آسیب شناسی فرهنگی و اجتماعی

1. آسیب شناسی فرهنگی و اجتماعی 92

2. محمد تصدیق مقدم m.t.moghadam.pr.ir@gmail.com

3. مفهوم آسیب شناسی فرهنگی ، اجتماعی منظور از آسیب شناسی منظور از آسیب شناسی ، شناسایی آن دسته از عوامل مهم و موثری است که به وجود آمدن و یا تداوم حیات آنها می تواند فرآیند تحقق هر نظام و سیستمی را متوقف و یا به صورت محسوس کند نماید .

4.  مفهوم آسیب شناسی اجتماعی آ سیب شناسی اجتماعی مفهوم جدیدی است که از علوم زیستی به عاریه گرفته شده و مبتنی تشابهی است که دانشمندان بین بیماری های عضوی و انحرافات اجتماعی قائل می شوند . در واقع با شکل گیری و رشد جامعه شناسی در قرن نوزدهم میلادی ، بهره گیری از علوم مختلف برای بیان فرآیند های اجتماعی معمول گردید و در نتیجه بسیاری از اصطلاحات و واژه های رایج در علوم دیگر مانند زیست شناسی ، علوم پزشکی ،زمین شناسی و مانند آن در جامعه شناسی نیز بکار گرفته شد از آن جمله کلمه آسیب شناسی « pathology» را می توان نام برد .

5. این واژه از ریشه یونانی path=patho  به معنی رنج ، محنت ، احساسات و غضب و Logy به معنای دانش و شناخت ترکیب یافته است . بنابراین « pathology» به معنای ناخوشی شناسی ، مرض شناسی ، علم تشخیص امراض ، مطالعه عوارض و علائم عیر عادی به کار می رود . آسیب شناسی در اصطلاح علوم طبیعی عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی ها در ارگانیسم انسانی ، بنابراین در مشابهت کالبد انسانی با کالبد جامعه اصطلاح آسیب شناسی اجتماعی « Social Pathology» برای مطالعه و ریشه یابی بی نظمی های اجتماعی و انحرافات و بیماری های اجتماعی بکار می رود .

6.  مفهوم آسیب شناسی فرهنگی اصطلاح آسيبشناسی در رشته های مختلف علوم کاربرد دارد . اما در عرصه فرهنگ به بررسی آفات و آسيبهايي می پردازد که رنگ و لعاب فرهنگی دارند و عناصر تشکيل دهنده و سازنده عادات ، رفتار و کنشهای اجتماعی را تحت تاثير خود قرار می دهد . از آنجايي که اگر جلوی اينآسيب ها گرفته نشود آنها رفته رفته در فرهنگ اصيل جامعه نفوذ می کنند بازشناسی اينآسيب ها مهم می نمايد.اينآسيب ها که از کانال مطبوعات ، کتب ، سينما ، تلويزيون و آموزش وارد جامعه ايران قبل از انقلاب شده بود ، فرهنگ بومی را آماج تهاجمات خود قرار داده و نياز بود تا نيروی فرهنگی غنی ای هنجارهای صحيح را تقويت نموده و جلوی آسیب های فرهنگی ، اجتماعی را بگيرد . با توضیح و تبیین مفهوم آسیب شناسی اجتماعی روشن می گردد که آسیب شناسی فرهنگی در صدد مطالعه وشناختوپیشگیری از کجروی و جلوگیری از بازگشت مجدد بحرانهایی است که با انتظارهای فرهنگی جامعه و ماهیت اسلامی و انقلابی آن سازگاری ندارد

7. آسیب شناسی اجتماعی و عوامل آسیب هایاجتماعیآسیب شناسی اجتماعی به بررسی انواع مشکلات می‌پردازد که در سطح اجتماعی مطرح هستند و سعی می‌کندعلل مختلف آنها را از جنبه‌های مختلف فردی ، اجتماعی و غیره مورد بررسی قرار دهد

8. اهمیت آسیب شناسی اجتماعی هر جامعه‌ای متناسب با شرایط خود ، فرهنگ ، با انواعی از انحرافات و مشکلات روبروست که تاثیرات مخربی روی فرآیند ترقی آن جامعه دارد. شناخت چنین عواملی می‌تواند مسیر حرکت جامعه را بسوی ترقی و تعامل هموار سازد، بطوری که علاوه بر درک عمل آنها و جلوگیری از تداوم آن عمل با ارائه راه حلهاییبه سلامت جامعه کمک نماید. به عنوان مثال مسأله اعتیاد را در نظر بگیریم. این مساله هم به عنوان یک مشکل فردی و هم یک معضل اجتماعی مطرح است. روشن است در سطح اجتماعی منجر به از بین رفتن نیروها و انرژی بارآور جامعه می‌شود. شناسایی علل اساسی و کنترل آنها می‌تواند بسیاری از نیروهای از دست رفته جامعه را تجدید نموده ودر مسیر کار سالم جامعه هدایت کند.

9. آسیب شناسی اجتماعی همچون سایر حوزه‌های اجتماعی ، از شیوه علمی برای بررسی موضوعات مورد نظر خود استفاده می‌کند. به عبارتی برای مطالعه و بررسی علل ، زمینه‌ها و راه حلها در زمینه کجرویها و آسیبها ، هم از لحاظ ذهنی به صورت شناخت مفاهیم خاص و هم به کمک ابزار وسایل تحقیق عینی به صورت پژوهشهای علمی استفاده می‌شود. چنین پژوهشهایی پیرامون انحرافات اجتماعی به صورت تحقیق علمی به حدود 80 - 90 سال پیش باز می‌گردد. البته در آن زمان این پژوهشها کمتر جنبه واقع بینانهداشته‌اند. ولی پس از مدتی پژوهشها بر شالوده‌ایصحیح‌تر استوار شد و تلاش شد از شیوه‌هایی که دقت و اعتبار بیشتری در برآورد مشکلات اجتماعی دارند استفاده گردد. شیوه عمل آسیب شناسی اجتماعی

10. ارتباط آسیب شناسی اجتماعی با سایر علوم در وهله اول ارتباط کامل و نزدیک این حوزه با رشته علوم اجتماعی و جامعه شناسی کاملا واضح و روشن است. هر چند این حوزه عمدتا به عنوان یک شاخه میان رشته‌ای معرفی می‌شود، اما در واقع یکی از مباحث اساسی جامعه شناسی محسوب می‌شود. از سوی دیگر آسیب شناسی اجتماعی ارتباط بسیار نزدیکی با روانشناسی دارد. از آنجایی که عمل فردی و روانی نقش بسزایی در بروز جرم و انحراف دارند، آسیب شناسی اجتماعی از ارتباط نزدیکی با روانشناسی بهره می‌برد و تلاش می‌کنند از یافته‌ها و نظریه های آن برای بررسی های خود استفاده کند.

11. وابستگی دارویی یا اعتیاد اعتیاد به معنی تمایل به مصرف مستمر یا متناوب یک ماده برای کسب لذت یا رفع احساس ناراحتی اطلاق می‌شود که قطع آن ناراحتیهای روانی یا اختلالات جسمانی ایجاد می‌کند. در گرایش به اعتیاد عوامل مختلفی شناسایی و مطرح شده‌اند. این عوامل هر چه باشند (که البته در مباحث مربوط به علت شناسی حائز اهمیت هستند.) سرچشمه بسیاری مشکلات فردی ، خانوادگی و اجتماعی هستند. اعتیاد به سبب ویژگیهای ذاتی خود ، اغلب با سایر آسیب ها همراه می‌شود و موجب هدر رفتن نیروهای ثمربخش جامعه می‌شود.

12. انحرافات جنسی غریزه جنسی هم می‌تواند منشأ بروز عالیترین نمودارهای ذوقی و هنری باشد و هم منشأ تشکیل بنیاد یک خانواده و هم منشأ بسیاری از جرائم. عوامل مختلف محیطی و خانوادگی و اجتماعی سر منشأ بروز انواع انحرافات جنسی هستند. هر چند برخی از این نوع انحرافات مشکلاتی فردی هستند، ولی اکثر آنها به آن جهت که در ارتباط با فرد دیگر معنی پیدا می‌کنند عوارض اجتماعی را در بر خواهند داشت.

13. از سوی دیگر مبارزه با این دسته از آسیبها در برخی موارد نیازمند تغییرات اساسی اجتماعی است و لازم است تحولاتی کلی و برنامه ریزی‌های دقیقی جهت رفع آنها صورت گیرد و این تغییرات با ارائه آموزشهای وسیع اجتماعی برای افراد و خانواده‌ها و رفع عوامل بنیادی امکانپذیر خواهد بود. این دسته از انحرافات نیز اغلب با سایر آسیبها در ارتباط نزدیک هستند و گاهی حتی موجب بروز مشکلات جدی می‌شوند. مثل بیماری ایدز که با انحرافات جنسی ارتباط نزدیک دارد.

14. سرقت و دزدی بطور کلی سرقت و دزدی هم از لحاظ عرفی و هم از لحاظ قانونی به عنوان یک آسیب جدی محسوب می‌شوند. هر چند عوامل متعددی در بروز این مشکل شناخته شده‌اند، مثل فقر و بیکاری ، اعتیاد و شیوه‌های تربیتی ، اما باید توجه داشت مبانی شخصیت اهمیت ویژه در ارتکاب دزدی دارند. این افراد معمولا از لحاظ رشد اخلاقی در سطح خیلی پایین و ضعیف هستند و بطور کلی ثبات و استواری و قدرت تحلیل و تفکر درباره پیامدهای رفتار خود را به قدر کافی ندارند. در مباحث مربوط به علل دزدی به علل تربیتی تأکید فراوان می‌شود. الگوهای رفتاری خود والدین ، واکنشهای آنها درباره دزدیهای کوچک دوران کودکی ، مسأله پول توجییو کمک به شناخت مسأله مالکیت در دوره کودکی در ارتباط نزدیک با رفتارهای دزدی بزرگسالی و نوجوانی دارند.

15. خودکشی خودکشی هر چند در وهله اول یک مشکل فردی به شمار می‌رود ولی از آنجایی که فرد در اجتماع زندگی می‌کند و تأثیرات متقابلی همواره بین آنها برقرار است، به عنوان یک معضل اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرد. آمار خودکشی معمولا با سایر جرایم و آسیبها ارتباط پیدا می‌کند، بطوری که در میان گروههای مبتلا به اعتیاد خودکشی بیشتر دیده می‌شود. همچنین در آسیبهای مربوط به انحرافات جسمانی بویژه در میان قربانیان این انحراف خودکشی پدیده شایعی است. در میان بیماران روانی بویژه افسردگیهای شدید نیز اغلب خودکشی مسأله قابل توجهی است. به هر حال خودکشی پیوندهایی با متغیرهای اجتماعی دارد . ارائه راهکارهای مناسب در بررسی مشکلات گروههای در معرض خطر مثل معتادین و خانواده‌هایآنان ، بیماران روانی و خانواده‌های آنها ، خانواده‌های نابسامان و آموزشهای فردی در مواجهه با تغییرات اساسی روشهایی سودمند خواهد بود. در این راستا توجه به گروههای سنی که در معرض خطر بیشتری هستند و خودکشی در میان آنها رواج بیشتری نسبت به سایر گروههای سنی دارد، مثل نوجوانان و جوانان اهمیت زیادی دارد.

16. مهاجرت مهاجرت علاوه بر مشکلات اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی که دارد مستلزم تغییراتی خاص است که مطابقت و سازگاری با آنها اغلب مشکلاتی را برای فرد و جامعه ایجاد می‌کند. به عبارتی علاوه بر اینکه مهاجرت در برنامه ریزیهای کلان اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی مشکلاتی را ایجاد می‌کند، مثل مهاجرت روستاییان به شهرها که خالی شدن روستاها از سکنه ، کاهش کشاورزی ، افزایش مشاغل کاذب و ... را به دنبال دارد موجب می‌شود، تا فرد برای سازگاری با تغییرات حاصل فشار زیادی را متحمل شود. شوک فرهنگی یکی از عوارض حاصل از مهاجرت است که با اضطراب و افسردگی ، احساس جدا شدن و مسخ واقعیت و مسخ شخصیت مشخص است. تحقیقات نشان می‌دهد شیوع مشکلات روحی و روانی بین مهاجرین بخصوص در بین مهاجرینی که شرایط مقصد بسیار متفاوت از شرایط مبدأ یا محل سکونت قبلی آنها بوده است شیوع بیشتری دارد. رایجترین اختلال علائم پارانوئید یا سوء ظن است که به احتمال قوی به دلیل تفاوتهای آنان از نظر زبان ، عادات و آداب و رسوم ، چهره ، نوع لباس و غیره است.

17. بی ‌خانمانی منابع فزاینده‌ای وجود مسائل ویژه‌ای را در افراد بی خانمان تأیید می‌کنند. چنین کسانی ممکن است در خیابانها سرگردان باشند یا به علل برخی بزهکاریهای دیگر که معمولا توأم با بی خانمانی آنهاست مثل دزدی ، اعتیاد و ... در زندانها یا کانونهای اصلاح و تربیت بسر برند. در بین افراد بی خانمان دسته‌های مختلفی از افراد دیده می‌شود، یک دسته شامل بیماران روانی شدید هستند که اغلب یا مدتهاست از خانواده خود دورند یا بطور موقتی از خانه خارج شده‌اند. معتادین گروه دیگری از این افراد را شامل می‌شوند که معمولا مراحل عمیق اعتیاد خود را می‌گذرانند. کودکان خیابانی و دختران و زنانی که با بی خانمانی به انحرافات جنسی نیز مبتلا هستند دو دسته دیگر را در بین افراد بی خانمان تشکیل می‌دهند. بسته به مکان جغرافیایی محله فقیر نشین شهر ، پارک شهر ، حومه شهر و نواحی روستایی خصوصیات این جمعیت فرق می‌کند. برخی در محدوده جغرافیایی نسبتا ثابتی می‌مانند در حالیکه عده‌ای از یک قسمت کشور به بخشهای دیگر یا از منطقه شهر به مناطق دیگر مسافرت می‌کنند.

18. فقر فقر در واقع مادر تمام آسیبهای اجتماعی است. فقر با بسیاری مسائل زیر پا از جمله ضعف تندرستی و افزایش مرگ و میر ، بیماری روانی ، شکست تحصیلی ، جرم و مصرف دارو رابطه دارد. هر چند خود فقر بطور ذاتی یک مشکل و آسیب است، اما این لزوما به این معناست که تمام افرادی که زیر خط فقر زندگی می‌کنند. افرادی نابسامان و مشکل ساز برای اجتماع هستند. مشکلات اقتصادی ، عدم تأمین نیازهای جسمی و روانی اغلب زمینه‌ای برای بروز و ظهور مشکلات اجتماعی دیگری است.

19. بیکاری بیکاری معضل اجتماعی دیگری است که هم آسیبهای جدی فردی و هم آسیبهای قابل ملاحظه اجتماعی را در دامن دارد. بیکاری بویژه در نسل پر انرژی و جوان که انرژی و قدرت و نیروهای آنها راکد و بی‌مصرف باقی می‌ماند نمود بیشتری پیدا می‌کند و زمینه را برای انوع انحرافات اجتماعی فراهم می‌سازد. وجود فرصتهای همیشه خالی ، عدم تحمل بیکاری ، فقدان قدرت تأمین نیازها به دلیل نداشتن درآمد، زمینه‌هایی آماده برای کاشت بذر جرم و انحرافات می‌باشند.

20. کجروی را  تعریف  کنید ؟ کجروی را به تعبیرهای متفاوت تعریف کرده اند که در ذیل به نمونه هایی از آن اشاره میشود  : رفتارهای شکننده هنجار یا رفتاری که قواعد برداشتها یا توقعات هنجاری نظامهای اجتماعی را نقض میکند (کوهن آلبرت) . رفتار نابهنجار اجتماعی (رابرتسون) رفتار ناسازگار و غیر منطبق با انتظارات جامعه یا یکی از گروههای مشخص درون آن ، دوری جستن و فرار از ناهنجارها ( یا رعایت نکردن آنها (بروسکوئن) . منطبق نبودن با ارزشها ، الگو و هنجارهای موجود جامعه ، مخالف با روش مرسوم در جامعه (فرم اریک فرم)

21. جامعه افرادی را که هماهنگ و همساز با ارزشها و هنجارها باشند سازگار یا همنوا و کسانی را که بر خلاف آن رفتار کنند ناسازگار یا ناهمنوا می خوانند آنهایی که با هنجارهای جامعه همنوا هستند ((بهنجار)) شمرده میشوند و آنان که همنوایی ندارند ((نابهنجار)) نام می گیرند . کسانی که توانایی انطباق و سازگاری با جامعه را ندارند و بر خلاف روح جمعی رفتار میکنند . و از میان افراد ناهنجار کسی که رفتار نابهنجارش زودگذر نباشد و دیرگاهی دوام آورد کژرفتار یا منحرف نامیده میشود . کجـروی شامل هر رفتـاری غیر معمول یـا متفاوت . کجروی با جنایت تفاوت دارد هر چند بعضا ً تلاقی هم دارد ولی لزوما ً جنایت نیست ( نقض قوانین ترافیک ، خیلی چاق و لاغر بودن ، خیلی گردالود بودن ) .

22. مرتن : گزینش همنوایی طلبانه فرد هنگام ناکارآمدی دستورالعمل های جمعی : شکاف و تعارض میان اهداف و ابزار مقبول اجتماعی . در نتیجه کجروی عبارتست از رفتاری که تخطّی از هنجارهای اجتماعی و انتظارات جامعه محسوب میشود و بسیاری از مردم آنرا منفی ارزیابی میکنند . کجروی : تخطّی از نظم اخلاقی جامعه ، مختل کردن نظم اجتماعی ، سرپیچی از هنجارها .

23. مشکلات تعریف کجروی : • 1- کجروی : مفهوم سیال است : • اندیشمندان علوم اجتماعی برآنند که کجروی همواره دگرگونی های مداوم و ((پرتحرک)) بوده و هر یک از اجتماعات انسانی برداشتی متفاوت در باره معیارهای کجروانه بودن یک عمل داشته اند . • تعریفهای کجروی از زمانی به زمانی دیگر و از مکانی به مکان دیگر تغییر یافته است چه بسا رفتارهایی که در یک زمان و در یک محیط اجتماعی خاص ، کجروی محسوب شده ولی در زمان یا محیط دیگر آن رفتار بهنجار جتی مطلوب و پسندیده قلمداد کرده اند مثل کراوات قبل از انقلاب  ممکن است امروزه امری نابهنجار باشد بعدها هنجار تلقی شود .

24. 2- کجروی مفهوم فرهنگی است : • وابسته بودن مفهوم کجروی به تعریف نظام مرجع در جامعه (آلبرکوهن) • کجروی مفهوم نسبی است برای نمونه خوردن و آشامیدن در میان مردم جوامع اسلامی در ماه رمضان نوعی هنجار شکنی و کجروی است ولی در بقیه ماه های سال بهنجار است .

25. هدفها و مقاصد آسیب شناسی را چنین میتوان شمرد : • مطالعه و شناخت آسیبهای اجتماعی ، علل و انگیزه های پیدایی آنها و نیز بررسی شخصیت کژرفتاران و ویژگی آنها ، شناخت درست درد ، نخستین شرط چارچوبی و نیمی از درمان است . درد تشخیص ناداده را درمان نتوان کرد . • پیشگیری از آسیب های اجتماعی به منظور بهسازی محیط زندگی جمعی و خانوادگی درمان آسیب دیدگان اجتماعی .

26. گونه شناسی آسیب های اجتماعی : • در هر جامعه حداقل چهار خرده نظام فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی وجود دارد که در هر یک از این حوزه ها کنشگران فردی و جمعی میتوانند با رعایت اصول و قواعد عمل جمعی مورد قبول در آن حوزه ها به چهار نوع سرمایه یا منبع ارزشمند سرمایه فرهنگی یا دانش مهارت ، سرمایه اجتماعی ( شبکه روابط و تعاملات اجتماعی ، اعتبار ، اعتماد ، منزلت و شهرت ) سرمایه اقتصادی (ثروت) و سرمایه سیاسی (قدرت) مورد نیاز هر جامعه دست یابند (عبداللهی 1383) .