بهداشت محیط مدارس

1. بهداشت محیط مدارس تهیه کننده : مهندس رسول پرتوی

2. تاریخچه بهداشت مدارس در ایران • در ایران تا قبل از سال 1290 شمسی مدارس به سبک مکتب خانه ای بود . • در سال 1314 سازمان صحیه مدارس در وزارت معارف و صنایع مستظرفه آن زمان بوجود آمد.ودر همان سال اولین ساختمان صحیه مدارس در تهران افتتاح گردید. • در سال 1315 آیین نامه بهداری مدارس در دو فصل و 21 ماده تصویب گردید. و سپس نام صحیه مدارس به بهداری آموزشگاه ها تغییر نام یافت. • در سال 1348 سازمان اداره بهداری آموزشگاه های کل کشور به اداره کل بهداری آموزشگاه های کشور تغییر نام یافت • در سال 1350به منظور تربیت نیروی انسانی ،مدارس عالی بهداشت در تهران و 4 استان خراسان ،اصفهان ، آذربایجان غربی و فارس تاسیس گردید. • از سال 1357 اداره کل بهداری آموزشگاه ها به اداره کل بهداشت مدارس تغییر نام یافت.

3. تعریف بهداشت مدارس • طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت w.h.o بهداشت مدارس عبارت است از مجموعه اقداماتی که به منظور تشخیص ،حفظ ،ارتقاء و تامین سلامت جسمی ،روانی واجتماعی و معنوی دانش آموزان و آن دسته ازکارکنان که به نحوی با دانش آموزان در ارتباطند، به اجرا در می آید.

4. ضرورت بهداشت مدارس • درمدرسه دانش آموزان ودر کنار آنان معلمان و سایر کارکنان مدرسه جمعیتی کثیر را تشکیل می دهند، به علاوه پراکندگی مدارس اهمیت موضوع بهداشت مدارس را بیشتر جلوه می دهد. • دسترسی به نیروی عظیمی که اولین هدف آنان آموزش و یادگیری است ،آسان است و آن هم به دلیل جمع آمدن آنان بدور هم در مکانی به نام مدرسه است. • هر کدام از دانش آموزان به عنوان نماینده خانواده خود میتوانندپیام های بهداشتی را از مدرسه به خانواده انتقال دهند. • تعدادی از مدارس از امکانات و تسهیلات بهداشتی برخوردار نیستند و برخی از فضاهای آموزشی استاندارد های لازم را ندارند. از این رو شناخت به موقع مشکلات و اقدام جهت رفع آنها موجب پیشرفت آموزشی در آنها خواهد شد.

5. بهداشت محیط مدرسه • عبارت است از مجموعه اقداماتی که موجب می گرددمحیط آموزشگاه به گونه ای گرددکه اثر نامطلوبی بر سلامت جسمی ،روانی ،و اجتماعی دانش آموزان بر جای نگذارد.

6. بهداشت محیط مدرسه • بهداشت محيط مدرسه كه درفصل چهارم آئين نامه اجرايي مدارس به ان توجه شده ، از اصول اولیه بهداشت مدارس است . بدون شك يكي از مولفه هايي كه درآموزش و پرورش كودكان تاثير اجتناب ناپذيردارد محيط مادي وفيزيكي حاكم برمدرسه است .محيط مدارس بايد به گونه اي باشد تا ازهرلحاظ به نيازهاي جسمي ، رواني واجتماعي دانش آموزان پاسخ دهد . درآموزش و پرورش نوين فضاي فيزيكي به عنوان يك عامل زنده و پويا درانجام فعاليتهاي آموزشي و تربيتي دانش آموزان تلقي ميگردد. چنانچه درمدرسه آب سالم ،سرويسهاي بهداشتي ، فضاي كافي ، تجهيزات ووسايل مناسب واستاندارد ، سيستم صحيح جمع آوري زباله وفاضلاب وجود نداشته باشد و به طور كلي آسايش محيطي فراهم نشود ، به طور قطع تلاشهاي آموزش و پرورش معلمان ومربيان بازدهي مطلوب نخواهد داشت .

7. آيين نامه بهداشت محيط مدارس وزارت آموزش و پرورش معاونت تربيت بدني و تندرستي دفتر سلامت و تندرستي • وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكي معاونت سلامت مركز سلامت محيط و كار

8. (آيين نامه بهداشت محيط مدارس) • اين آيين نامه در 33 ماده و 25 تبـصره در تاريـخ84/1/16به تاييـد وزراي آمـوزش و پرورش و بهداشت درمان و آموزش پزشكـي رسيده است. • اجراي آيين نامه توسط واحد هاي ذيربط آموزش و پر ورش و نظارت بر حسن اجـراي آن بر عهـده واحد هاي بهداشتـي آمـوزش و پرورش و وزارت بـهـداشت درمـان و آموزش پزشكـي است.

9. ماده1: محلي كه براي احداث مدرسه درنظرگرفته ميشود: بايد درفاصله وموقعيت مناسبي نسبت به مراكز جمعيتي ونواحي مسكوني وآموزشي بوده درمالكيت آموزش و پرورش وداخل محدوده شهري يا روستا قرار داشته ،و امكان دسترسي به تاسيسات مانند آب ، برق ، تلفن و گاز داشته باشد . براساس مطالعات اقليمي منطقه ، درهنگام احداث ساختمان مدرسه ، رعايت نكات زيرضروري است .

10. محلي كه براي احداث مدرسه درنظرگرفته ميشود: • بايددقت شود تا محل احداث مدرسه در جوار بيمارستان ، تيمارستان ، گورستان ، زندان ، خط راه آهن ، بزرگراهها قرار نداشته و خارج از حريم كابلهاي فشارقوي برق ( هوايي يازميني ) خطوط اصلي وفرعي گازرساني ، پستهاي زميني فشارقوي ، پمپ بنزين ، محل عرضه فروش كپسولهاي گاز، انبارهاي مواد محترقه ، منفجره ، تركيبات شيميايي مانند کاغذ، پارچه ، لاستيك ،‌چوب ، الياف بافت وغيره ونيز درمسيرحوزه هاي آبريز فرعي واصلي رودخانه واقع نشود.

11. محلي كه براي احداث مدرسه درنظرگرفته ميشود: • باتوجه به تعيين جهت وزش باد زمين انتخابي نبايد درمسير ومجاورت عوامل آلودگيزا مانند كارخانجات صنعتي ، شيميايي ، محلهاي دفن زباله ، فاضلاب شهري ، دامداري ، مرغداري ، دباغ خانه ها ، كشتارگاهها ، كوره هاي آجرپزي ، محل انباشت كود وساير مراكزي كه به نحوي ممكن است ايجاد دود ، بو وگردوغبار نمايد قرار داشته باشد

12. تبصره 1 و2 • تبصره 1 :درصورتيكه احداث مدرسه درنزديك محيطهاي ذكرشده درماده 1 اجتناب ناپذير و اجباری باشد، بايد حداقل 500 متربا مراكز فوق فاصله داشته باشد. • تبصره 2 : در صورتی که ابتدا مدرسه احداث شده باشد سایر مراکز باید فاصله مناسب (حداقل 500 متر ) تا مدرسه را رعایت نمایند.

13. یاد آوری آموزشگاه بايد در مكاني احداث شود كه دانش آموزان را از امكانات رفاهي رفت و آمد و سرويس اتوبوسراني برخوردار كند، هر چند اگر در حاشيه خيابانهاي اصلي نباشد بهتر و مطلوبتر خواهد بود . در جاهائيكه امكان استفاده از اتوبوس نيست مسير مدرسه بايد براي عبور و مرور مناسب باشد. فضاهاي كم آفتاب كه بوسيله ساختمانهاي چند طبقه و بلند اشغال شده ، محل مناسبي براي احداث مدرسه نخواهد بود. زمين اطراف ساختمان مدرسه بايد تا حد امكان خشك و مسطح بوده و نيز داراي سيستم فاضلاب باشد ، زمين شني يا گچي به علت سرعت دفع رطوبت بر ساير زمينها مزيت دارد چون خاكهاي رسي به علت كندي در جذب آب و رطوبت براي مدرسه مشكلاتي خواهد داشت ، هم چنين ديوارهاي ساختماني بايد به شيوه اي ساخته شود كه بتواند با رطوبت خارج مقابله كند.

14. صداهای مزاحم در فضا های آموزشی صداهای نامطلوب و مزاحم در فضاهای آموزشی سه دسته می باشند: 1- سر و صداهای ناشی از رفت و آمد وسایل نقلیه هوایی و رفت و آمد وسایل نقلیه زمینی 2- سر و صدای ناشی از کارگاه های صنعتی- مراکز تجاری 3- سر و صدای بازی بچه ها در فضا های باز و سایر کلاس ها

15. برای کاهش سر و صدا موارد زیر پیشنهاد میشود • استفاده از در های مناسب با کیفیت بالا و کارایی مناسب • بستن درز ها و شکافهای زیر در • عایق بندی یا ایزوله کردن منابع سر و صدا • استفاده از مواد جاذب صدا برای جلوگیری از انعکاس صوت • استفاده از لاستیک برای درهای ورودی تا هنگام بسته شدن در سر و صدای کمتری تولید شود. • ترمیم شکستگی شیشه ها و لقی در ها • ایجاد فضای سبز در مدارس و اطراف آن • استفاده کمتر از بلند گو در واحد های آموزشی • هم زمانی زنگ های تفریح در مدارس همجوار

16. یاد آوری براي مدارس ابتدايي حداقل دو هزارمتر مربع به ازاء هر صد دانش آموز به اضافه هزار متر مربع براي هر صدنفر محصل اضافي فضا لازم است . براي مدارس راهنمايي و متوسطه ، حداقل چهار هزار متر مربع براي هر صد نفر دانش آموز به اضافه هزار متر مربع براي هر صد نفر محصل اضافي فضا لازم است . براساس معيارهاي فوق حداقل متراژ لازم به ازاء هر دانش آموز در مدرسه 6 تا 8 متر مربع خواهد بود.

17. زمین بازی و ورزش مدرسه • زمين بازي بايد به قدر كافي وسعت داشته باشد كه بدون ايجاد ازدحام و برخورد ضمن بازي ، فعاليت دانش آموزان را به راحتي فراهم كند. اين شرايط با در نظر گرفتن مساحتي تقريباً معادل ده متر مربع براي هر دانش آموز مطلوب است .

18. تبصره 1: براي احداث مدارس فني حرفه اي ،مدارس شبانه روزي ومدارس كارودانش حسب مورد علاوه بر زمين اشاره شده درماده 2 اين آييننامه بايد زمين كافي جهت احداث كارگاه ، آزمايشگاه اختصاصي ، فضاهاي ورزشي ، خوابگاه ، سالن غذا خوري ، آشپزخانه وانباردرنظرگرفته شود.

19. تبصره 2: تعداد طبقات مدارس براي دوره هاي ابتدايي وراهنمايي حتي الامكان دوطبقه ودرصورت ضرورت حداكثر سه طبقه وبراي دبيرستانها وهنرستانهاي فني وحرفه اي وكارودانش حداكثرچهارطبقه مجاز است .

20. تبصره 3: ضوابط احداث خوابگاه ، سالن غذا خوري‌، آشپزخانه ، انبار ، سردخانه ،بوفه ، حمام سرويسهاي بهداشتي و . .. براساس آئين نامه ماده 13 قانون مواد خوراكي ، آشاميدني ، آرايشي وبهداشتي وضوابط ومعيارهاي طراحي فضاهاي آموزشي وپروشي سازمان نوسازي ، توسعه وتجهيز مدارس كشوررعايت گردد

21. تبصره 4: آيين كارمكان يابي وساختمان ، تجهيزات وبهداشت بوفه مدارس ميبايست با استاندارد 4072 موسسه استاندارد وتحقيقات صنعتي ايران مطابقت داشته باشد.

22. ماده 3: لازم است نقشه هاي ساختماني مدارس وسايرفضاهاي مرتبط درمقاطع مختلف تحصيلي منطبق با معيارهاي بهداشتي و برا ساس استاندارد های موجود درضوابط طراحي فضاها ( مربوط به سازمان نوسازي، توسعه وتجهيز مدارس كشور وبند 7 استاندارد ملي ايران شماره 2086 موسسه استاندارد وتحقيقات صنعتي ايران ) طراحي شود

23. ماده 4:دیوار های کلاس • ديوارهاي كلاسها بايد كاملا" خشك ، بدون درز،‌صاف‌وحداقل تاارتفاع كف پنجره ها ازسنگ مناسب استفاده شده وبقيه سطح ديوار مطابق با جدول رنگ فضاهاي آموزش وجداول نازك كاري رنگ آميزي گردد. وتمهيدات لازم جهت جلوگيري از انتقال صوت به كلاس مجاور انجام شود.

24. رنگ فضاهای آموزشی • در مدارس رنگ فضا ها و تجهیزات آموزشی ، به دلیل شرایط سنی و روحی کودکان و نوجوانان از حساسیت بیشتری برخوردار است . زیرا این امر می تواند باعث شادابی ، نشاط ، آرامش روانی ،تحرک و تلاش دانش آموزان گردد. و فرآیند یادگیری را افزایش دهد. همچنان که میتواند زمینه کسالت خمودگی ،بی تحرکی ،عصبانیت ،اضطراب و افسردگی آنان را فراهم آورد.

25. برای بهره وری مطلوب از رنگ باید شرایط سنی ، جنسیت استفاده کننده گان از فضا و کارکرد هر یک از فضا ها مورد توجه قرار گیرد . • برای رنگ آمیزی دیوار های داخلی کلاس معمولا از رنگ های آرام نظیر کرم و بژ استفاده میشود. • برای راه رو ها و راه پله ها میتوان از رنگ های سرد و آرام نظیر آبی ،سبز کم رنگ استفاده کرد. • در سرویس های بهداشتی به لحاظ ویژگی فضای آموزشی ، استفاده از رنگ سفید مناسب تر است . • در سالنها ،فضا های ورزشی و اماکنی که در آنها غذا صرف می شود ،میتوان از هماهنگی رنگ های گرم مانددقرمز ، نارنجی ، و زرد استفاده شود.

26. ماده 5:كف كلاسها ، راهروها وپله ها بايد مقاوم ،مسطح وقابل شستشو بوده ولغزنده نباشد

27. ماده 6: سقف كلاسها بايد صاف ، بدون درز و شكاف وبه رنگ روشن باشد.

28. ماده 7: • تابلو كلاس درس بايد درمحلي مناسب كه نوركافي به آن ميرسد قرار داشته ودرمعرض ديد كامل دانش آموزان وبه رنگ سبز مناسب وغيربراق باشد، تا ازايجاد خيرگي براثر بازتاب نورجلوگيري گردد. فاصله تابلو كلاس درس از اولين رديف دانش آموزان نبايد از 2/20 کمتر باشد

29. تابلو کلاس • تابلو بايد در ارتفاع مناسبي قرار گيرد به نحوي كه لبه فوقاني تخته سياه 50 سانتي متر بالاتر از شانه محصلين دبستاني و 80-70 سانتي متر بالاتر از شانه محصلين مقطع متوسطه واقع شود.

30. تابلو کلاس • مي بايست سكويي در زير تابلو ساخته شود تا تسلط دانش آموز بر كل كلاس امكان پذير باشد حداكثر ارتفاع سكو 20 سانتي متر است و طول و ارتفاع تابلو با توجه به مقطع تحصيلي دانش آموزان متغیر است.

31. ماده 8: براي هر نفردانش آموز دركلاس حداقل بايد 1/25 مترمربع سطح درنظرگرفته شود . حداكثر ابعاد قابل قبول براي كلاس درس 8 متر طول و7 مترعرض ميباشـــــد . ارتفاع سقـــف كلاس نبايـــد از 3متركمترباشد.

32. تهویه • كلاس درس مي بايست داراي راههاي تهويه مناسب بوده و امكان تأمين هواي تنفسي مطبوع متناسب با تعداد دانش آموزان را داشته باشد اين فضا در مدارس ابتدايي سطح در نظر گرفته شده و فضاي لازم براي هر دانش آموز 4/5 متر مكعب است

33. ماده 9: ضوابط ارگونومي ( مناسبات فيزيكي بدن ) براي دانش آموزان دوره هاي مختلف تحصيلي بايد براساس معيارها وضوابط طراحي سازمان نوسازي مدارس ومركز سلامت محيط وكار وبند 6 استاندارد ملي ايران شماره 2086 موسسه استاندارد وتحقيقات صنعتي ايران در ساخت تجهيز ات ، منطبق باشد

34. اندازه بلندي ميز و نيمكتها • اندازه و بلندي ميز و نيمكت ها به سن و قد بچه ها ،‌نوع درس يا فراگيري آنها (كلاس درس ، آزمايشگاهها ، كارگاهها ، كتابخانه ها ، كلاس نقاشي و رسم ) بستگي دارد ميز و صندلي و يا نيمكت كلاس وقتي مناسب و براي دانش آموز راحت است كه اگر وي روي نيمكت نشست كف پايش به آزادي به كف اتاق مماس شود و پشتي نيمكت يا صندلي كمي به عقب متمايل بوده و با سطح نيمكت زاويه 100 يا 105 درجه داشته باشد. بلندي ميزبايد در سطح ساعد دانش آموز قرار گيرد.

35. سطح ميز و نيمكت سطح ميز و نيمكت ها بايد صاف و صيقلي و تميز باشد ولي نه براق و زنگ زده و لعاب دار ، از اين رو استفاده از چوبهاي طبيعي نسبت به مواد ديگر مزيت دارد . سطح ميز بايد شيبي ملايم با زاويه تقريبي 15 درجه از بالا به پايين داشته باشد

36. ماده10: پله هاي مشرف به پرتگاه درمدارس بايد لغزنده نبوده وبه نرده مناسب مجهز باشد

37. ماده11: حداكثر ارتفاع پله در مدرسه 18 سانتيمتروحداقل عرض آن 30 سانتي متر وطول آن حداقل یک متر و 30 سانتیمترباشد.

38. ماده 12: نقشه مدارس استثنايي ، طبق ضوابط واستانداردهاي موجود براي معلولين بوده وكلاسها درطبقه همكف درنظرگرفته شود.

39. ماده 13: درو پنجره هاي مشرف به فضاي خارج ، براي جلوگيري از ورود حشرات بايد به توري سيمي مناسب مجهز باشند وپنجره هاي طبقات فوقاني مشرف به پرتگاه علاوه برمورد فوق داراي نرده محافظ يا كتيبه ثابت باشد. ( ازجام شيشه بزرگ استفاده نشود.)

40. پنجره كلاسها به منظور استفاده از تهويه و برخورداري از نور طبيعي بايد به نحو زير نصب شود: الف – پنجره ها بايد حتي الامكان در يك سمت کلاس باشد تا از بروز خيرگي و تابش نور مقابل جلوگيري كند ، نصب پنجره هاي روبروي هم نامطلوب است چون موجب خيرگي چشم آموزگار مي شود. ب – پنجره ها بايد در يك سمت و بصورت شمالي يا جنوبي قرار گيرد تا از برخورد نور شديد به سطح ميزها و ايجاد خيرگي جلوگيري كند.

41. ج – فضاي بين پنجره بايد حداقل ممكن باشد تا از ايجاد سايه در وسط كلاس جلوگيري نمايد. د- پنجره ها بايد 120 سانتي متر از كف كلاس بالاتر و تا 20 سانتي متر زير سقف ادامه يابد تا حداكثر نور را به كلاس برساند. ه – پنجره ها بايد از كركره يا سايه گير مناسبي برخوردار باشد تا تابش نور مستقيم و زياد موجب خيرگي چشم دانش آموزان نشود. و- نور پنجره ها را نبايد با نصب عكس ، دكور و عوامل نورگير ديگر كم كرد.

42. ح – پنجره ها بايد چنان ساخته شود كه قسمت مياني آن ثابت و دو قسمت زير و بالاي آن متحرك باشد كه بتوان به آساني به منظور تهويه كلاس از آنها استفاده نمود تا هواي گرم و آلوده از بالا خارج و هواي سرد و مطبوع از قسمت زيرين پنجره وارد كلاس شود.

43. ماده 14: كلاس دانش آموزان خرد سال بايد در طبقات پايين تر ساختمان قرارگيرد.

44. ماده 15: ايجاد هرگونه بالكن وتراس مرتبط با كلاس ممنوع است .

45. ماده 16: سالن اجتماعات كارگاه ، آزمايشگاه ، مكانهاي ورزشي واتاقهاي عمومي درنقشه ساختماني مدرسه طوري منظور شود كه مزاحمتي براي كلاسهاي درس بوجود نياورد .

46. ماده 17: درمدارس شبانه روزي مساحت اتاق خواب بايد مطابق استاندادهاي طراحي فضاي سازمان نوسازي ، توسعه وتجهيز مدارس ومركز سلامت محيط وكار ، براي هراتاق خواب حدود 40 متر مربع با 4 تخت دوطبقه به ظرفيت 8 نفر باشد.( برای هر نفر 5 متر مربع سطح در نظر گرفته شود.) تبصره: حداکثر تعداد افراد هر اتاق عمومی نبایستی بیش از 8 نفر باشد.

47. ماده 18: • كف آزمايشگاه وسطح ميزهاي آن بايد قابل شستشو ونسبت به حرارت ومواد شيميايي وغيره مقاوم باشد.

48. ماده 19: آب مورد مصرف بايد با استاندارد ملي 1053و1011 موسسه استاندارد وتحقيقات صنعتي ايران مطابقت داشته باشد. تبصره 1: در روستاهايي كه آب لوله كشي دارند بايد مدرسه به شبكه آب روستا متصل شود. تبصره 2: درمدارسي كه ازآب لوله كشي برخوردار نيستند ويا با قطع آب شبكه مواجه ميباشند . لازم است با استفاده ازمنبع آب بهداشتي ، ذخيره آب مورد نياز شرب وسايرمصارف بهداشتي با رعايت ضوابط وبراي هردانش آموز حداقل 15 ليتر در روز تامين گردد . ضمنا" براي مدارس شبانه روزي حداقل ميزان آب مصرفي يكصد ليتر براي هرنفر درنظرگرفته شود.

49. تبصره3: آبخوري عمومي آموزشگاه بايد داراي شرايط زير باشد: الف - كف محوطه آبخوری قابل شستشو وداراي شيب كافي ومناسب به طرف مجراي فاضلاب باشد. ب- ديوارلبه آبخوري بايستي ازجنس قابل شستشو(نظيركاشي) بوده وداراي شيب كافي ومناسب به طرف مجراي فاضلاب باشد. ج- ديواراطراف آبخوري ازجنس قابل شستشو ( نظير كاشي ، سراميك، سنگ و ...) باشد . د- آبخوري عمومي دانش آموزان بايد باشيرهاي مناسب يا آب سردكن مجهز گردد وحداقــــل بـــراي هر 45 نفر يك شير آبخوري پيش بيني شود . ارتفاع شيرآن متناسب با سن دانش آموزان در دوره هاي مختلف تحصيلي (100-75سانتيمتر ) ازسطح زمين باشد. ه - آبخوري بايد خارج از سرويسهاي بهداشتي وبارعايت شرايط بهداشتي وبا فاصله حداقل 15 متر احداث گردد.

50. ضرورت وجود توالت مناسب و بهداشتی در مدارس دفع غیر بهداشتی مدفوع ،موجب آلودگی خاک ،هواو آبهای سطحی و زیر زمینی می شود. چنین محیطی برای تغذیه ، تخم گذاری ،تکثیر حشرات و حیوانات موذی مناسب است . این موضوع به طور مستقیم و غیر مستقیم نقش موثری در انتقال بیماری های روده ای و انگلی از قبیل حصبه ،شبه حصبه و اسهال کودکان دارد. با توجه به این مسایل و آلودگی از راه مدفوع و ادرار که به سادگی به وسیله دست موجب سرایت و همه گیری بیماری های مختلف می شود؛ باید به بهداشت سرویس های بهداشتی (نظافت – تعمیر –نگهداری) دقت و توجه شود.