3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78

1. 3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78 • Sól ásamt öllu sem gengur kringum hana, þ.e. reikistjörnur og tungl þeirra, smástirni, halastjörnur og geimsteinar kallast einu nafni sólkerfi. • Okkar sólkerfi samanstendur af einni sól, níu (?) reikistjörnum, fjölda tungla, smástirna, halastjarna og geimsteina.

2. 3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78 Geimþokukenningin • Sólkerfið okkar er talið hafa myndast fyrir um 4,6 milljörðum ára. • Nálægt geimþoku sprakk sprengistjarna og rakst efni hennar á geimþokuna sem fór að snúast hraðar. • Þyngdarkraftur dró meira efni inn í þokuna og að miðju hennar.

3. 3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78 Geimþokukenningin frh. • Þokan flattist út og varð að skífu með 10 milljarða km þvermál. • Í miðju skífunnar myndaðist sólin okkar og síðan aðrir hlutar sólkerfisins

5. 3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78 Reikistjörnur verða til • Eftir að sólin varð til hélt ryk og gas áfram að snúast í kringum hana • Það safnaðist í kekki sem urðu að frumplánetunum • Þær sem voru nálægt sólinni urðu svo heitar að léttar gastegundir tolldu ekki við þær og þess vegna eru þær úr málmum og grjóti – Merkúríus, Venus, Jörðin og Mars.

6. 3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78 Reikistjörnur verða til frh. • Þær frumplánetur sem voru lengra frá sólinni gátu haldið í léttar gastegundir og urðu mjög stórar – Júpíter, Satúrnus, Úranus og Neptúnus. • Hugsanlega hefur Plútó verið eitt af tunglum Neptúnusar en hefur losnað frá honum • Minni efniskekkir mynduðu tungl reikistjarnanna • Milli Mars og Júpíters myndaðist smástirnabeltið • Við ystu mörk sólkerfisins myndaðist Oort-skýið – heimkynni halastjarna.

7. Sólin ásamt reikistjörnum

8. Sólkerfið í réttum hlutföllum

9. 3-2. Lögun jarðar bls. 79-81 • Reikistjörnur eru á stöðugri hreyfingu um himininn meðan aðrar virðast vera kyrrar og kallast því fastastjörnur. • Menn héldu í upphafi að jörðin væri flöt • Forngrikkir (5.öld f.K) gerðu sér grein fyrir kúlulögun jarðar en lengi vel greindi menn á um lögun jarðar.

10. 3-2. Jarðmiðjukenningin bls. 81-82 • Jarðmiðjukenningin er runnin frá Aristótelesi (4.öld f.K) og stjörnufræðingnum Ptólemaíosi (2.öld e.K) • Kenningin gerir ráð fyrir hringhreyfingu sem var talin eðlileg hreyfing himinhnattanna. • Samkvæmt kenningunni gengu reikistjörnurnar umhverfis jörðu líkt og sólin.

11. 3-2. Sólmiðjukenningin bls. 82-83 • N. Kóperníkus (1473-1543) setti fram sólmiðju-kenninguna • Sólmiðjukenningin gerir ráð fyrir því að sólin sé miðja alheimsins og að reikistjörnurnar séu á braut um hana en tunglið á braut um jörðu. • Kópernikus ályktaði líka að reikistjörnurnar færu í sömu stefnu í kringum sól og hann ákvarðaði hlutföllin á brautum reikistjarnanna og umferðartíma þeirra.

12. 3-2. Sólmiðjukenningin bls. 82-83 • Umferðartími er sá tími sem það tekur reikistjörnu að fara eina umferð um sól (eitt ár). • Reikistjörnur snúast líka um möndul sinn og tíminn sem það tekur er kallaður sólarhringur viðkomandi reikistjörnu.

13. 3-2. Brautir reikistjarna bls. 83-84 • Kepler (1571-1630) studdi sólmiðjukenninguna • Hann uppgötvaði að brautir reikistjarnanna eru ekki fullkomnir hringir heldur sporbaugar

15. 3-3 Yfirlit um sólkerfið bls. 85-87 • Skoða vel töflu á bls. 86-87

16. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Merkúríus • næst sólu • Umferðartími = 88 dagar • Alsett gígum • Möndulsnúningur hægur, 1 hringur á 59 dögum

17. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Merkúríus • Mikill hitamunur á þeirri hlið sem snýr að sólu og næturhliðinni • Hiti frá -170 °C til 400°C

18. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Venus • Hefur u.þ.b. sama þvermál, massa og þéttleika og Jörðin • Yfirborð er hulið gulri skýjaþykkni úr brennisteinssýru • Í lofthjúp er mikið af koltvíoxíði sem veldur gróðurhúsaáhrifum

19. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Venus • Hiti verður allt að 480°C og höf sem áður voru hafa gufað upp • Yfirborð með gígum en líka víðáttumiklum sléttum • Snúningur er frá austri til vesturs miðað við sól - bakhreyfing

20. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Venus • Möndulsnúningur er hægur – einn hringur á 243 dögum • lofthjúpurinn lokar hitann inni og því er skuggahliðin næstum jafn heit og sólarhliðin

21. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Jörðin • Nánar fjallað um hana í 4.kafla

22. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Mars • Rauðleitt yfirborð vegna járnoxíðs (ryð) • Ekkert fljótandi vatn en frosið vatn við pólana • Mikil eldfjöll, t.d. Ólympsfjall – stærsta eldfjall í sólkerfinu

23. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Mars • Miklir sandstormar, vindhraði allt að 200 km/klst • Lofthjúpur að mestu úr koltvíoxíði en smá af nitri, argon, súrefni og vatnsgufu

24. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 Smástirnabeltið • Milli Mars og Júpíters • Smástirni úr grjóti og málmum • Flest óregluleg að lögun • Líklega efni sem náði ekki að verða að reikistjörnum þegar sólkerfið varð til

26. 3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94 • Læra röð reikistjarnanna frá sólu: • Merkúríus • Venus • Jörðin • Mars • smástirnabeltið

27. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Júpíter • Stærsta reikistjarnan, ef hann hefði meiri massa hefði hann orðið sól • Úr vetni og helíni • Umlukinn skýjum • Möndulsnúningur er hraður

28. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Júpíter • Rauði bletturinn á suðurhveli sem hefur sést í 300 ár er vegna hvirfilbyls sem geisar þar • Hefur mjög mörg tungl

29. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Júpíter – tungl Jó • Aðeins stærra en tungl jarðar • Liturinn stafar af brennisteini í yfirborði • Mikil eldvirkni, eldgos eru víða

30. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Júpíter – tungl Evrópa • Aðeins minna en okkar tungl • Yfirborð mjög slétt úr sprungnum ís og fljótandi vatn undir

31. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Júpíter – tungl Ganýmedes • stærsta tunglið í sólkerfinu, stærra en Merkúríus og Plútó • Yfirborð að miklu leyti þakið ís

32. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Júpíter – tungl Kallistó • Mjög mikið af gígum á yfirborði, sem er líklega að hluta til úr ís

33. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Satúrnus • Hefur hringa úr ísögnum, mismunandi að stærð • Úr vetni og helíni • Möndulsnúningur er hraður • Hefur mjög mörg tungl

34. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Satúrnus – tungl Títan • Næststærsta tungl sólkerfisins • Hefur lofthjúp sem í er nitur, metan og fleiri lofttegundir

35. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Úranus • Hefur ský úr metani, helíni og vetni • Hringir úr metanís • Möndulhalli mjög mikill, er eiginlega á hliðinni

36. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Neptúnus • Mjög svipaður Úranusi • Hefur hugsanlega haf úr vatni og fljótandi metan • Hefur nokkra hringi úr rykögnum • Nokkur tungl, Tríton er þeirra stærst

37. 3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105 Plútó – ekki lengur reikistjarna • líkur tungli • Úr ýmsum frosnum efnum t.d. Metanís • Hefur tunglið Karon sem er helmingi minna en Plútó og því eru þær eins konar tvöföld reikistjarna

38. 4-2 Jörðin í geimnum bls. 120-127 • Þriðja reikistjarnan frá sólu. • Snýst um sólu og kringum sjálfa sig eins og hinar reikistjörnurnar.

40. Dægraskipti bls. 121-122 • Snúningur jarðar um sjálfa sig kallast möndulsnúningur og tekur um 24 klukkustundir • Möndulsnúningur jarðar veldur dægraskiptum • Á þeim hluta jarðar sem snýr að sólu er dagur en hinum nótt

41. Dægraskipti- Mynd 4-4 bls. 121

42. Árið og árstíðirnar bls. 122-123. • Árstíðaskipti á jörðu ráðast af þrennu: • af ferð jarðar umhverfis sólina þar sem hver hringferð tekur eitt ár (365,24 sólarhringir) • af halla jarðmöndulsins (23,5 °) • af stefnu jarðmöndulsins í himingeimnum sem er ávallt hinn sami, hvar sem jörðin er stödd á braut sinni.

43. Árstíðaskipti

44. Segulhvolf jarðar bls. 125. • Jörðin er umlukin geysistóru hvolfi sem kallast segulhvolf jarðar. • Segulhvolfið orsakast af segulsviði sem á upptök sín í iðustraumum í innsta kjarna jarðar gerðum úr járni og nikkel. • Segulhvolfið nær í um 64000 km út í geiminn á þeirri hlið sem snýr að sólu en teygist í milljónir km á þeirri hlið sem snýr frá sólinni.

45. Segulljós • Sólin sendir frá sér rafhlaðnar agnir. Þessar agnir rekast á agnir lofthjúps jarðar nálægt segulskautum hennar. (N-og s-skaut) • Við árekstrana myndast ljós sem við á norðurhveli köllum norðurljós en kallast suðurljós á suðurhveli. • Vegna segulsviðs jarðar sjást þau aðeins á skautunum.

48. 4-3 Tunglið bls. 128-135 • Yfirborð (jarðvegur) tunglsins hefur orðið til á milljörðum ára með látlausri skothríð geimsteina af mismunandi stærð. Örin eftir geimsteinana hafa mótað yfirborðið með misstórum gígum. • Utan gíganna er yfirborðið tiltölulega flatt (höf) sem eru víðáttumikil hraunsvæði. Annar staðar eru fjöll sem teygja sig upp yfir sléttuna, enn annar staðar eru gjár sem eru tugir km.

50. 4-3 Tunglið bls. 128-135 • Á umferð sinni umhverfis jörð breytir tunglið afstöðu sinni til jarðar og sólar og flötur þess breytist eftir því hvar tunglið er statt hverju sinni. Þetta köllum við kvartilaskipti tunglsins. • Það er einungis sá hluti tunglsins sem endurvarpar sólarljósinu sem er sýnilegur hverju sinni.