ลุ่มน้ำแม่กลอง ที่ตั้ง ลักษณะภูมิประเทศ พื้นที่ลุ่มน้ำ ภูมิอากาศ ปริมาณน้ำท่า-น้ำฝน

1. สำนักโครงการขนาดใหญ่ กรมชลประทาน ลุ่มน้ำแม่กลอง • ที่ตั้ง • ลักษณะภูมิประเทศ • พื้นที่ลุ่มน้ำ • ภูมิอากาศ • ปริมาณน้ำท่า-น้ำฝน - ตารางเปรียบเทียบน้ำท่า-น้ำฝน ในกลุ่มลุ่มน้ำ • ทรัพยากรดิน • การใช้ประโยชน์ที่ดิน • พื้นที่ทำการเกษตร. • พื้นที่ที่มีศักยภาพพัฒนาระบบชลประทาน • การประเมินความต้องการน้ำ • ปัญหาของลุ่มน้ำ • ด้านภัยแล้ง • แนวทางแก้ไข ส่วนอำนวยการและติดตามประเมินผล

2. 14. ลุ่มน้ำแม่กลอง ที่ตั้ง ลุ่มน้ำแม่กลองตั้งอยู่ทางตอนกลางของประเทศไทย ทางฝั่งขวาของแม่น้ำเจ้าพระยา ครอบคลุมพื้นที่ 8 จังหวัด คือ อุทัยธานี ชัยนาท สุพรรณบุรี นครปฐม สมุทรสาคร อ่างทอง อยุธยา นนทบุรี ลักษณะลุ่มน้ำวางตัวตามแนวทิศเหนือ-ใต้ ทิศเหนือติดกับลุ่มน้ำสะแกกรัง ทิศใต้ติดกับอ่าวไทย ทิศตะวันออกติดกับลุ่มน้ำเจ้าพระยา และทิศตะวันตกติดกับลุ่มน้ำแม่กลอง รูปที่ 14-1 แสดงที่ตั้ง ลุ่มน้ำแม่กลอง

3. ลักษณะภูมิประเทศ ลักษณะของลุ่มน้ำวางตัวตามแนวทิศเหนือ-ใต้ พื้นที่ทั่วไปเป็นที่ราบลุ่มริมแม่น้ำ ตอนบนของลุ่มน้ำเป็นที่เชิงเขาไม่สูงมากนัก ส่วนตอนกลางและตอนล่างเป็นที่ราบลุ่ม แม่น้ำท่าจีนแยกออกมาทางฝั่งขวาของแม่น้ำเจ้าพระยาที่จังหวัดชัยนาท ไหลผ่านจังหวัดสุพรรณบุรี นครปฐม และออกสู่อ่าวไทยที่จังหวัดสมุทรสาคร รูปที่ 14-2 สภาพภูมิประเทศในเขตพื้นที่ลุ่มน้ำแม่กลอง

4. พื้นที่ลุ่มน้ำ ลุ่มน้ำแม่กลองมีพื้นที่ลุ่มน้ำรวมทั้งสิ้น 30,836 ตารางกิโลเมตร โดยแบ่งพื้นที่ลุ่มน้ำ เป็น 11 ลุ่มน้ำย่อย ตามตารางที่ 14-1และรูปที่ 14-3 แสดงลุ่มน้ำย่อย ตารางที่ 14-1 ขนาดของพื้นที่ลุ่มน้ำย่อย 14.04 14.03 14.02 14.05 14.08 14.09 14.06 14.07 14.10 14.12 14.11 รูปที่ 14-3 แสดงลุ่มน้ำย่อย พื้นที่ลุ่มน้ำแม่กลอง

5. ภูมิอากาศ ข้อมูลภูมิอากาศที่สำคัญของลุ่มน้ำนี้ได้แสดงไว้แล้ว ตามตารางที่ 14-2 ซึ่งแต่ละรายการจะเป็นค่าสูงสุด ค่าต่ำสุด และค่าเฉลี่ยเป็นรายปี ตารางที่ 14-2 แสดงข้อมูลภูมิอากาศที่สำคัญ

6. ปริมาณน้ำฝนลุ่มน้ำแม่กลองมีปริมาณฝนผันแปร ตั้งแต่ 900 มิลลิเมตร จนถึง 2,200 มิลลิเมตร โดยมีปริมาณฝนเฉลี่ยประมาณ 1,333.8 มิลลิเมตร ลักษณะการผันแปรของปริมาณฝนรายเดือนเฉลี่ยได้แสดงไว้ ตามตารางที่ 14-3 และมีลักษณะการกระจายของปริมาณน้ำฝนของแต่ละลุ่มน้ำย่อย ตามรูปที่ 14-4 ตารางที่ 14-3 ปริมาณน้ำฝนและน้ำท่ารายเดือนเฉลี่ย รูปที่ 14-5 ปริมาณน้ำท่าเฉลี่ยรายเดือนในแต่ละลุ่มน้ำย่อย รูปที่ 14-4 ปริมาณน้ำฝนเฉลี่ยรายเดือนในแต่ละลุ่มน้ำย่อย ปริมาณน้ำท่าลุ่มน้ำแม่กลองมีพื้นที่รับน้ำทั้งหมด 30,836 ตารางกิโลเมตร มีปริมาณน้ำท่ารายปีเฉลี่ยทั้งหมดประมาณ 15,129.5 ล้านลูกบาศก์เมตร ตามตารางที่ 14-3 หรือมีปริมาณน้ำท่ารายปีเฉลี่ยต่อหน่วยพื้นที่รับน้ำฝนประมาณ 15.56 ลิตร/วินาที/ตารางกิโลเมตร ตามรูปที่ 14-5 แสดงปริมาณน้ำท่าเฉลี่ยรายเดือนของแต่ละลุ่มน้ำย่อย

7. ตารางเปรียบเทียบ ปริมาณน้ำฝน - ปริมาณน้ำท่า

8. ทรัพยากรดิน พื้นที่ลุ่มน้ำแม่กลองสามารถจำแนกชนิดตามความเหมาะสมของการปลูกพืชออกได้ 4 ประเภท ซึ่งมีลักษณะการกระจายของกลุ่มดิน ตามรูปที่ 14-5 และแต่ละประเภทกลุ่มดินจะมีจำนวนพื้นที่ ตามตารางที่ 14-4 ตารางที่ 14-4 รูปที่ 14-6 การแบ่งกลุ่มดินจำแนกตามความเหมาะสมใช้ปลูกพืช

9. ● การใช้ประโยชน์จากที่ดิน 1) พื้นที่ทำการเกษตร............. 22.62 % พืชไร่................................ 70.80 % ไม้ผล-ไม้ยืนต้น.................... 7.83 % ข้าว................................... 20.59 % พืชผัก............................... 0.78% รูปที่ 14-7 การทำเกษตร 2) ป่าไม้.............................. 68.84 % เขตอนุรักษ์พันธ์สัตว์ป่า........ 34.12 % อุทยานแห่งชาติ................... 23.84 % พื้นที่ป่าอนุรักษ์.................... 42.04 % รูปที่ 14-8 พื้นที่ป่าไม้และเพื่อการอนุรักษ์ 3) ที่อยู่อาศัย......................... 1.35 % 4) แหล่งน้ำ............................ 3.05 % 5) อื่นๆ.................................. 4.15 % รูปที่ 14-9 การใช้ประโยชน์จากที่ดิน

10. พื้นที่การเกษตรในลุ่มน้ำแม่กลองมีพื้นที่ 6,974 ตารางกิโลเมตร และมีพื้นที่ที่เหมาะสมกับการเพาะปลูก 4,495.08 ตารางกิโลเมตร หรือคิดเป็นร้อยละ 64.45 พื้นที่เหมาะสมสำหรับปลูกข้าว 1,342.60 ตารางกิโลเมตร (29.87%) พื้นที่เหมาะสมสำหรับปลูกพืชผัก 29.31 ตารางกิโลเมตร ( 0.65%) พื้นที่เหมาะสมสำหรับปลูกพืชไร่ 2.,599.50 ตารางกิโลเมตร (57.83%) พื้นที่เหมาะสมสำหรับปลูกไม้ผล-ไม้ยืนต้น 523.67 ตารางกิโลเมตร(11.65%) พื้นที่การเกษตรที่เหมาะสมกับการเพาะปลูก ส่วนใหญ่จะอยู่ทางตอน ล่างของพื้นที่ลุ่มน้ำ โดยกระจายอยู่บริเวณสองฝั่งลำน้ำและหนาแน่นในบริเวณที่ราบลุ่มตอนล่างใกล้ปากแม่น้ำท่าจีน ซึ่งรวมแล้วประมาณร้อยละ 14.58 ของพื้นที่ทั้งลุ่มน้ำ การทำการเกษตรในพื้นที่ลุ่มน้ำแม่กลอง ส่วนใหญ่จะปลูกบนพื้นที่ที่มีความเหมาะสมดีอยู่แล้ว ยกเว้นการปลูกพืชไร่ที่มีการปลูกพืชบนพื้นที่ที่ไม่มีความเหมาะสมอยู่ รูปที่ 14-10 การใช้ประโยชน์ที่ดินหลักด้านการเกษตร

11. พื้นที่ที่มีศักยภาพพัฒนาระบบชลประทานพื้นที่ที่มีศักยภาพพัฒนาระบบชลประทาน พื้นที่ที่มีศักยภาพการพัฒนาระบบชลประทานในพื้นที่ลุ่มน้ำแม่กลอง ส่วนใหญ่จะอยู่บริเวณที่ราบลุ่มตอนล่างของพื้นที่ลุ่มน้ำ โดยมีพื้นที่ประมาณ 1,832 ตารางกิโลเมตร และคิดเป็นร้อยละ 40.76 ของพื้นที่การเกษตรที่เหมาะสมกับการเพาะปลูก หรือร้อยละ 26.27 ของพื้นที่การเกษตรทั้งหมด ตารางที่ 14-5 ตารางเปรียบเทียบพื้นที่การเกษตรกับพื้นที่ที่มีศักยภาพสำหรับพัฒนาระบบชลประทาน

12. การประเมินความต้องการน้ำการประเมินความต้องการน้ำ จากการศึกษาด้านเศรษฐกิจและสังคม ได้คาดคะเนอัตราการเจริญเติบโตของประชากรที่อาศัยอยู่ในเขตเมืองและนอกเขตเมือง รวมทั้งความต้องการน้ำสำหรับการขยายตัวของภาคอุตสาหกรรม ช่วงปี 2542-2564 สรุปได้ตามรูปที่ 14-11 ชลประทาน ปริมาณน้ำ (ล้าน ลบ.ม.) รักษาระบบนิเวศ อุตสาหกรรม อุปโภค - บริโภค รูปที่ 14-11 สรุปแนวโน้มปริมาณความต้องการน้ำแต่ละประเภท

13. ปัญหาของลุ่มน้ำ ด้านอุทกภัย สภาพการเกิดอุทกภัยในลุ่มน้ำนี้ แบ่งออกเป็น 2 ลักษณะคือ∶- 1) อุทกภัยที่เกิดในบริเวณพื้นที่ลุ่มน้ำตอนบนและลำน้ำสาขาต่างๆ เกิดจากการที่มีฝนตกหนักและน้ำป่าไหลหลากจากต้นน้ำลงมามาก จนลำน้ำสายหลักไม่สามารถระบายน้ำได้ทัน ประกอบกับมีสิ่งกีดขวางจากเส้นทางคมนาคมขวางทางน้ำ และมีอาคารระบายน้ำไม่เพียงพอ พื้นที่ที่เกิดน้ำท่วมเป็นประจำ ได้แก่ อำเภอบ้านโป่ง และอำเภอเมือง จังหวัดราชบุรี 2) อุทกภัยที่เกิดบริเวณที่เป็นพื้นที่ราบลุ่มและแม่น้ำสายหลักตื้นเขิน มีความสามารถในการระบายน้ำไม่เพียงพอ ทำให้ไม่สามารถระบายน้ำลงได้อย่างมีประสิทธิภาพ พื้นที่ที่เกิดน้ำท่วมเป็นประจำ ได้แก่ บริเวณอำเภอสวนผึ้ง อำเภอจอมบึง อำเภอวัดเพลิง อำเภอโพธาราม อำเภอบางแพ อำเภอดำเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี อำเภออัมพวา อำเภอบางคนฑี จังหวัดสมุทรสงคราม

14. ด้านภัยแล้ง ปัญหาภัยแล้งในลุ่มน้ำนี้เกิดจากภาวะฝนทิ้งช่วงยาวนาน ทำให้พื้นที่การเกษตรที่อยู่นอกเขตชลประทานเกิดความแห้งแล้ง ขาดแคลนน้ำเพื่อการอุปโภค-บริโภค และทำการเกษตร จากข้อมูล กชช.2ค. ปี 2542 ลุ่มน้ำแม่กลองมีจำนวนหมู่บ้านทั้งหมด 1,746 หมู่บ้าน พบว่าเป็นหมู่บ้านที่ประสบกับปัญหาภัยแล้งจำนวน 1,060 หมู่บ้าน (ร้อยละ 60.71) โดยแยกเป็นหมู่บ้านที่ขาดแคลนน้ำเพื่อการเกษตร จำนวน 336 หมู่บ้าน (ร้อยละ 19.34) และเป็นหมู่บ้านที่ขาดแคลนทั้งน้ำเพื่อการอุปโภค-บริโภค และน้ำเพื่อการเกษตร จำนวน 724 หมู่บ้าน (ร้อยละ 4147) หมู่บ้านที่ประสบปัญหาภัยแล้ง ส่วนใหญ่จะอยู่ในพื้นที่จังหวัดราชบุรีถึง 464 หมู่บ้าน หรือคิดเป็นร้อยละ 43.77 ของหมู่บ้านที่ประสบปัญหาภัยแล้งทั้งหมด หมู่บ้านที่มีน้ำอุปโภค-บริโภค แต่ขาดแคลนน้ำเพื่อการเกษตร หมู่บ้านที่ขาดแคลนน้ำอุปโภค-บริโภค และน้ำเพื่อการเกษตร รูปที่ 14-11 แสดงลักษณะการกระจายตัวของหมู่บ้านที่ประสบปัญหาภัยแล้ง

15. แนวทางการแก้ไข ปัญหาการเกิดอุทกภัย และภัยแล้งในลุ่มน้ำแม่กลอง มีลักษณะคล้ายกับพื้นที่ลุ่มน้ำอื่นๆ คือการผันแปรของปริมาณน้ำฝน ส่งผลให้เกิดความแห้งแล้งในช่วงที่ฝนทิ้งช่วง ในทางกลับกันเมื่อมีฝนตกหนักก็ทำให้เกิดน้ำไหลหลากท่วมพื้นที่อยู่อาศัย และพื้นที่การเกษตร การแก้ไขปัญหาดังกล่าวจึงมีแนวทางแก้ไขในภาพรวมโดยสรุปดังนี้. 1) การก่อสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดและขนาดเล็กในพื้นที่ตอนบนของลำน้ำสาขาที่สำคัญ ได้แก่ ลำภาชี และแม่น้ำแม่กลอง เพื่อเก็บกักและชะลอปริมาณน้ำหลากในช่วงที่ฝนตกหนัก และปล่อยน้ำที่เก็บกักลงทางด้านท้ายน้ำในช่วงฤดูแล้งเพื่อบรรเทาปัญหาภัยแล้งให้พื้นที่สองฝั่งลำน้ำ 2) การก่อสร้างระบบส่งน้ำและกระจายน้ำในพื้นที่ที่ได้รับความเดือดร้อนจากภัยแล้งและอยู่ไม่ห่างจากลำน้ำสายหลักมากนัก โดยอาจดำเนินการในลักษณะก่อสร้างฝาย/ประตูระบายน้ำ พร้อมระบบคลองส่งน้ำ/ระบบสูบน้ำและส่งน้ำด้วยท่อ เพื่อบรรเทาความเดือดร้อนจากปัญหาภัยแล้ง 3) การขุดลอกลำน้ำสายหลักในช่วงที่ตื้นเขินเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการระบายน้ำ 4) การปรับปรุงฝาย ประตูระบายน้ำ สะพาน ท่อลอดถนน และอาคารอื่น ๆ ที่กีดขวางทางน้ำและเป็นอุปสรรคต่อการระบายน้ำให้มีความสามารถในการระบายน้ำที่พอเพียงและเหมาะสมกับสภาพทางน้ำ 5) ควบคุมการใช้ประโยชน์ที่ดินบริเวณเขตตัวเมืองและพื้นที่โดยรอบให้เป็นไปตามผังเมืองที่วางไว้และควบคุมการรุกล้ำแนวคลองและลำน้ำสาธารณะ 6) ส่งเสริมการขุดสระน้ำประจำไร่นา ขุดบ่อน้ำตื้น/บ่อบาดาล ก่อสร้างถังเก็บน้ำ สำหรับพื้นที่ที่อยู่ห่างไกลจากแหล่งน้ำตามสภาพความเหมาะสมของพื้นที่