SES BİLGİSİ A. ÜNLÜLER : a, e, ı, i, o, ö, u, ü

1. SES BİLGİSİ • A. ÜNLÜLER : a, e, ı, i, o, ö, u, ü • Ünlüler çıkış şekillerine göre dört gurupta incelenebilir. • a) Dilin Durumuna Göre • 1. İnce Ünlüler: (e,i,ö,ü) Dilin ağzın ön bölümünde kullanılmasıyla çıkan seslerdir • 2. Kalın Ünlüler: (a,ı,o,u): Dilin geri çekilmesiyle art damakta oluşan seslerdir.  • b) Ağzın Durumuna Göre • 1. Geniş Ünlüler: (a,e,o,ö): Ağız açıklığı genişken çıkarılan seslerdir. • 2. Dar Ünlüler: (ı,i,u,ü): Ağız açıklığı darken çıkarılan seslerdir. • c) Dudakların Durumuna Göre • 1. Düz Ünlüler: (a,e,ı,i): Dudakların biçimi düzken çıkarılan seslerdir. • 2.Yuvarlak Ünlüler: (o,ö,u,ü): Dudakların biçimi yuvarlakken çıkarılan seslerdir.

2. ÜNLÜLERLERDE SES UYUMLARI 1. Büyük Ünlü Uyumu: *Kalın Ünlü (a,ı,u,o)  Kalın Ünlü (a,ı,u,o)  Kalın Ünlü (a,ı,u,o) *İnce Ünlü (e,i,ü,ö)  İnce Ünlü (e,i,ü,ö)  İnce Ünlü (e,i,ü,ö) 2. Küçük Ünlü Uyumu: *Düz Ünlü (a,e,ı,i)  Düz Ünlü (a,e,ı,i)  Düz Ünlü (a,e,ı,i) *Yuvarlak Ünlü (o,ö,u,ü)  Düz geniş ünlü (a,e)  Düz geniş ünlü (a,e) *Yuvarlak Ünlü (o,ö,u,ü)  Dar Yuvarlak (u,ü)  Dar Yuvarlak (u,ü)

3. ÜNLÜLERDE SES OLAYLARI: 1.ÜNLÜ DÜŞMESİ: İki heceden oluşan ikinci hecesindeki ünlü dar olup ünsüzle biten bir kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde kelimenin ikinci ünlüsü düşer. ÖRNEK: Burun – a  Burna Çağır – ıl  çağrıl Oğul – an  oğlan Devir – im  devrim Kayın – ım  kaynım  NOT1: Birkaç isim ve isim soylu kelimeden türetilen fiillerde de içses düşmesi görülür: Koku – la  koklamak Yumurta – la  yumurtlamak Oyun – a  oynamak NOT2: Arapça’dan dilimize girmiş cezimli kelimelerde de düşme olur. emr: emir – in  emrin hükm: hüküm – üm: hükmüm sabr: sabır – a  sabra  

4. 2. ÜNLÜ BİRLEŞMESİ: Türkçe asıllı kelimelerde iki ünlü yan yana gelmez. Ünlü ile biten bir kelimeyle ünlüyle başlayan bir kelime birleşik kelime oluştururken iki ünlü birleşerek tek ünlü haline dönüşür: Kahve + altı  kahvaltı ne + için  niçin ne + asıl  nasıl sütlü + aş  sütlaç  3. ÜNLÜ DARALMASI: Geniş ünlüyle biten fiil gövdelerine şimdiki zaman eki – yor eki getirildiğinde fiilin geniş ünlüsü daralır. Başla – yor  Başlıyor Bekle – yor  Bekliyor   NOT1: Geniş ünlüyle biten kelimelere geniş ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde –y kaynaştırma ünsüzü geldiği için kelimede daralma olur. De-ediye   Ye-enyiyen Ye-ecek Yiyecek NOT2: Geniş ünlüyle biten her kelimede ünlü daralması olmaz. Özellikle –an ve –acak eklerinde daralma olmaz. Bekle-y-ecekBekliyecek (Yanlış)-Bekleyecek (Doğru) Başla-y-an Başlıyan (Yanlış) – Başlayan (Doğru)

5. 4. ÜNLÜ GENİŞLEMESİ: Türkçe’de dar ünlülerin geniş ünlüye dönüşmesine ünlü genişlemesi isimi verilir. Ünlü genişlemesi, k ve g seslerinin yanlarındaki dar ünlüleri genişletmesi sonucu olur Kuzu + cık kuzucak              Yavru + cık yavrucak   5. ÜNLÜ ÇATIŞMASI: Ünlüyle biten bir kelime, ünlüyle başlayan bir başka kelimeyle birleşik kelime kurarken ünlülerden biri /y/  sesine dönüşür. Buna ünlü çatışması denir.   Ne + ise  neyse bu + ile  böyle O + ile  öyle şu + ile  şöyle 6. ÜNLÜ TÜREMESİ: Yabancı dillerden dilimize girmiş iki ünsüzün aynı hecede yan yana gelmesiyle oluşmuş kelimeler Türkçe’ye girerken araya bir ünlü gelir. Fikr Fikir Zulm Zulüm Zehr Zehir Sabr Sabır 7. KAYNAŞTIRMA ÜNLÜLERİ: Ünsüzle biten bir kelimeye ünsüzle başlayan bir ek getirildiğinde araya uygun olan (ı,i,u,ü) seslerinden birisi gelir. Gel-yor Geliyor Göz-m Gözüm At-l Atıl

6. B. ÜNSÜZLER: B,C,Ç,D,G,Ğ,H,J,K,L,M,N,P,R,S,Ş,T,V,Y,Z YUMUŞAK ÜNSÜZLER: Ses tellerinin titreşimli durumunda çıkarılan ünsüzlere titreşimli veya yumuşak denir.  Türkçe'nin titreşimli ünsüzleri şunlardır: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z  SERT ÜNSÜZLER: Ses tellerinin durgun durumunda çıkardığı ünsüzlere titreşimsiz veya sert ünsüzler denir. Türkçe'nin titreşimsiz ünsüzler şunlardır: f,s,t,k,ç,ş,h,p

7. ÜNSÜZLERDE SES OLAYLARI: 1. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI:Sonu p , ç , t, k ünsüzleriyle biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir kelime ya da ek getirildiğinde kelimenin ünsüzü yumuşayarak b, c, d, g ‘ye dönüşür. Kitap – a: Kitaba renk – i: Rengi Ağaç – ı: Ağacı Tunç – u: Tuncu aç –ık: Acık(mak) NOT 1: Sonu sert ünsüzle biten tek heceli kelimelerde yumuşama olmaz. At – ı: Atı Ot – u: Otu Çap – ı: Çapı NOT 2: Türkçeye yabancı dillerden geçmiş bazı kelimelerde de p, k, t sesleri yumuşamaz, aynı kalır:  halk –ı: halkı Ayet –i: ayeti bank –ı: bankı NOT 3:Cümle içinde de ulama sonucu sert ünsüzlerde yumuşama olur.  Geziye giderken yanına kitap almayı unutma. (Geziye giderken yanına kita-balmayı unutma.)  Başıma çorap örmekten vazgeç. (Başıma çora-börmekten vazgeç.) 

8. 2. ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ:Sonu ç, f, h, k, p, s, ş, t gbi sert ünsüzle biten bir kelimeden sonra b,c, d, g ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirilirse, bu ünsüzler p,ç, t, k seslerine dönüşür:  Bıçak – cı : Bıçakçı Yavaş – ca : Yavaşça Meslek – daş: Meslektaş İliş – gi: İlişki Somurt –gan: Somurtkan Sebep – den: Sebepten 3. ÜNSÜZ DÜŞMESİ:Niteleme sıfatı özelliği taşıyan ve sonu k ünsüzü ile biten kelimelere –cık, -cak küçültme eki getirildiğinde kelimenin “k” ünsüzü düşer. Küçük – cük: Küçücük Yumuşak – cık: Yumuşacık Sıcak – cık: Sıcacık Büyük – cek: Büyücek Çabuk – cak: Çabucak NOT 1: Ünsüz düşmesi sonu her k ünsüzü ile biten kelimede görülmez.Bu ses olayı sadece sıfat olabilecek kelimelerde görülür. Örnek: Bıçak – cık: Bıçakçık NOT 2: Birbirine yakın bazı ünsüzler telaffuz edilirken tek bir ünsüzmüş gibi okunur.Bu tip ünsüz düşmeleri sadece konuşma dilinde vardır. Çift sayı  Çif sayı Bir tane  Bi tane Serbest: Serbes Böyle: Böle NOT3: Bazı sıfatlardan fiil türetilirken sıfatın son sesi ünsüzse düşer:  Alçak – l : alçal- Büyük – ü: büyü- Soğuk – u: soğu- Yumuşak – a : yumuşa- 

9. 4. ÜNSÜZ TÜREMESİ:Ünsüz türemesi üç şekilde olur. a) Yabancı dillerden dilimize girmiş ve iki ünlü yan yana bulunan kelimelerde iki ünlü arasında bir ünsüz türemesi olur. Bunun sebebi iki ünlünün yan yana gelmesi Türkçe'nin kurallarına aykırı olmasıdır. Europe: Avrupa Acaib: acayip Zaif: zayıf  Équateur: ekvator b) Bazı yabancı kelimeler, aslında çift ünsüzle yazıldıkları halde, bu kelimeler Türkçeye girerken ünsüzlerinden birini kaybeder. Bu tip kelimeler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ya da ünlü ile başlayan bir yardımcı fiil aldıklarında bünyelerinde bir ünsüz türemesi olur. Af – ı: affı red – etmek: reddetmek  Sır – a: Sırra c) Türkçe'de iki ünlü yan yana gelmez. Bu nedenle ünlüyle biten bir kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirilirse, araya –y, -n, -s, -ş ünsüzlerinden biri girer. Bu ünsüzlere aynı zamanda yardımcı ses de denir.  Komşu – u: Komşuyu Ali – in: Ali’nin Masa –ı: Masası İki – er: İkişer

10. 5. BENZEŞME: Bir kelimede bir sesin başka bir sesi kendine benzetmesi olayıdır. Benzeşme iki biçimde olabilir:  *Tüm benzeşme: Bir sesin her bakımdan değişerek bir başka ses dönüşmesi olayınadır. Anlatmak: annatmak Bunlar : bunnar Onlar : onnar Yalnız : yannız  *Yarı benzeşme: Çıkış yerleri bakımından birbirine yakın ünsüzlerin değişimidir. Abdest: aptes Çenber : çember Anbar : ambar   Not: Yarı benzeşme konuşma dilinde de rastlanır:  Binbeşyüz: bimbeşyüz Binbir: bimbir Onbir: ombir 6.  GÖÇÜŞME (YER DEĞİŞTİRME): Kelime içinde bazı seslerin yer değiştirmesi olayına göçüşme isimi verilir.  Yaprak : yarpakPerhiz : pehriz Toprak : torpakYalnız : yanlız Çömlek : çölmek

11. SES BİLGİSİ YGS SORULARI: ÖSS (1999) Üleştirme sayı sıfatı eki, -er (-ar), ünlüyle biten sayılara eklendiğinde araya “ş” kaynaştırma harfi girer. Aşağıdakilerin hangisinde bu kurala örnek oluşturmayan bir sözcük vardır? A) Defterinize ikişer cümle yazın. B) Beşer kişilik gruplara ayrıldılar. C) Masalara yedişer tabak koyalım. D) Herkes yirmişer dakika konuşacak. E) Üyelerden ellişer milyon lira toplayalım. CEVAP:B

12. ÖSS (2000) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Art arda yaşadığımız sıkıntılar, doğruyla yanlışı ayırtetmemizi sağladı. B) Onu gördükten sonra kendi durumuna şükretti. C) “O ana kadar sesimi çıkarmadım, sabrettim; ama daha fazla dayanamadım.” dedi. D) Azmetti; karşılaştığı bütün engelleri yenerek amacına ulaştı. E) Böylesine güzel bir günde bana hayatı zehretti. CEVAP: A

13. ÖSS (2001) Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan, Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz yoldan: Köyümün titreterek bağrı yanık toprağını İnliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı… Bu dizelerde aşağıda verilen ses olaylarından hangisi yoktur? A) Ünlü düşmesi B) Ünsüz düşmesi C) Sert ünsüz yumuşaması D) Ünlü daralması E) Ünsüz benzeşmesi CEVAP: B

14. ÖSS (2002) Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcüğün yazımı yanlıştır? A) Son dönem şairleri bu antolojiye alınmamış. B) Voleybolcular otobüslerine bindiler. C) Kardeşi bu filmin yönetmenliğini üstlenmiş. D) Antırenör bugünkü çalışmayı erken bitirdi. E) Bu zürafa hayvanat bahçesine yeni gelmiş. CEVAP: D

15. ÖSS (2002) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Arkadaşları, bu kadar sorumsuz davranmasının nedenini bir türlü öğrenemediler. B) Kuşkonmaz, saksıda yetiştirilen, uzun saplı, ince ve küçük yapraklı bir süs bitkisidir. C) Tartışmacı, öne sürdüğü savın doğruluğunu kanıtlıyamadı. D) Panele, üniversite öğrencileriyle öğretim üyeleri katılmıştı. E) Aile büyüklerinden öğrenilen el sanatları, yöre halkının geçim kaynağını oluşturuyor. CEVAP: C

16. ÖSS (2003) 12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Yapılan ölçümler, hava koşullarına bağlı olarak değişgenlik gösteriyormuş. B) Yönetmelikte yapılan değişikliklerden çoğumuzun haberi yoktu. C) Emekli olunca, bu dernekte gönüllü olarak çalışmaya başladı. D) Çocuğu, bu okula kaydettirmek için çok uğraşmıştı. E) Geçmişe baktığımızda buna benzer pek çok durumla karşılaşıyoruz. CEVAP: A

17. ÖSS (2004) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Bize hep: “İyi bir kitap okuru olmakla övününüz.” derdi. B) “Bugünlerde işlerimiz iyi.” diyerek ellerini ovuşturdu. C) “O zamanlar buğdaylarımız bu değirmende övütülürdü.” diye söze başladı. D) Öğrencilerine her zaman dürüst olmayı öğütlerdi. E) Doktor, anneme: “Günde üç öğün yemek yiyin.” dedi. CEVAP: C

18. ÖSS (2005) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Bu kitap, ilk basımının üzerinden yirmi yıl geçtikten sonra, yeniden yayımlandı. B) Çiçekcinin yeni açtığı dükkân çok iyi çalışıyor. C) Bir yapıtın kalıcılığını sağlayan birçok etken vardır. D) Bu romanda yüzyılımızın temel sorunları yansıtılıyor. E) Başarılı olmak için düzenli ve sürekli çalışmak gerekir. CEVAP: B

19. ÖSS (2005) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Bu konudaki kararımı size bildirmeyeceğim. B) Konuşmasında bu konuya da değinecek. C) Bebeği bütün gün kardeşi oyalıyacak. D) Onun bu işi başaracağını söyleyebilirim. E) Onu kime verdiğimi anımsayamıyorum. CEVAP: C

20. ÖSS (2007) • Aşağıdakilerin hangisinde hem ünsüz yumuşaması hem de ses düşmesi vardır? • A) Akla gelen başa gelir. • B) Keskin sirke kabına zarar verir. • C) Kırlangıcın zararını biberciden sor. • D) Her yiğidin gönlünde bir arslan yatar. • E) Kurdun adı yaman çıkmış, tilki vardır baş keser. CEVAP: D

21. ÖSS (2008) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Bu tedaviden sonra hastalığın seyri değişti. B) Yıllık izninin bir bölümünü bu ay kullanıyor. C) Organ nakliyle yaşama döndürülen hastaların sayısı gün geçtikçe artıyor. D) Çağırılmadığı için akşamki davette o yoktu. E) Uzun süre yağmur altında yürüdükten sonra sığınacak bir yer buldu. CEVAP: D

22. ÖSS (2009) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Bu binanın planını Avusturyalı bir mimarla birlikte çizmişler. B) Müzenin bugünkü durumuyla ilgili bilgileri bir önceki sayımızda yayımlamıştık. C) O gezide yıllardır görmediğim bir arkadaşıma rastladım. D) Buraya yeni bir yaya geçiti yapılacak. E) Şenlikler bu yıl mayıs ayında başlayacak. CEVAP: D

23. YGS (2011) Bir uğultu başlıyor söz dağarcığımda, sözcükler üşüşüyor zihnime; (I)acılı, ezik, (II)buruk, (III)yorgun, çekingen, (IV)kırgın, suçlayıcı, (V)küskün. Bu cümledeki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünsüz benzeşmesi vardır?A) II.          B) III.           C) IV.           D) I.          E) V. CEVAP: E

24. YGS (2012) Verdiği her uzun aranın ardından yeni albümüyle gönlümüzü fethetmeyi başaran pop müziği sanatçısı, bu kez eski şarkılarını yeniden yorumlayarak geçmişe bugünün penceresinden bakıyor ve dinleyiciyi yine oldukça etkiliyor. Bu cümlede aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur? A) Ünlü daralması                            B) Ünlü düşmesi C) Ünsüz yumuşaması                     D) Ünsüz türemesi E) Ünsüz benzeşmesi CEVAP: D

25. YGS (2013) Eskiden ülkelerin zenginliğinin ölçütü, sahip olunan toprak ve doğal kaynakların miktarıydı; zenginleşmenin yolu, daha geniş topraklara hükmetmekten geçiyordu. 20. yüzyılın ikinci yarısında bilimsel araştırmalara ağırlık verilmesiyle bu anlayış değişti, bilgi üretimi önem kazandı. Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur? A) Ünlü düşmesi B) Ünsüz yumuşaması C) Ulama D) Ünsüz benzeşmesi E) Ünlü türemesi CEVAP: E

26. ÖYS 1993 • Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük türetilirken bir ünlü kaybına uğramıştır? • Bu çiçeğin yaprakları çok çabuk sararmış • B) Geçen yıl dikilen bu elbise iyice daralmış • C) Uykusuzluktan gözlerinin altı morarmış • D) Kilo alınca yanakları iyice pembeleşmiş • E) Saçları son aylarda iyice beyazlaşmış CEVAP: A

27. ÖYS 1986 Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisi “ünsüz değişimi”ne örnek olamaz? A) Hadi seni yemeğe götüreyim. B) Bu havada dağa tırmanmak istiyorum. C) Sabahları balığa çıkarlar. D) Çocuğun ruh sağlığı bozulmuştu. E) Böbreğinin birini ameliyatla aldılar. CEVAP: B

28. ÖSS 1995 Doktorlar yaşlılıkdaspor yapmanın kişiyi psikolojik ve fizyolojik I II III IV bakımdan rahatlattığını söylüyorlar. V Bu cümlede altı çizili sözcüklerden hangisinin yazımı yanlıştır? A) I B) II C) III D) IV E) V CEVAP: A

29. ÖSS 1989 • Aşağıdakilerden hangisinde bir yazım yanlışı vardır? • Ağızın içi B) Asfaltın onarımı C) Saçlarının rengi • D) Herkesin derdi E) Değirmenin suyu CEVAP: A

30. ÖYS 1990 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? A) Üzerinde eskimiş, rengi atmış bir palto vardı. B) Kipriklerine kadar toza toprağa bulanmıştı. C) Evler uzaktan belli belirsiz görünüyordu. D) Irmağın kıyısında oynayan çocuklar vardı. E) Akşam, arabalara binerek köye döndüler. CEVAP: B