İŞ YAŞAMINDA ETİK

1. İŞ YAŞAMINDA ETİK ETİK SORUNLARIN ÇÖZÜMÜ ve ETİK YAKLAŞIMLAR DERS II Yrd. Doç. Dr. Meral ELÇİ

2. Bu dersimizde şu konulara değinilecektir • Etik sorunlar nelerdir? • Etik sorunların çözümü için nasıl bir yol izlersiniz? • Etik yaklaşımların tanıtılması • I. Göreli ahlak yaklaşımı • II. Evrensel ahlak yaklaşımı • Kant’ın ödev ahlakı • Sonuçsalcılık • Erdem ahlakı • Adalet • İş yaşamında sağlıklı etik kararlar almak için pratik öneriler

3. Etik sorunlar nelerdir? • Mal satın aldığınız şirketlerden birinin, pahalı hafta sonu hediyesini kabul edip etmeyeceğiniz. • Araştırma sonuçlarını müşterinize iletirken, gerçekleri mi yoksa duymak istediklerini mi söyleyeceğiniz. • Müşterinizin gerçekten ihtiyacı olan bir ürünü mü yoksa size daha fazla komisyon getirecek olanı mı satacağınız.

4. Sizin söyleyebileceğiniz diğer etik sorunlar nelerdir?

5. Etik sorunlar iş yaşamının gerçeklerindendir…Aşağıdaki sorunlardan herhangi biri sizin başınıza gelseydi ne yapardınız? • Ürünlerinizden birinin hatalı olduğunu biliyorsunuz, sorumlu kişiye durumu bildiriyorsunuz, ama sizi dikkate almıyor. • Üstlerinizden birinin, şirket malzemelerini kişisel amaçlarla kullandığını fark ediyorsunuz. • Üstlerinizden biri, müşteriyi yanlış yönlendirmeniz için size sürekli baskı yapıyor. • Genel müdürünüzün bir akrabası, şirketinize mal satmakta. Sizi şık bir golf kulübüne davet ediyor ve siz onun şirkete defolu malzeme gönderdiğini biliyorsunuz.

6. Ne yapardınız? • Çözümü zamana bırakıpsorunu görmezden mi gelirdiniz? • Değiştirmeye çalışır mıydınız? • Değiştiremediğinizi görünce şirketten ayrılır mıydınız?

7. VAKA: İŞTEN ÇIKARMA ABC Şirketi’nin beş fabrikasından birinin fabrika müdürlüğünü yapıyorsunuz. Sizi üniversiteye gönderen şirkette zaman içinde yükseldiniz. Patronunuz size güvenerek, konuşmanın aranızda kalacağını bilerek şirketin 200 işçiyi işten çıkarmak zorunda olduğunu söyledi. Siz bu durumda işten çıkartılmayacaksınız. Ancak dedikoduları duyan bir çalışanınız, ki kendisi aynı zamanda eski bir arkadaşınız, gelip size bu dedikoduların aslı astarı olup olmadığını, işini kaybedip kaybetmeyeceğini soruyor ve üniversitedeki çocuğunun eğitim masrafları olduğunu, bu durumda bunu bilmeye hakkı olduğunu söylüyor.

8. Dürüstlük Sadakat Arkadaşınıza doğruyu söylemek size bunca zamandır bu kadar çok şey veren şirkete verdiğiniz sözü tutmamak anlamına gelir.

9. Etik sorunların çözümü • Etik sorunların çözümüzordur. İnsanı endişelendirirler ve sık rastlanırlar. • Birine zarar vermeksöz konusu olabilir ve farklı gruplara farklı etkileri olabilir. • Etik sorunlar siyah-beyaz değildir, gri tonlariçerir. • Bunların çözümünde; kanunlar, yönetmelikler, tüzükler veya mutlak gerçekler illaki yol gösteremez.

10. Etik Yasal

11. ETİK YAKLAŞIMLAR

12. ETİK YAKLAŞIMLAR

13. I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMI (relativist approach) • Doğruyu işaret eden prensiplerin farklı kültürlere, toplumlara, zamanlara ve hatta kişileregöre değişebileceğini ileri sürer. • Bir davranışın etik standartlara uygun olup olmadığı, o davranışın niçin yapıldığı ile ilgili olarak o toplumun yorumuna bağlıdır. Örn: • Töre cinayetleri • Hitlerin yahudi katliamı • Amerikan tarihindeki kölelik ve ırk ayrımı

14. I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMI • Bu teoriye göre, bir toplumun çoğunluğu ahlaki yönden “neyin” doğru olduğuna inanıyorsa, o doğrudur ve ahlakidir.

15. I. GÖRELİ AHLAK YAKLAŞIMININ ZORLUKLARI • Belli bir kültür (toplum, grup, birey) için doğru olan bir şey, başka bir kültür (toplum, grup, birey) için yanlış olabilir. • Bu durumdaki ahlaki prensibin kaynağını nereye yerleştireceğiz? Bu yer kültür mü, toplum mu, kişi mi, yoksa grup mu olacak? • Grubun sınırı nasıl çizilecek? • Her toplum içinde çeşitli alt gruplar var ve bunların ahlak standartları birbirinden farklı olabilir. • Örn:Bir grup, kadınların sırtından sopayı eksik etmemek, düşüncesini doğru bulabilir.

16. Relativist slogans • What’s right for you may not be what’s right for me. • What’s right for my culture won’t necessarily be what’s right for your culture. • No moral principles are true for all people at all times and in all places.

17. ETİK YAKLAŞIMLAR

18. II. EVRENSEL AHLAK YAKLAŞIMI (universalist approach ) • Doğru davranışın bütün insan toplulukları için aynı olduğunu, yani tek ve mutlak bir “doğru” olduğunu savunur. • Ahlakı bir takım prensiplere bağlar ve bu prensiplerin evrensel olduğunu kabul eder.

19. 1. Kant’ın ödev ahlakı(Deontoloji/sonuçsalcı olmayan/ Moral haklar yaklaşımı) Deon-toloji • Görevler, yükümlülükler ve ilkelere odaklanmak. • Kararların “sonucunun iyi” olmasından ziyade karardaki “niyetin doğru” olmasını savunur. • Doğru kararı verme işi belli başlı soyut evrensel ilkelere dayandırılır. Davranışımız herkesin uyabileceği evrensel bir ilke olabilir mi? Kant 1724-1804 Alman

20. Kant’ın ödev ahlakı • Ahlakiliği kişisel çıkarlardan tamamen ayrıtutar. • Esas olan mutluluk ya da fayda değil, mutluluğu hak etmek ve doğru olmaktır. • Ahlaki davranış her koşulda ortaya konması gereken davranıştır. • Kant, ideal durumu gösteren saf bir ahlak teorisi kurmaya çalışmıştır.

21. Kant’ın ödev ahlakı • Evrensel doğrular vardır. Ve bunlar zaman ve şartlara göre değişmez, iş ahlakı göreceli olamaz. • Bazı şeyler sonuçları ne olursa olsun “kötü” eylemlerdir: • Örn: Yalan söylemek, öldürmek, tecavüz etmek, işkence etmek, soykırım yapmak vs.

22. İş yaşamında uygulanabilecek bazı evrensel ilkeler: • Çevreye zarar vermemek. • Tüketicilerin, çalışanların ve paydaşların haklarına saygılı olmak. • Yolsuzluk, rüşvet, torpil ve kayırmacılıktan kaçınmak. • Müşterileri, çalışanları, ilişkide olunan diğer firma ve kurumları aldatmamak. • Kişileri fiziksel veya ruhsal olarak taciz etmemek. • Doğruluk, dürüstlük ve adaletilkelerine uymak. • İşletme faaliyetlerinde verimlilik ilkesini etik sınırları aşmadan gerçekleştirmek.

23. Kant’ın ödev ahlakı • Kant’a göre ahlakın temelini herkese göre “değişmeyen bir şey” oluşturmalıdır: • Bu “mutluluk” olamaz. Çünkü mutluluk kişiden kişiye değişen öznel bir kavramdır. • Bu “iyiliği isteme” ve ahlak yasasıdır.

24. Kant’ın ödev ahlakı • Yapılan herhangi bir eylem/davranışın iyi mi, kötü mü olduğunu Kant ahlakına göre sorgulamak istiyorsak şu soruları sormalıyız: “eğer herkes böyle yaparsa ne olur?” “herkesin böyle yapmasını ister miyiz?”

25. Öyle bir şekilde davran ki, davranışının ilkesi herkes için geçerli olsun. “eğer herkes böyle yaparsa ne olur? “herkesin böyle yapmasını ister miyiz?” Hz. Muhammed’e sordular ki; Dinin esası ne üzerine kurulmuştur? O’da şöyle cevap verdi: “kendiniz için istediğinizi başkaları için de isteyin; kendinizi için istemediğinizi başkaları için de istemeyin”

26. DEONTOLOJİK YAKLAŞIMIN ZORLUKLARI • Hangi görev yükümlülük veya ilke diğerinden üstündür? (Örn: Kürtajda annenin seçimi mi yoksa bebeğin yaşama hakkı mı önemlidir?) • Bir kural veya ilkenin yıkıcı olumsuz sonuçları olabilir. (fabrika müdürü deontolojik yaklaşıma göre bildiklerini söylerse şirket için olumsuz sonuçlar doğabilir)

27. 2. Sonuçsalcılık (Teleoloji) • Deontolojik yaklaşımın karşıtıdır. • Bir eylem kendi başına iyi veya kötü değildir. O eylemi iyi veya kötü yapan eylemin sonuçlarıdır. • Örn: bir insana acı vermek eğer acı verici eylem tedaviyle sonuçlanıyorsa iyi, yaralanmayla sonuçlanıyorsa kötüdür.

28. Önemli olan “doğru” olanı yapmaktır. Deontolojik yaklaşım Niyet önemli Önemli olan “toplumun refahını artıracak şeyi” yapmaktır Sonuç önemli Teleolojik yaklaşım:

29. “ consequences to whom?" Sonuçsalcılığın türleri A. Faydacılık (Utilitarianism) eğer sonuçlar herkesin veya çoğunluğun faydasınaysa B. Başkalarını düşünme (Altruism): eğer sonuçlar diğer kişilerin faydasınaysa; C. Egoizm (Egoism): eğer sonuçlar bireyin kendisine fayda sağlıyorsa

30. 2. SonuçsalcılıkA.Faydacılık Faydacılık = Mutlu ol Faydacılık, acıdan kaçınmayı ve mutluluğu arttırmayı öngörür. Jeremy Bentham İngiliz

31. 2. SonuçsalcılıkA.Faydacılık • Faydacı yaklaşıma göre; daha büyük bir kötülükten kaçınmak için daha az kötüolan şeyler hoş görülebilir. • Örn. Kanser hastası yalan söylemek • Bir şeyin iyiliğine karar verirken o eylemin sonucunda ortaya çıkacak iyiliğin kötülüğe oranına bakılır.

32. A.Faydacılık “İşten çıkarmayla ilgili bildiklerimi söylememin sonuçları ne olur?” “Bildiklerimi paylaşmamamın sonuçları ne olur?” En iyi karar en büyük yararları getiren, en kötü karar da en büyük zararları getirendir.

33. A.Faydacılık • Faydacılara göre doğru karar almak için şu soru sorulmalıdır: “En iyi sonuca götüren nedir?”

34. FAYDACILIĞIN ZORLUKLARI • Eylem ve kararlarımızdan dolaylı ve dolaysız olarak etkilenecek bütün bireyler için sonuçları değerlendirmede kullanılacak bilgiyi nasıl bulabiliriz? • Sonuçların hesaplanmasında zorluklar yaşanabilir. Sonuçlar, insan sağlığı, yaşamı, mutluluğu ile ilgiliyse, bunlar nasıl sayıya dökülüp hesaplanabilir? • Örn: Türker Alkan (2005) “İtalyanların ayakkabısı” Avrupa’da ayakkabı tüketimi yılda 61.8 milyar Euro  İtalya’da yılda ort: 7 çift ayakkabı tüketiliyor.  BAŞARILI EKONOMİ (!)

35. FAYDACILIĞIN ZORLUKLARI • “Sermaye sahipleri, girişimciler, modacılar, reklamcılar, bankalar, ulaştırma ve iletişim sektöründe çalışanlar, kamu maliyesi, enerji ve hammadde üreticileri hepsi bu sayede para kazanıyor, zengin oluyorlar”. • Ayakkabıların bir kısmı muhtemelen eskimeden çöpe atılmış olsa bile, büyük bir çoğunluk bu tüketimden yararlanıyor. YANİ SONUÇ “İYİ”, DOLAYISIYLA “AHLAKİ”… • ALKAN “tükenen, yok olan doğal kaynakları, sabrı taşan doğal çevre maliyetleri hesaba katılmıyor…Çöpe atılan ayakkabılara yatırılan kaynakların pek çok fakir ülkenin ulusal gelirinden daha fazla olduğuna ise hiçdeğinmeyelim.”

36. FORD PINTO Ford Tarihindeki Kara Leke Amerikan otomobil endüstrisi için çok önemli bir otomobildir. Zamanında otomobillerin geliştirme süreçleri 4 yıl civarındayken2 yıldanbiraz daha uzun bir zamanda geliştirilip piyasaya sürülmüştür. Bu acele arasında ölümcül bir hata yapan Fordmühendisleri, aracın benzin deposunu bagajın hemen altına egzozun yanına konumlandırmışlardır.1960'larda üretilen bu otomobillerin yakıt tanklarının patlamaya eğimli oldukları anlaşılmıştı. Ürün geliştirmede güvenlik ve güvenirlik ilk sırada yer almadığı için araç piyasaya sürüldü. KAR-ZARAR HESABI YAPILIR… Şirket, bu arıza nedeniyle oluşabilecek kazalar sonucunca ödenecek tazminat ile otomobillerin yeniden tasarımının maliyeti arasında bir karşılaştırma yapmış,sonuçta, tazminat ödemenin daha az külfetli olduğuna karar verilmişti. 180 ölü, 180 yaralı ve 2100 yanmış araba ile toplam 49.5 milyon$ lık bir maliyet Bu tip bir hatanın ortadan kaldırılması için 11$ lık maliyet hesaplanmıştı. Bu tüm arabalara yansıtıldığında 137 milyon$ lık bir meblağ 1978 yılında bu hatadan kaynaklanan bir kaza için açılan bir davada Ford firması 128 milyon$ lık bir tazminat ödemeye mahkum edildi. Aynı yıl verilen bir diğer kararla,1.5 milyon Ford Pinto firma tarafından piyasadan toplandı.Bu miktar yıllık maliyetin 3 katı civarındaydı. (Mitcham-Duval,Engineering Ethichs,2000)

37. FAYDACILIĞIN ZORLUKLARI • Bu bakış açısında HAK VE ADALET konusuna hiç girilmiyor. • Azınlığın haklarıçoğunluğun hakları için feda edilebilir. • Hiçbir davranış türünü reddetmemesi • Örn: bir grup tacizcinin bir çocuğa işkence etmesi • Demek ki, mutlu olmak her zaman iyi değildir. Bu sebeple ahlak her zaman mutluluğun artmasına dayandırılamaz.

38. Velasquez (1998) • Yaşlı ve huysuz, yönetim kurulunda etkili-üst düzey yönetici-aldığı kararlarla şirketin ünvanını düşüşe geçiriyor • Bu yaşlı kişiyi, istikbali şirketin iyi işlemesine bağlı olan öz-oğlu, kiralık bir katilleöldürtüyor. • Herkes bir “OH ÇEKİYOR” • TEK ÜZÜLEN KÖPEĞİ • Faydacılık teorisioğul çoğunluğu sevindirerek etik davranmıştır. Ama bir insanın yaşama hakkı gözardı edilmiştir.

39. Bir başka örnek… • Kötü iş şartlarında, düşük ücretle işçi çalıştırarak malını daha ucuza satan ve böylece tüketicilerin daha az parayla satın almalarını sağlayan üretici, tüketicilerin tasarruf etmesini sağlıyor. • Öte yandan, tüketicilere göre sayısı daha az olan işçileri ucuza çalıştırarak onları istismar ediyor ve zarar görmelerine sebep oluyor. • Yaptığı iş  faydacılık teorisine göre uygun gözükmektedir. • Ama sosyal adaletten yoksundur.

40. 3. Erdem ahlakı(Virtue ethics) • Sonuçsalcı değildir. • Önemli olan insanların erdemli kabul edilen davranışları(dürüstlük, adalet, doğruluk, yardımseverlik, sadakat, sözünü tutmak, fedakarlık, başkalarına saygı vs.) sergilemeleridir. • Bu davranışların sonunda kişinin kendisine ya da topluma fayda ya da zarar gelmesi önemli değildir. • Örn: yanan bir evde mahsur kalan bir çocuğu kurtarmanın çok riskli olduğunu bile bile yangına dalıp çocuğu kurtarmadan kendiside yanan bir kişi sonunda faydalı bir eylem yapmamıştır. Üstelik bir yerine iki kişi ölmüştür ancak bu eylem toplum tarafından erdemli bir davranış olarak yüceltilir. Aristoteles Platon

41. 3. Erdem ahlakı • NEDİR ERDEMLİ VASIFLAR? • Bu vasıflar bize doğuştan verilmez; bunlar sonradan öğrenmeyle kazandığımız üstün vasıflar olup alışkanlık halinde gösterilir. • Örn: DÜRÜSTLÜK ahlaki bir vasıftır. Eğer kişi her zaman doğruyu söylüyor ve doğru olduğuna inandığı için bunu yapıyorsa, doğruluktan ayrılmadığı zaman huzurlu oluyor, yalana saptığında rahatsız oluyorsa, yani dürüstlük onda bir alışkanlık halindeyse bu bir erdemdir.

42. “Happiness Is Virtuous Activity” (Mutluluk erdemli davranıştır) ORTA YOL • Ahlaki erdemler insanın aklıselimle yaşamasını sağlayan alışkanlıklardır. • Eğer insan davranışlarında duygu ve arzularında aşırıya kaçmayıp makul olan orta yolun ne olduğunu biliyor ve o yolu seçiyorsa, o kişi aklı selimle yaşıyor demektir. • AHLAKİ ERDEM BİR TARAFI AŞIRIYA KAÇAN, DİĞER TARAFI YETERSİZ KALAN İKİ UÇ ARASINDAKİ ORTA YOLDUR. • HESAPSIZ ATILGANLI K CESARETKORKAKLIK Aristoteles MÜSRİFLİK----CÖMERTLİK------CİMRİLİK UTANGAÇLIK-----AĞIRBAŞLILIK------UTANMAZLIK

43. BİR SORU…ERDEMLER GÖRECELİ MİDİR? • Farklı kültürler erdemleri farklı özellikler olarak düşünmüşlerdir. Kraliçe Viktorya döneminde yaşayanlar namusun önemli olduğunu düşünüyorlardı, fakat bugünkü Avrupa kültüründe bu erdem artık aynı değere sahip değildir.

44. ERDEMLER GÖRECELİ MİDİR? • Erdemlerin bir çoğu evrensel insan doğasının yansımalarıdır. • Herkesin cesarete, sadakate, ölçülü olmaya vb. gereksinimi vardır, çünkü yaşam hepimizi aynı mücadelenin içine atar. • O halde bazı önemli erdemler göreceli değildir.

45. 3. Erdem ahlakı • Etik davranıştan ziyade etik davranışta bulunan kişinin dürüstlüğüne odaklanır. Kişinin karakteri, motivasyonu ve niyetiönemlidir. • İlkeler, kurallar, sonuçlarkişinin karakterini ve dürüstlüğünü değerlendirmede önemlidir. The actions of a virtuous person will also be virtuous

46. 3. Erdem ahlakı • Önemli olan, etik sorun karşısında iyi karakterli ve doğruyu saptamak için yargılama becerisine sahipkişiler olup olmadığımızdır; kurallara uyup uymamamız veya iyi bir sonuç alıp almamamız erdem ahlakı için ikinci plandadır. • Erdem etiği yaklaşımını benimseyenler için anlatılar, öyküler ve biyografileren önemli kaynaklardır. • Bu kaynaklar ahlaklı bir yaşamı sergiler, erdemin öğrenimi usta-çırak ilişkisiyleolur.

47. 3. Erdem ahlakı • Erdem ahlakına göre sorgulamak istiyorsak şu soruları sormalıyız: “Bu nazik/cesur/sadık………..bir davranış mıdır?”

48. 3. Erdem ahlakı Avantajı: • Her durumda durumun sonuçlarına veya ilkelere bakmak zorunda kalmadan toplumun standartlarına bakarak karar vermeyi sağlar. Dezavantajı: • Toplum şimdiye kadar benzer bir karar vermekzorunda kalmamış olabilir ya da toplum yanlışolabilir. • İş yaşamındabu etik yaklaşımın kullanımı sınırlı olabilir. Zira standartlar belirlenmemiştir ya da evrensel davranış kodları yoktur.

49. 3. Erdem ahlakı Dezavantajı: Erdem ahlakı, kişinin erdemli bir insan olması durumunda ahlaksal açıdan kabul edilemez davranışlar yapmayacağını savunur. Oysa ahlaksal açıdan doğru davranış yalnız niyete bağlı değildir; durumun yeterli bilgisini, eylem olanaklarının bilgisini, yeterli uslamlama süresini de gerektirir. Bu nedenle erdem ahlakı zaman zaman belirli eylemleri değerlendirmede yetersiz kalacaktır.

50. Utilitarianism, rights, and justicefocus on the question, “What should I do?” • Virtue ethics focuses on the question, “What sort of person should I be or become?” Virtue ethics Emphasizes “being”.