Download
1 / 42
420 likes | 782 Views
Tulad ng sa kasabihan … Kung may pagsusuri , ay pag-uunawa ; at kung may pag-uunawa , ay may pagpapahahalaga ; at kung may pagpapahalaga , ay may pangangalaga … . Alin , sino , at ano ang ating susuriin , uunawain , pahahalagahan at pangangalagaan ?
E N D
Tuladngsakasabihan… Kung may pagsusuri, ay pag-uunawa; at kung may pag-uunawa, ay may pagpapahahalaga; at kung may pagpapahalaga, ay may pangangalaga …. Alin, sino, at anoangatingsusuriin, uunawain, pahahalagahan at pangangalagaan? Sa pamamagitannginihandangpresentasyonpasisimulannatinangnauukolsagagawingtalakayanngayongumagana may pamagatna…. Pasakalye
THE MODERN WORLD SYSTEMS AND THE REVOLUTIONARY MILIEU IN CAPIZ:PagpasundayagsaKinaagingKinapisnonSadtongDinag-ongPagkinagubotkag Bag-ongSagunsonngaPagkahimtangsaKalibutan, 1896-1902 Ni Vicente C. Villan, Ph.D. UP DepartamentongKasaysayan
Pagrepaso Indi bag-o angsistemang sang paghimo sang pinaagiparahungdon sang taonga [pinaagisaiyaginpadugingaideolohiya---MANDALA (Hindu-Buddhist World Systems), UMMAH (Arab-Persian Islamic World Systems), kag EKKLESIA (European World Systems). Subong man, angmgaBisaya ay may ara man nga pang-ideolohiyangginhiwatngaamoang PUNGSOD (Archipelagic and Maritime World Sysytems) paraangiyahilikutonngapanghimanwa ay mahatagan sang direksyonkaginiwalayliwankundiangpag-alangot sang kabiliganngamgapulosaisakapagdumalahan.
I. ANG IDEOLOHIYANG ‘KATAGALUGAN’ sg KATIPUNAN kag KABUBUT-ON sang BANWA sa PAGHIMO sg BAG-ONG DIREKSIYON sa PILIPINAS
A. Ideolohiyang ‘Katagalugan’ sgPumuluyo Naghalin pa satradisyongAustronesyanongapag-panalog (seafaring) angideolohiyaniBonifacio at Katipunannga “Katagalugan”. Sa sentidongkultural, nagatumodinisadinamikongpag-alangot sang ilaya-ilawod-tabuksakabiluganngakapuluan. Samtangsa sang pagkinagahumngapungsudnon, ininaman ay nagatumodsapag-alangotsgmgapangmaritmongpagkinagahumsakabiluganngakapuluan—Bisaya, Ilokano, Kapamapangankagiba pa, subong man, gintawaggidnga Tagalog—pagpasag-uliinisadtongpangkapupud-an ngapaghiliugyonngaginguba sang mgadumuluongsaidalom sang ideolohiyangEkklesiakagamoangginhalinansg Indio, Moro kagYnfieles.
1. Pakig-anghod (Sanduguan): SaligansaPagbubuklodngKalooban at Kapatiran Nag-abotangngaKatsilakagnaghimutigngasilamgaabianngamasaligan…ginpaidalomgidsilangtanansakinaugalingBisayangaginsaksihankagginpag-on angkasugtananpinaagisaisangapagsumpa kun diinkumuha sang gamayngatinulo sang dugogikansailaugatkagamoyadtoangginhalongaila gin-inombilangtanda sang ilamatuodkaglubosngapag-unongngaindigidsilamagluibsasumpaan. AmoiniangginatawagngaPacto de Sangre sg Haring siSikatunakagLegaspingarepresentantesghari sang Espanya.
2. Pag-ulutod: Pag-ulikidparasaKaayuhan Halinsgmataboini ay nagaabotnasubongsgsobratatlonakagatoskatuigngaangnilahiniLegazpi ay atonginabuhisahimpitngakabuganaan; atonginpatilawkagginbusogbisanngaatonabtanangkaimolonkagangpagkakubos; ginastusannatonsila sing manggad, dugo, kaglakipangkabuhingasilaapinan; ginkontranatonangtunayngakasimanwangaindinagpasugotngasilapagasakupon; kagamon man, nakipagbatokitasamgaIntsik, kagmgaOlandesnganagplanonga mag-agawsailasiningKatagalugan.
3. Paghamaksapag-ulutod “Anoangnakitanatonngapaghimud-osngahimuonangilaginpangako…? Walakunditampadngapagluibangilaginbalossaatonngapagpakamaayokagpagbuhatsailangginpangakongakitapagapadak-on sakaayuhanapangkitailaginbulagkaggintapnankita sang kubosnilangpamatasan, ginhimud-usanngawaskonanghamilikagtumalagsahonngakinaugalisgatonngabanwa. Ginpadakokitasasayopngapagtookagginmudmodsatulugban sang kalainanangdungog sang atonBanwa.
B. Kabubut-on sgbanwa HalinsgmaitukodangKatipunansatuig, 1892, angpag-abotnandayCandidoIbankag Francisco del Castillo, kagsubong man si Juan Arceang gin-umpisahan sang paglapnag sang katilingbanngamanugribuksapuod sang Panay. GinakabigngaangCapizangpinakaunagidngaprobinsyasaguwa sang Maynilakag Central Plain of Luzon ngagintukuransg KKK ni Gat Andres Bonifacio. Sang tuig, 1895 nakaabotnasi Juan Arcedirisa Sigma kagiyana gin-umpisahanangpaghukmongkagmagkumbinsesamgaKapisnonngamaghiliugyonsa KKK ngaginbuhatniyaastasamgaBukidnonkagmgaAtisaDumarao, DumalagkagTapaz.
1. Katuwiran at Kaliwanagan: angPaghihimagsikngKalooban “Angpagkahimtangngaginhangabotsgkatilingbanngaini ay himpitngabulahankagkinahanglanon; pga-isahonnatonangbuotkaghuna-hunasgmga Tagalog pinaagisahimpitngasinumpaanagodngasapaghiliugyonngainimanginmabaskogsapaggubasamapag-on ngatilongmanugbutasapanan-awonkagsaamosinimatukibantunayngadalanonsgPagkamatarongkagKasanag.”? Anoangginatumoddiringadalanonsgpagkamatarongkagkasanag?
2. Angpagkamatarong ay PagribuksgKabubut-on “Yadtongginbuhatngapagsunogsamgabata, yadtongpaglapastangankagpagtandogsadungog sang mgababayengawalagidginhatagan sang pag-amligangilakaliyahon, yadtongpag-utodsakabuhisgmgakatigulangannga di namakasadsadkagmga bag-ong bun-agngapuyanganagasusuo pa, ngainid gin kasan-o pa man mahimongapagabuhatonsg sin-o ngalalakinga may dungogkagkaisog, nagapangyogidsgisakamalig-on ngapagbaloskaghimpitngapagsilot.”
3. AngPaghihigantisaPamamagitanngHimagsikan ay PagtatanggolngKalayaan “Indi kitamakig-away sakagustuhanlamangngapumataykundisapag-apinsakahilwayansgatonbanwaHuwagtayongmakihamoksakaibiganlamangnapumataykundisapagtatanggolngkalayaanngatingbayan ay maihiyawnangbuonglakasna Mabuhay! Mabuhay ang Haring BayangKatagalugan!?”
4. MgaPinunongmgaAnakngBayangKatagalugan Angpag-apinsgginmat-angkahilwayanngaaranasaatonhalin pa sakinaradtongatinionkagnagsapupusgkinamatarongngawalayliwankundiamoangpag-amligsakabubut-on sgbanwapinaagisapagpangunasgKatipiunansaiba’tibangbahinsgpungsodPilipinas. Makit-an sa too angmgalideratosgKatipunansabilogPilipinashalinsanortepadulongsabagatnanngabahinsgpungsod.
A. ANG CAPIZ SA NAGLIGAD NGA PANAHON AngkabilugansgprobinsiyasgCapizngakilalanatonsubong ay ginatawagnga Panay—isakasusonsaduwalangkapagdamulahansapanahonsgKatsilangaamoang Panay sa may aminhankagOgtongsanabagatnanngabahin. Angaminhanngaamoang Panay ay nagasakop pa sang mgapulo sang Roblon, Aklan, kagaminhanngabahin sang Antique.
HaligingHahilwayansaCapiz Tubong Sigma, Capiz, siHen. Juan Arceangnatatangi, masigasig, at maituturingnapinakamagitingnahangaway-banwa (mandirigmangbayan) hindilangngkanyangkinalakhanglalawigankundipatinarinngKabisayaan at Pilipinas. Bagamatwala pang naisagawangmalalimangpag-aaralpatungkolsakanya, angmayamangtalakaugnayngkanyangpagiginghangaway at pakikisangkotsahimagsikanangnagpapakitasanapakalakingambagniyasaKatipunan ay pagtatagumpayngribok o himagsikansaKabisayaan.
Pagsapisa KKK at PagpalaganapsaCapiz Mataposumanibsa KKK saKamaynilaan at pag-uwinitosakanyangbanwangtinubuan, pinasimulanniyaangpangangampanya at pagmobilisasamamamayannghilagang Panay upangmakisangkotrito ay magingbahagisamakasaysayangpagpapalayangkabanwahanansaGitnangPilipinas (1896-1898).
MaalamngaStratehistangMilitarsi Hen. Juan Arce Kabilangsakanyangisinagawangagresibongunitmatalinongaksyonparasapaglulunsadnito ay angkanyangpagtalagangmgailihan o kutasaPagiliran (sakopngMangososabanwang Sigma) at Kapulugan (sakopngBalisongsabanwangPilar) patinarinangpag-uugnay at pakikiugnaysailihanngMakawiwili (MacawilingayonsaCabugaosakopngAltavas, Aklan), Iskierdo (sakopngbanwangDumalag, Capiz), at Candelaria (sakopngbanwangTapaz, Caplz) nanagingmahalagangdepensiba at opensibanarinparasamatagalan at malawakangpanggugubat at pagkinagubot (pakikidigmangbayan) salalawiganngCapiz.
KagubotsaBanwangTapaz(24 Pebrero 1897) Unangapakig away batoksamgaKatsila ay nahitabosabanwangTapaz sang ika-24 sang Pebrero 1897. IningapanghimatokkontrasamgaKatsila ay ginsundan pa gilayonsakasunodngabulan sang Marsonga gin-umpisahanngmgaAklanonsaKalibonganaghataggilayon sang tumadngakaakigsamgaKatipunerodirisaIlayangabahin sang Capiz. Natublagangtagipusuon sang mgaKapisnon sang ginpamatay sang mngakatsilaang 19 ngaKatipunerosaKalibo, Capiz.
Pagtukodni Hen. Juan ArcesgHukmunganparasaPagribuk Sa kanyangisinagawangpagtitingob (pagtitipon) ngmgahangaway-banwamulasatatlongheograpikalnasuson – Makawiwili (nasalikuranng Bay ngBatang o TinagongDagat) Candelaria (nasalikuranngkapatagang Sigma, Dao at Mambusao), at angitinayoniyangilihansaKalupugan (saPilar at kagilirannitongnakaharapsaTinagongDagatngCapiz) ay naghahayagsakanyangpagigingtunaynaistratehista at pagiginghenyosausapingpangmilitarsakabuuan.
Pagbalosni Hen. Juan ArcesaHitabosaKalibo (Marso 23, 1897) Sang masayuraniningahitabuni Juan ArceamokaglumakatsilaniSaturninoJavillongailaginlibudangmga nag-ilimpunsailaKatipunannganagtililipunsilasasulud sang banwangMambusao: ginpanguluhanni Don Ramon Hontiveros, sa Sigma sang aktwalngaKapitanMunisipal Don Tomas Javillo, sa Dao: siKapitan Leon Bauson, saPanit-an: si Eugenio Diestro, saCuartero: Mariano Frejules, saDumalag: siKapitan Manuel FermalinokagangiyabatangasiEzequielFermalino, nga sang nagtililiunsilangamanggugubotilaginpamutangan sing bantayangmgadalangikansaKapiskaggikansabanwangDumarao…
HubonsgmgaKatipunerosaCapiz(1896-1898) MACAWIWILI (Altavas) BALISONG (Pilar) PALIGIRAN (Sigma) CANDELARIA (Tapaz)
MgaLidersaPalibotsg Hut-ongsgMacawiwili (Altavas) saIdalomni Hen. Juan Arce
MgaLidersaPalibotsg Hut-ongsgBalisong (Pilar) saIdalomni Hen. Juan Arce
MgaLidersaPalibotsg Hut-ongsgCandelaria (Tapaz) saIdalomni Hen. Juan Arce
Pang-agdani Hen. Juan ArcesamgaBukidnon Nag-abut man angisakapanungngamgabukidnunngasilaisakagatusgikansakabukiransabanwang Tapas kagJamindanngaginapanguluhanni Papa nilaMacarioLuscongaamuangilaginapaka Dios kayinisia gin-agda man ni Juan Arce…
MgaLidersaPalibotsg Hut-ongsgPaligiransaIdalomni Hen. Juan Arce (Sigma)
Dawanokadakoanghublag-rebolusyonaryosaCapiz? Sa isinagawangpagmamasidngmgaEspanyolsakalakarangitongpaghuhukbo, angmgaplanongpaglulunsadrebolusyonnaitonoongbuwanngAbril 1898 sabanwang Pan-ay, Capiz ay kinasangkutanngmaramingmagigitingnaKapisnon. Ayonsamgaulatopisyalngmgaawtoridad, “angpaghihimagsiksaCapiz ay pangmalawakan, noongbuwanngAbril 1898, umaabotsa 15,000 mandirigmaangnakahimpil.”
III. MGA PANGHIMATOK NGA BINBUHAT SANG MGA KAPISNON KONTRA SA MGA KATSILA
Pagsalakaysa Pan-ay, 15 Abril 1898 AngmalawakangpaghuhukbongbayangitonanapakalakassalalawiganngCapiz, ay nagbungangopensibangaksyon. Sa napagpasyahangpagkubkobsa Pan-ay (bayangnasabukanangLungsodRoxas) noong ika-15 ngAbril 1898 (hinditotoona Mayo 3/4, 1897 naganapangsagupaan), angpagpupuwestosaLahab (salikuranngbanwang Pan-ay; bahagingtimog) ng “mgakuhakalibukamanggugubotngaginapanguluhanniKoronelPascualBarsa…” (mgadalawanglibongmandirigmanapinamumunuanniKoronelPascualBarsa) at Tanza Norte (hilagaanngbanwang Pan-ay) ay kasusumpungan din ng di-matukoynabilangngmgamanggugubot.
NgaaNapaslawanangpagsalakaysa pan-ay? Sa pamamagitanngmgatiktikngkaaway at mgataksil, agarangnatuklasanangnagpapasimulangkumukubkobnamgamanggugubotdahilansapagsuplongnina Antero Bediones ay kuraparokongDumaraona “ginpaluthan” (pinababaril) ni Juan ArcesakagubatanngtimugangCapiz.
OpensibasgmgakatsilasaCalupugan AngmgasoldadongKatsilailaginduhakabahin, angisakabahinsadalan mag-agikagangisakabahinilaginpasakaysaduhakakilikilingaangmgasoldadodilimakita…
EngkuwentrosaIlihansgCalupugan Anay sang pagtakasna sang mgasoldado sang ika-10:00 angtakna sang ika-15 sang bulansaAbril sang tuig 1898 amukagginpaarakansila sing balanganagaraginginglamang.
Angmgamanggugubot nag-alaplaagsakauyuparannganaghalalapasapilapilsapagpasalipudaguddilisilapag-iguon sang mgabala sang mgapusil, apangangmgapilapil kun iguungani sang bala sang kanyunnagakalalukbalamang. Si KoronelPascualBarsakay may ginauyatanngaeskopetakag sang ibanniyangaopisyalamuang nag-alaw-aw saila sing pilakalupuk…
Angnakaposisyongmgahangawayna may nakawagaywaynahayahay o bandilangKatipunansaitaasngbundok ay sinasabayanngtugtog o musikangnilikhangmgaKatipunerongPilar at angisinagawangmartsangmgaEspanyolparasapagkubkob ay naghudyatngsimulangsagupaansamagkabilangpanig.
Kagnagapatakasnasailihan, amukagkanyonunsilanganagakalahapayangmgasoldado kun iguun sang mgatinipikngalipyakagsudsud sang arado. Si Juan Arcebumatugid sing patay-pataysanglitkay may mgapusil man siangaginauyatan. AngKapitan sang Inpanteriyanagasinggit sing “vengafuerza” kaynagakahapaynaangiyamgasoldado. Si KoronelPascualgumuwasailapalalipdankagnaglikliksiyasakatalunanngagintuparanangmgasoldadokagdidtusiamagbuhi sang iya Remington ngaginadunganniyasalupuk sang mgasoldadongKastilaganimadamuangiyanaigu sang nagakahilapitnaangmgacasadoresamuangilabuhianangilapaligid….
Heritage(Paublion) Is the legacy of physical artifacts (cultural property) and intangible attributes of a group or society that are inherited from the past generations, maintained in the present, and bestowed for the benefit of future generations.
Significant Natural & Cultural Resources Ginakabigngaangpinanubliongmanggadkatulad sang dagat, duta, kagiba pang kabuhingamagabuligsakabuhikagpangabuhi sang tao, paghandomparasaiyakaayuhankagkadungganan. Dugangsini, pinanubli man ngamanggadangmgatalatapuan, plasakagmgamonumento, mgalibrokagiba pa ngabalasahon, mgabinuhatan sang kamotngaginatawagnga decorative arts, mga artifacts kagfoklorikongngabutang. PilasamgahalimbawasiningamakikitasaCapiz ay mgaamosini…
Significant Oral & Folkloric Resources Kaupod man samanggadngaginpanubli sang ulihinganilahi sang mgaKapisnonangmgagintawagnga oral and folkoric resources. Tungodsamanggadiningaginakabig, pinaagisaginatawagngapagpasundayag (culturalization), magamitgidangmgainiindilamangparasapagpasad sang kinaiya (identity) sang mgaKapisnonkundimahimongapagahalinan sang kita sang mgapumuluyosasiningaduog sang Kabisay-an kagsubong man sakabilugansaPungsodPilipinas. Sa palaabutonngadinag-on, ilabinagidsa ASEAN Integration 2015 kagsubong man saglobalisasyonsasiglongaini.
