ARAŞTIRMALARDA ETİK

1. ARAŞTIRMALARDA ETİK

2. Tıbbi etik,sağlık ortamında ilişkiler içinde olan tüm tarafların doğru davranış ve ilişki içinde olmasını sağlayan moral değerler ve kurallar bütünüdür. • Bu değerler,kurallar kesin ve durağan olmayıp dinamik bir yapıya sahiptir.

3. Zamanla,kültürden kültüre ve koşuldan koşula bilimdeki gelişmelere paralel olarak değişir.Bu yönüyle deontoloji ve yasal düzenlemelerden ayrılır. • Deontoloji ve yasalar tartışmasız uyulması gereken kurallar olup, karşılığında yükümlülükler ve cezalar getirir.

4. Etikte ise, böylesine kesin ve yükümlülükleri olan kurallar yoktur.Daha çok doğruyu, iyiyi bulma yöntem ve tartışmalarıdır. • Ancak, deontoloji ve yasaların, etikte tartışılıyor olması, onlara uyulması gerekliliğini ortadan kaldırmaz. • Bu durum, araştırma etiği içinde geçerlidir.

5. Tüm araştırıcıların, herşeyden önce, uluslar arası ve ulusal yasalara uyma zorunluluğu vardır. • Yasalarda düzenlenmiş olsun olmasın, araştırma tarafları arasındaki tüm ilişkiler, araştırma etiğinin ilgi ve tartışma alanına girer.

6. Araştırma etiğinin de ,tıbbi etik gibi kesin kurallarının olmaması, yanlış anlaşılmamalı, herkesin istediği gibi davranabileceği şeklinde yorumlanmamalıdır. • Tıbbi etik ve araştırma etiği çalışmaları çok eski tarihlere uzanmaktadır.Dünya kamuoyu gündemine açık bir şekilde 1940’lı yıllarda getirilmiştir.

7. Nazi Almanya’sı döneminde esir insanlar üzerinde yapılan bazı insanlık dışı uygulamalar, tüm bilim ve insanlık aleminin aynı zamanda da hekimlerin tepkisine neden olmuştur. • Bu tepki ve tartışma ortamında, insanlar üzerinde yürütülecek her türlü biyomedikal uygulamanın belirli kurallara bağlanma gereksinimi ortaya çıkmıştır.

8. 1947’de yayımlanan Nuremberg kuralları olarak anılan belge, bu alanın ilk, özgün ve ayrıntılı belgesidir. • Temeli1926 yılında atılan, 1945 yılında Dünya Hekimler Birliği (WMA) adı ile kurulan gönüllü kuruluş, etik kuralları sahiplenen, düzenleyen ve yayımlayan kuruluşların başında gelir.

9. Araştırma etiğinin çerçevesini, temellerini bu birliğin yayımladığı bildiriler ile genel insan hakları değer ve düzenlemeleri oluşturur. • Dünya Hekimler Birliği biyomedikal uygulamalara ilişkin birçok bildiri yayımlamıştır. • Bunların başında 1964 Helsinki, 1975 Tokyo, 1977 Havai, 1983 Venedik, 1989 Hong-Kong bildirileri sayılabilir.

10. Helsinki bildirisi, hepsine kaynaklık eden, zaman içinde güncelleştirilen, en ayrıntılı olan ve en çok bilinenidir.Bu yayımlanan kurallara tüm araştırıcılar uymak zorundadırlar. • Bir araştırmanın tasarlanmasından, yayımlanmasına kadar geçen her aşamasında etik kurallara uyulması gerekir.

11. ETİK KURUL ONAYI • Etik kuralların en başında, yapılacak araştırmalar için, daha proje aşamasında etik kuruldan onay alınması gelir.Her araştırmacı,bir araştırma projelendirdiğinde bir protokol hazırlayarak etik kurula sunmalı, projesi etik kurul tarafından onaylanması halinde uygulamalara başlamalıdır.

12. Etik kurula sunulan bu protokolde şu bilgiler bulunmalıdır: • a)Araştırmanın amacı, şekli ve yöntemleri, • b)Uygulamanın teorik ve deneysel temelleri, insan üzerinde uygulamanın gerekliliği, • c)Uygulamanın daha önce ülkede veya diğer ülkelerde yapılıp yapılmadığı, yapılmış ise , bu çalışmanın farkları ve beklenen yarar,

13. d)Araştırmayı yürütecek ekip, yapılacağı yer, süre, hasta ve kontrol gruplarının sayı ve özellikleri, • e)Araştırmaya alınacak deneklerden, aydınlatılmış onam alma biçim ve işlemleri, • f)Araştırmanın kaynakları, destekleyen kuruluşlar, destek koşul ve biçimleri, • g)Genelde insan haklarına, özelde ise etik kurallara uygunluğu ve uyulacağı hem belirtilir hem de yükümlenilir.

14. Araştırma etiğinin amacı; ilişki içinde olan tarafların birbiri ile doğru davranış ve ilişkiler içinde olmalarını sağlamaktır.

15. ARAŞTIRICI – DENEK İLİŞKİLERİNDE ETİK • Araştırıcı ve denek arasındaki ilişkinin özünü, dürüstlük, gönüllülük, aydınlatılmış onam ve zarar vermeme oluşturur. • Araştırıcı tarafından hazırlanmış protokol/yazılı onam belgesi, hem araştırıcı hem de denek tarafından imzalanmalıdır.Bu belge tüm araştırmalar, özellikle de biyomedikal uygulamaların araştırmalarında zorunludur.

16. Bu belge deneklerin anlayabileceği gibi hazırlanmalı, şu koşul ve bilgileri içermelidir: • a)Araştırmanın genel amacı, süresi, yapılacak iş, denek ve toplum için beklenen yararlar, • b)Seçenekli uygulamalar yapılacak ise, her birinin üstünlük, yarar ve sakıncaları, • c)Deneğin, araştırma süresince bilgi alabileceği kişiler ve sağlığı açısından sorumluluğu alacak kişiler,

17. d)Deneğin, araştırmadan istediği zaman çekilebileceği, araştırmacının herhangi bir aşamada araştırmayı durdurabileceği veya deneği çıkarabileceği, • e)Araştırmanın deneğe yükleyebileceği masraflar, zararlar, bu masrafları karşılayacak taraf ve biçimi.Deneğin zararı söz konusu olduğunda bunun tazmini ve nasıl yapılacağı.

18. f)Elde edilen bilgilerin tamamen gizli tutulacağı ve başka amaçla kullanılmayacağı, • g)Tüm bu bilgilerin ışığında, deneğin tamamen kendi istek ve özgür iradesiyle uygulamayı kabul yada reddedebileceği.Kabul etmemesi durumunda hiçbir zarar görmeyeceği.

19. Yazılı onam alırken deneğin hiçbir etki altında olmadığından emin olunması gerekir.Asker, öğrenci, işçi, tutuklu, esir, hükümlü gibi denekler, araştırıcıya ve aracılık eden kuruma karşı bağımlı ve kendini baskı altında hissedebilir. Bu gruplardan kaçınılmalıdır. • Çocuk ve mental özürlülerde, yasal vasilerinden izin alınmalıdır.Zorunlu olmadıkça bu gruplarla çalışılmamalıdır.

20. Deneklerin aydınlatılmış onamı alındıktan sonra uygulamalara başlanır.Uygulama açısından veya sırasında: • a)Uygulamayı ve araştırmayı yapan kişiler yeterli ve uzman kişiler olmalıdır, • b)Deneğin tıbbi sorumluluğu,uzman kişi veya kişilerce üstlenilmelidir, • c)Uygulama kabul edilmiş bilimsel ilkelere uymalıdır,

21. d)Deneğin çıkarı ve sağlığı her zaman,bilim ve toplum yararından önce gelmelidir, • e)Deneğin fizik ve ruhsal bütünlüğü ile kişiliği gözetilerek, bunları koruma hakkına,ayrıca duygu, düşünce ve inançlarına saygı duyulmalıdır, • f)Denek hakkındaki bilgi ve sırların sızmaması,saklı kalması için her türlü önlem alınmalıdır.

22. ARAŞTIRICI – TOPLUM İLİŞKİLERİNDE ETİK • Araştırıcıların birinci derece deneklere, ikinci derecede de topluma karşı sorumlulukları vardır. • Araştırmanın toplum yarar ve çıkarı ile uyuşması gerekir.Bu anlamda uyulması gereken ilkelerin başlıcaları şunlardır: • a)Araştırıcı toplumun sağlığının devamını ve korunmasını önemsemeli ve tüm diğer çıkarlardan öncelikli bir amaç olarak benimsemelidir.

23. b)Araştırılan konu, o toplumun sağlığı ile ilgili olmalıdır. • c)Araştırma sonuçları topluma bir yarar sağlamalıdır. • d)Verileri doğru toplamalı, değerlendirmeli ve sonuçları kamuoyuna açıklamalıdır. • e)Araştırmacı kişilere ve kurumlara bağlı olmayan, bağımsız davranabilen bir kişilik olmalıdır.

24. f)Araştırma, ülkenin ekonomik koşullarına uygun olmalı,araştırıcı da bu yönde davranmalıdır. • g)Toplumun düşünce, inanç ve değer yargılarına saygı gösterilmelidir.

25. ARAŞTIRMACI – MESLEKTAŞLARI İLİŞKİLERİNDE ETİK • Araştırmacının, meslektaşları ile ilişkisinin özünü dürüstlük ve onların emeğine el koymama oluşturur.Araştırıcının meslektaşlarına karşı sorumlulukları: • a)Araştırıcı, kullandığı bilgi, materyal, araç-gereç ve yöntemlerin kaynaklarını refere etmeli, gerektiğinde bunların asıl sahibinden izin almalıdır.

26. b)Ekip çalışması sonunda oluşan çalışmalarda, kimsenin bilgisine, emeğine el konulmamalıdır. • c)Her araştırma raporu ve makalede ismi yazılacak, teşekkür bölümlerinde teşekkür edilecek kişilerden izin alınmalı,izni olmadan kimsenin ismi yazılmamalıdır. • d)Araştırıcılar, bulguları ve sonuçlarını doğru bir biçimde aktarmalı ve meslektaşlarını yanıltmamalıdır.

27. ARAŞTIRICI – DENEY HAYVANLARI İLİŞKİSİNDE ETİK • Biyomedikal uygulamaların insanlara zarar vermemesi veya en az zarar vermesini sağlamanın tek yolu önce hayvan deneylerine başvurulmasıdır.Ancak bunu yaparken bir takım etik kurallara uyulmalıdır. • Bu kuralların özünü yaşama saygı ilkesi oluşturur.

28. Araştırıcılar, tıpkı insanların olduğu gibi, tüm canlıların yaşama hakkına duyarlı olmalı ve olabildiğince onları korumalıdır. • Bu nedenle, gereksiz yere ve çok sayıda deney hayvanı kullanmaktan kaçınmalıdır. • Denek olarak kullandığı hayvanlara gereksiz eziyet yapmamalı ve onların bakımında ulusal ve uluslararası kurallara uymalıdır.

29. KAYNAKLAR • 1-Arda B.,Pelin S.Ş.:Tıbbi Etik • 2-Aydın E.:Etik Yönünden Epidemiyoloji Çalışmaları • 3-Fidaner C. Fidaner H.:Dünya Hekimler Birliği Bildirgeleri

30. TEŞEKKÜRLER