etkili yolu temizlik kurallarına uymaktır. • Hepatit: Virüslerin neden olduğu, karaciğer dokusunun iltihaplanması hastalığıdır. Diğer adı mikrobik sarılıktır. Hepatitlerin A, B, C, D, E gibi tipleri vardır. En çok görülen tipleri hepatit A ve hepatit B’dir.

27. Verem: Bakteriyel ve bulaşıcı bir hastalıktır. En çok akciğerlerde görülür. Akciğerler dışında böbreklerde, deride, eklemlerde, omurlarda, beyin zarında da görülebilir. Uzun süre tedavi gerektiren bir hastalıktır. • Sıtma: Anofel cinsi dişi sivrisineklerle taşınan plazmodium denilen parazitle oluşan bulaşıcı bir hastalıktır. Plazmodiumlar insan kanında üreyerek alyuvarları parçalar. Ateş ve titremeyle seyreden nöbetlere yol açar. Birincil koruma hasta insanların teşhis ve tedavisidir. İkincil koruma sivrisineklerle mücadeledir.

28. Kuduz: Bir hayvan hastalığıdır. Etkeni kuduz virüsüdür. Kedi, köpek, kurt, vb. hayvanların tükürük salgılarıyla insanlara bulaşır. Virüs sinir sistemini etkileyerek ölüme neden olur. • Frengi (Sifilis): Cinsel temasla bulaşan bakteriyel bir hastalıktır. Mikrobun vücuda girdiği yerde yaralarla başlar. Deride yaralar ve döküntüler olur. Burunda erimeler, ağız içinde yaralar, ateş vb. bozukluklar görülür. • Bel soğukluğu (Gonore): Bakterilerle oluşan, cinsel ilişkiyle bulaşan bir hastalıktır. İdrar yollarında iltihaplı bir akıntıya ve yanmaya neden olur.

29. AIDS: Vücudun başka hastalıklara karşı direncini kırarak ölüme yol açan bir hastalıktır. HIV denilen hastalık etkeni virüs, vücudun lenfositlerinde üreyip bunları öldürerek bağışıklık sistemini zayıflatır. AIDS’in bulaşma yolları: Cinsel temas, kan yolu ve anneden bebeğe plasenta yoluyla. AIDS halen tedavisi ve aşısı olmayan bir hastalıktır. • Paraziter hastalıklar: Parazitler, üzerinde yaşadığı canlılara zarar veren ve çeşitli hastalıklar oluşmasına yol açarlar. Parazitler iç parazitler (bağırsak kurtları vb) ve dış parazitler (bit, kene, vb) olarak ikiye ayrılırlar.