FASCIOLOSIS

1. FASCIOLOSIS METILJAVOST

2. KLASA TREMATODA Potklasa MONOGENEA Potklasa DIGENEA Potklasa MONOGENEA Familija GYRODACTYLIDAE (Gyrodactylus)) Familija DACTYLOGYRIDAE (Dactylogyrus)

3. Potklasa DIGENEA • Familija FASCIOLIDE (Fasciola) • Familija PARAMPHISTOMIDAE (Paramphistomum) • Familija DICROCOELIDAE (Dicrocoelium) • Familija STRIGIDAE (Aapotemon) • Familija DIPLOSTOMATIDAE(Alaria) • Familija HETEROPHYIDAE (Metagonimus) • Familija OPISTORCHIDAE (Opistorchis) • Familija ECHINISTOMIDEA (Echinostoma) • - Familija SCHISTOSOMIDAE (Schistosoma

4. F A S C I O L O Z A (FASCIOLOSIS)(DISTOMOZA) Uzročnik ove bolesti je veliki metilj (Fasciola hepatica), a u nekim krajevima svijeta i Fasciola gigantica. Oboljenje se ispoljava u akutnoj,ali češće u hroničnoj upali jetre i žučovoda, koje je praćeno, opštom intoksikacijom i poremećajem ishrane. Fascioloza spada u najčešće i najrasprostranjenije parazitske bolesti domaćih životinja, a najčešće oboljevaju: ovce goveda koze divljač (naročito papkari i zečevi) nešto rjeđe oboljevaju svinje i Kopitari Fascioloza je bolest vezana za vlažna, podvodna i močvarna područja i obično je ENZOOTSKOG karaktera, ali u posljednje vrijeme se javlja i kao EPIZOTIJA.

5. Gubici i štete od ove bolesti zavise od stepena infekcije. Uginuća su najčešća kod ovaca i to mlađih kategorija, a u godinama velikih epizotija ugibaju i goveda. Kod hroničnog toka bolesti životnje gube tjelesnu težinu i meso im gubi kvalitet.Mliječnost opada što ima direktan uticaj na podmaldak. Količina i kvalitet vune je ispod prosjeka kod metiljavih ovaca. Gravidne životinje pobacuju, mogučnost koncepcije je bitno smanjena Opšta otpornost je smanjena, zbog čega su metiljave životinje podložne drugim zaraznim i nezaraznim bolestima. Kod zaklanih životinja se odbacuju dijelovi jetre ili čitava jetra.

6. ETIOLOGIJA Odrasli paraziti su listolikog oblika, sivkastozelene boje odnosno sivo-smeđe boje, širi u prednjoj polovini tijela. Dugi su 20-30 mm, a široki 15 mm.Mlađi primjerci su žuto smeđi i zavisno od starosti su različite veličine. • Slika 1. (odrasli oblici Fasciola hepatica)

7. Parazit posjeduje usnu i trbušnu pijavku Usna siska leži terminalno, a trbušna siska na ventralnoj strani tijela.Usna siska je znatno manja, a položaj joj je terminalan iza prednjeg ruba tijela. Trbušna siska leži neposredno iza prednjeg kupastog dijela tijela.Na kutikuli se nalaze sitni trnići Probavni trakt počinje u usnoj siski i nastavlja se na kratki prefarinks,a ovaj u farinks koji se nadovezuje na ezofagus. • Slika 2. (odrasli oblik Fasciola hepatica)

8. Ezofagus se račva na dva granata cekuma sa dužim lateralnim i brojnim kratkim medijalnim ograncima koji ispunjavaju stražnju polovinu tijela i slijepo završavaju. Muški spolni organi sastoje se iz dva granata testisa koji se nalaze u medijalnom prostoru druge i treće četvrtine tijela.Od testisa vode dva sjemenovoda, koji se spajaju u zajednički DUCTUS DEFERENS. U koji se ulijevaju izvodni kanali prostate i vezikule seminalis. Ductus deferens u cirusnoj vreći prelazi u cirus, a njegov završni dio naziva se ductus ejaculatorius. Cirusna vreća nalazi se neposredno ispred trbušne siske i nešto lateralno u visini bifurkacije ezofagusa, a njen se otvor nalazi medijalno uz lateralni rub tijela.

9. BIOLOŠKI CIKLUS I RAZVOJ • Pošto su predstavnici trematoda hermafroditi oplodnja zrelih fasciola vrši se unakrsno između dva primjrka ili putem samooplodnje.U tom slučaju zatvori se sfinkter geitalnog atrija i cirus kroz vaginu uđe u završni dio uterusa iste jedinke. • Sperma kroz uterusne zavoje dospijeva u OOTIP u kojem se vrši oplodnja ženskih spolnih stanica.Oplođena jaja dospijevaju u početni dio uterusa i tokom njihove pasaže kroz zavoje uterusa do genitalnog atrija dostižu biološku zrelost za postembrionalni razvoj u vanjskoj sredini.

10. Zrela jaja se kontrakcijama uterusnih zavoja istiskuju u METRATERM i kroz genitalniatrij dospijevaju u lumen žučnih kanala, odakle se sa žuči putem DUCTUS CHOLEDOCHUSA, u dudoenum. • Zajedno sa fecesom domaćina dospijevaju u vanjsku sredinu. • Da bi došlo do embrioniranja u vanjskoj sredini, neophodno je da jaja dospiju u vodenu sredinu. • Razvoj miracidija unutar opne jajeta za visi od temperature vode.Na temperaturi od 26 oC on se razvija za 10-12 dana. • MIRACIDIJ predstavlja prvi ličinački stadij i on napušta opnu jajeta kroz opnu na prednjem polu, kada sa jajeta otpadne poklopac. • Prednji dio miracidija ima kopljastu izbočinu koja se naziva STILET.

11. U vodi miracidij pliva pomoću cilija i aktivno traži domaćina.On kroz stopalo pužića aktivno prodire u njegovo tijelo, kroz koje migrira do hepato –pankreasa, gdje se preobrazi u naredni razvojni oblik-SPOROCISTU.Veličina sporociste je 1 mm.

12. Slika 7. (SPOROCISTA) To je vrećasta tvorevina unutar koje se razvija 5-8 redija.razvijene redije dugačke su 1-3 mm i iza farinksa posjeduju muskulozni prsten, a približno na sredini stražnje strane polovine tijela po jedan lateralni izraštaj.

13. U nepovoljnim vanjskim uslovima iz redija se mogu razviti kćerke redije, ali normalan ciklus razvoja ide da se iz svake redije razvije do 20 cerkarija. Slika 11. (Unutrašnja građa cerkarije)

14. Razvijene cerakarije su duge 0,25-0,35 mm i posjeduju repić koji je dvostruko duži od tijela.Na tijelu se uočava usna i trbušna siska, razvijen probavni trakt kao u adulta, ali ipak sa jednostavnim dvokrakim slijepim crijevom, nemaju očnih pjega, atamne cistogene žlijezde jasno se učavaju.One su raspoređene po lateralnim rubovima tijela. Cerkarije u povoljnim klimatskim uslovima aktivno napuštaju utrobu pužića kroz, njegovo stopalo izlaze u vodu, plivajući pomoću repića i umutar nekoliko minuta do dva sata prihvate se za vlat trave, neposredno ispod nivoa površine vode. Slika 12. (cerkarij) Slika 11. (cerkarija)

15. Potom cerkarije odbace repić i pomoću sekreta cistogenih žlijezda incistiraju se i prelaze u stadij METACERKARIJE. Slika 12. (metacerkarija)

16. Metacerkarija predstavlja završni stadij razvoja u vanjskoj sredini. Manji broj cerkarija može incistirati i na vodi, odakle se metacerkarije talože na dno. Slika 13. (metacerkarija)

17. Metacerkarije predstavljaju infektivni(invazioni) stadij, kojeg konačni domaćin putem hrane ili vode uneseu probavni trakt.Metacerkarije su bjelčaste boje, slične zrncima pijeska, velike 0,2-0,25 mm., otporne na sušu. Slika 14. (metacerkarije na travi)

18. Pod uticajem duodenalnog soka otopi se ovojnica metacerkarije i slobodi se juvenilini oblik Fasciola hepatica. Unutar narednih 24 sata nakon unošenja u probavni trakt metacerkarija, mladi oblici F. hepatica migriraju kroz zid duodenuma u trbušnu šupljinu. Za 4-6 dana većina mladih fasciola probuši kapsulu jetre i kroz jetreni parenhim one migriraju u žučovode. Manji broj mladih fasciola iz zida duodenuma može dospjeti u parenhim jetre hematogeno, portalnim krvotokom, mada je normalan put migracije preko trbušne šupljine. Migracija kroz jetreni parenhim traje 5-6 nedelja, a nakon toga se lokalizuju u većini žučovoda, gdje približno za 2-2,5 mjeseca nakon infestacije dostiže spolnu zrelost i počinju polagati jaja u lumen žučovoda.

19. EPIZOOTIOLOGIJA Najveći epizootiološki značaj u razvoju fascioloze ima prisustvo prelaznih domaćina u određenom području.Područja bez slatkovodnih pužića je vrlo malo.Svugdje gdje postoje otvorene slatke vode, kao po pravilu ima i pužića Galba truncatula. Slika 15.

20. Galba truncatula (syn. Lymnea truncatula) je slatkovodni pužić čija je ljušturica svjetlosmeđe boje i ima 5-6 oblih i izbočenih navoja, rastavljenim dubokim žlijebom. Slika 15. (Galba truncatula)

21. Dužina ljušturice iznosi do 12 mm a širina oko 4,5 mm. Pužići se hrane algama (Diatomeae) i truležnim materijama sa muljevitog dna Sve slatke vode nisu podjednako povoljne za život i razvoj pužića.Obzirom da dišu preko pluća oni pretežno borave u plićacima potoka, u kanalima i jarkovima, podvodnim pašnjacima i barama. Optimalna dubina vode je oko 10 cm, ali mogu se naći i na nešto većoj dubini. Pužići žive u vodi čiji se pH kreće od 5,6 do 9. Pogodna temperatura vode je od 1 oC do 27oC.Pri nižim temperaturama oni se zavlače u mulj i tamo ostaju do nastupanja toplijeg vremena. U aprilu, ređe već u martu nalazimo mnogo jaja prezimjelih pužića i u toku vegetacijskog perioda nastaju 2-3 generacije.Populacija pužića je veoma različita od nekoliko primjeraka do 1000 i više po m2 , što zavisi od pogodnosti biotopa.

22. Činjenica koja pogoduje širenju fascioloze je veoma veliki krug konačnih domaćina.Najveći intezitet infekcije je kod preživara. Fasciola hepatica polaže ogroman broj jajai teoretski od 10000 položenih jaja može nastati čak 1 000 000 cerkarija odnosno metacerkarija. Eliminisana jaja fasciole predstavlja opasnos samo u slučaju da u spoljnoj sredini naiđu na povljne uslove za dalji razvoj. Jaja su vrlo osjetljiva na niske i visoke temperature.Za embrioniranje im je potrebna određena temperatura koja ne smije biti niža od 12 oC niti viša od 32 oC (optimalno 25-30 oC) U vodi i tami, pri odgovarajućoj temperaturi, jaja se mogu održati do 7 mjeseci. U vlažnom izmetu i vodenoj sredini miracidijumi izlaz iz jaja za 13-14 dana pri temperaturu od 23-24 oC, za 15-16 dana pri temperaturi od 21-23 oC, za 17-19 dana pri 19-21 oC i za 27 dana pri 10-20 oC. Jaja sa obrazovanim miracidijumom takođe su vrlo osjetljiva na isušivanje ali u vlažnoj i tamnoj sredini miracidijum u jajima može se održati vitalnim više mjeseci.

23. Slika 16.(jaje sa miracidijom

24. Prodiranje miracidijuma u pužića je nesumnjivo najkritičnija faza daljeg razvoja parazita.život miracidijuma ima vrlo kratak aktivan život (pri optimalnim uslovima do 35 časova) i za to vrijeme mora sresti prtelaznog domaćina. Dalji razvoj parazita u pužiću odigrava se kada je spoljna temperatura iznad 10 oC i kada uslovi vlage održavaju aktivnost i stimulišu rast pužića. Pri povoljnim uslovima ljetnje temperature potpun razvoj parazita u pužiću obaviće se za 6-8 nedelja, a puno vrijeme do početka razvijanja u jajima pa do zrelosti cerkarije trajaće 8-12 sedmica.

25. PATOGENEZA • Djelovanje fasciole hepatica na organizam domaćina može se svesti na tri osnovna momenta : • mehaničko • toksično • sudjelovanje u nastajanju sekundarnih infekcija • Mehaničko djelovanje ispoljavaju mladi oblici metilja pri aktivnom prodiranju prema svom normalnom mjestu lokalizacije (žučovodima).Na svom putu oni prvo probijaju zid crijeva, zatim traumatizuju pertoneum izazivajući lokalno ili difuzno zapaljenje. • Probijanjem kroz Glisonovu kapsulu, pri čemu izazivaju lokalni ili difuzni perihepatit, ulaze u sam parenhim jetre.

26. Pri intezivnoj infekciji, kada u jetru dospije veliki broj metilja (više hiljada), kod ovaca često nastupa smrt poslije mjesec dana od infekcije, usljed akutnog hepatita i posthemoragične anemije. U toku migracije paraziti se mogu naći i u plućima, slezeni, limfnim čvorovima, dijafragmi i u drugim tkivima u kojima izazivaju oštećenja. Sazrjevanjem paraziti prelaze iz parenhima jetre u žučne kanaliće i začepljuju ih usljed čega dolazi do zastoja žuči i nastanka žutice (mehanički ikterus). Odrasli paraziti svojim hitinskim ljuspicama na kutikuli i pijavkama traumatizuju i lediraju sluznicu žučnih kanala izazivajući reaktivno zapaljenje.Hraneći se krvlju izazivaju anemiju.Zidovi žučnih kanala zadebljavaju, kasnije zakrečavaju i znatno se sužuju.

27. Upalni procesi se proširuju i na okolno tkivo,parenhim propada i nastaje bujanje vezivnog tkiva.Usljed suženja žučnih kanala i prisustva velike količine propalog epitela, eksudata , raspalih i živih parazita i njihovih jaja dolazi do stagniranja žuči. Kao posljedica ovoga stanja nastaje disfunkcija digestivnog trakta i poremećaj motorike crijeva, zbog čega je sprječeno normalno varenje i resorpcija hrane. Usljed poremećene funkcije jetre i anemije, životinje slabe i ugibaju zbog mršavosti. Istovremeno sa mehničkim ispoljava se i toksično djelovanje parazita njihovim metaboličkim proizvodima kao i raspadnim proizvodima uginulih parazita, jetrenog tkiva i žuči.Usljed poremećene funkcije jetre ove materije se ne mogu detoksikovati, već se progresivno nagomilavaju.

28. Toksične materije djeluju lokalno na tkivo jetre i zidova žučnih kanala pojačavajući efekte mehaničkog djelovanja parazita.U ovom pogledu su naročito značajne materije koje sadrže velike količine proteo-lipo-glikotičnih fermenata. Prelaskom toksičnih materija u krv ispoljava se njihovo djelovanje i na druge organe i tkiva (krv, CNS i dr) Usljed djelovanja toksičnih materija krvni sudovi postaju propustljivi što omogućuje izlazak krvne tečnosti (HIDREMIJA). Raspadni produkti tkiva i stazirana žuč predstavljaju pogodno tlo za razvoj patogenih i saprofitskih bakterija, koje su tokom migracije unijeli mladi oblici metilja iz crijeva (Coli bakterije i dr.) ili su već postojale u jetri. S druge strane rezistencija ovakve jetre prema bakterijama i drugim agensima je bitno smanjena.Kao rezultat ovakve sekundarne infekcije nastaju apscesi , koji se poslije ozdravljenja zamjenjuju ožiljkom. Izvjestan broj ovaca može biti inficiran anaerobnim bakterijama CLOSTRIDIUM OEDEMATIENS, koje borave u zdravoj jetri u latentnom stanju ne izazivajući bolest. Usljed nastalih promjena dolazi do razmnožavanja bakterija i proizvodnju njihovih toksina te dolazi do izbijanja bolesti (nekrotićni hepatit - Black disease) Kod inficiranih goveda sa znatno težim tokom protiču babezioza, tuberkuloza i druge bolesti, pri čemu su česti smrtni slučajevi.

29. PATOANATOMSKE PROMJENE Stepen pato-anatomskih promjena zavisi od stepena infekcije i njenog trajanja.Razlikujemo akutne i hronične ili i jedne i druge promjene. Kod akutne fascioloze, koja je karakteristična naročito za male preživare, preovlađuje slika akutnog hepatitisa (Hepatitis distomatosa ac.) uz sero fibrinozni peritonit sa nakupljanjem veće ili manje količine serozne tečnosti u trbušnoj duplji (kod ovaca do 25 litara, a kod goveda i do 60 litara) i u potkožnom tkivu, naročito između zadnjih nogu. Može se zapaziti serozno prokvašenje, tako da je tkivo pihtijaste konsistencije.U manjoj količini serozna tečnost može se naći u grudnoj duplji i u perikardu.

30. Slika 18.

31. Jetra je uvećana, zaobljenih rubova i hiperemična.Limfni čvorovi jetre su takođe uvećani i sočni. Kod perakutne fascioloze kod ovaca uzrok smrti je iskrvarenje u jetri i u trbušnoj duplji. Hronična fascioloza, koja se razvija za dva do tri mjeseca poslije preboljevanja akutnog toka bolesti, karakteriše se promjenama svojstvenim kataralnom zapaljenju žučnih kanala (cholangitis chronica hypertrophica) i intersticijalnom hepatitisu, izraženom u vidu hipertrofične ili atrofične ciroze jetre (hepatitis indurativa).jetra je tvrda i povećana.U goveda težina jetre može da pređe i 20 kilograma.

32. Slika 19

33. Pri intezivnoj infekciji preživara, naročito ovaca, hronična metiljavost je praćena jakom kaheksijom i pojavom hidremije.muskulatura je prokvašena seroznom tečnošću, mlitava je i blijeda. Vezivno tkiivo ispod grudi, trbuha i donje vilice prožeto je seroznom tečnošću (ANASARCA).U trbušnoj i grudnoj šupljini, a isto tako u perikardu nalazi se veća ili manja količina transudata (ASCIT). Kod goveda, pored jetre metilji se često nalaze i u plućima (do 20 %) u jasno ograničenim vezivno tkivnim čvorovima veličine lješnika, oraha do kokošijeg jajeta.

34. KLINIČKA SLIKA Klinička manifestacija fascioloze zavisi prvenstveno od broja parazita u jetri, kojih se u jednoj životini može naći nekoliko do 2000, pa i više.Značajno je takođe vrsta životinje, njihov uzrast i opšte zdravstveno i hranidbeno stanje. Smatra se da se klinički simptomi bolesti ispoljavaju kod ovaca ako postoji preko 50, a kod goveda preko 250 metilja u jetri, mada na zdravstveno stanje stoke utiče i manji broj parazita. Fascioloza protiče u akutnom i hroničnom toku, ređe se pojavljuje perakutni tok bolesti sa iznenadnim uginućem u štali ili na paši.Akutna fascioloza pojavljuje se krajem ljeta i u jesen, ahronična tokom cijele godine, prvenstveno zimi i u proljeće.

35. Akutni tok bolesti podudara se sa vremenom migracije mladih metilja i karakteriše se znacima peritonitisa i akutnog hepatitisa. Kod ovaca i koza zapaža se potištenost, zamor, smanjenje apetita, zaostajanje za stadom i dugo ležanje.Javlja se atonija buraga uz slabo preživanje i umjerenu timpaniju.tjelesna temperatura je povišena i održava se na 40-40,5 OC , ali pred smrt je subnormalna,Puls je ubrzan, adisanje je otežano i ubrzano, a iz nosa curi serozan iscjedak.vuna lako ispada.Obim trbuha je uvećan i na pritisak fluktuira i bolan je. Punkcijom se dobija serozna crvenkasta tečnost u kojoj se može naći veći broj mladih metilja.Jetra je uvećana i na palpaciju bolna.Vidljive sluznice su blijede usljed razvijanja anemije. Kod izvjesnog broja ovaca pojavljujuse i nervne smetnje u vidu depresija i ekscitacija.Akutna fascioloza kod ovaca nastaje pri intezivnoj infekciji i obično završava uginućem pri pojavi hepatitisa.

36. Klinički simptomi akutne metiljavosti kod goveda rijetko se ispoljavaju, a slični su simptomima kod ovaca.Inkubacija traje 3 ili 4 sedmice, isimptomi se ispoljavaju 1 do 3 sedmice prije uginuća. Oboljele životinje ispoljavaju znake peritonitisa i indigestije sa atonijom buraga.Temperatura tijela se povišava na 40 oC do 41,8 oC . Životinje naglo mršave i anemične su, a elasticitet kože se gubi.Jetra je povećana i na pritisak bolna. Hroničan tok bolesti javlja se u poznu jesen, zimi i početkom proljeća i rezultat je djelovanja zrelih metilja.Karakteriše se kaheksijom, anemijom i hidremijom.

37. Srednji stepen infekcije kod goveda protiče bez izraženih simptoma, iako sea ispoljava smanjenjem produktivnosti. U lošim uslovima držanja, naročito pri nedovoljnoj ishrani, i manji broj parazita može kod slabih životinja izazvati pojavu kliničkih simptoma bolesti. Kod ostalih vrsta domaćih životinja, u zavisnosti od stepena infekcije, fascioloza se ispoljavasličnim simptomima kao i kod preživara. Pašne svinje su na prvom mjestu da se inficiraju u jačem stepenu nego druge životinje, pa je kod njih češće ispoljena klinička fascioloza.

38. DIJAGNOZA Dijagnostika metiljavosti je na osnovu kliničke slike, rezultata koprološke pretrage i pato anatomske sekcije.Epizootiološki podaci (vrijeme pojavljivanja bolesti, način dranja i ishrana stoke, stanja pašnjaka itd) omogućavaju da postavimo sumnju na oboljenje. Kod akutne fascioloze klinička slika i tok bolesti su najčešće dovoljni za postavljanje dijagnoze, pogotovo ako u punktatu trbušne šupljine nađemo mlade oblike metilja. Koprološki nalaz biće negativan, ako je u pitanju prva infekcija, obzirom da je od momenta infekcije pa do prvr pojave jaja parazita u izmetu životinja potrebno više od 2 mjeseca. Kod hronične metiljavosti klimička slika je vrlo upadljiva (kaheksija, pojava hladnih edema i dr.) te ne predstavlja teškoću za dijagnostikovanje, utoliko prije što se kod takvih životinja i izmetu nalazi veliki broj jaja parazita. Kod životinja bez izraženih simptoma bolesti koprolokom pretragom (metod sedimentacije) može se ustanoviti infekcija metiljom.

39. Imunološke metode • oftalmoreakcija • serum precipitacija • vezivanje komplemenata • imunofluoroscencija i dr. • su veoma pouzdane za dijagnostiku, naročito akutne fascioloze, kada u izmetu još nema jaja parazita. • Diferencijalno dijagnostički dolaze u obzir strana tijela, indigestije, kao i druge helmintoze.kod goveda dolazi još i tuberkuloza, akod konja infektivna anemija.

40. LIJEČENJE Pri liječenju bolesne stoke, naročito kahektičnih životinja, neophodno je izvjesno vrijeme prije i poslije tretiranja hraniti ih lako svarljivom hranom (svježa zelena trava, dobro sijeno), bogato ugljenim hidratima, vitaminima (A, D i B kompleksa) i kalcijumovim solima. U slučaju korištenja lijekova iz grupe hlorisanih ugljovodonika mora se iz svakodnevne ishrane isključiti kisela hrana (silaža, sviježa repa, repini rezanci i lišće i dr.) koja vezuje velike količine jonskog kalcijuma u krvi. Pri izbijanju akutne metiljavosti, pored preduzimanja odgovarajuće terapije neophodno je životinje odmah povući sa pašnjaka kontaminiranog metacerkarijama radi sprečavanja nove infekcije.