Myntsvæði og evran

1. 36 Myntsvæði og evran

2. Evran: Til góðs eða ills? • Kostir og gallar sameiginlegrar myntar • Kenningin um hagkvæm myntsvæði • Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði Göngum á röðina

3. Evran • Maastricht-sáttmálinn 1992 kvað á um: • Ýmis skilyrði, sem lönd þyrftu að uppfylla til að fá aðgang að fyrirhuguðu myntbandalagi (EMU) • Tímatöflu fyrir sjósetningu sameiginlegu myntarinnar, evrunnar • Reglur um stofnun Evrópska seðlabankans (ECB) • Evran var tekin í notkun 1. janúar 1999 • Fyrstu evruseðlarnir og peningarnir fóru í umferð 1. janúar 2002

4. Evran • Efnahags- og myntbandalag Evrópu (EMU) var talið nauðsynlegur endahnútur á sameinaðan Evrópumarkað (SEM) • Sameinuðu Evrópulögin (e. Single European Act), sem voru samþykkt í Evrópuþinginu 1986, tiltóku 300 ráðstafanir, sem voru taldar nauðsynlegar til að reka smiðshöggið á samrunann: sameinaðan Evrópumarkað

5. Evran • Ýmsum tilmælum (e. European Directives) var beint til ríkisstjórna aðildarríkjanna um ráðstafanir til að ná fjórum meginmarkmiðum: • Frjálst flæði vöru, þjónustu, vinnuafls og fjármagns milli aðildarlandanna (fjórfrelsið) • Samræming viðkomandi laga og reglugerða í aðildarlöndunum • Sameiginleg samkeppnisstefna handa öllum ESB-löndunum til að auka hagkvæmni • Sameiginleg viðskiptastefna: einn tollur út á við

6. 1 Kostir og gallar sameiginlegrar myntar • Sameiginleg mynt hlýtur að hafa bæði kosti og galla • Hvers vegna? • Ef hún hefði eintóma kosti, myndu allar þjóðir taka hana upp – eða hvað? • Ef hún hefði eintóma galla, myndi engin þjóð líta við henni vitandi vits

7. Kostir sameiginlegrar myntar • Kostnaðurinn við að skipta einni mynt yfir í aðra er allratap (e. deadweight loss) • Þessi kostnaður minnkar með upptöku sameiginlegrar myntar: það er allra hagur í andstöðumerkingu við allratap • Sameiginleg mynt dregur úr líkunum á verðmismunun milli landa, því að ... • ... ef allir nota sömu mynt, er erfiðara að breiða yfir verðmismunun, sbr. lögmálið um eitt verð

8. Kostir sameiginlegrar myntar • Engar gengissveiflur … • Það, sem ekki er til, getur ekki sveiflazt til • … og þar af leiðir minni óvissu um afkomu fyrirtækja í viðskiptum við önnur ESB-lönd • Fyrirtæki gætu að vísu tryggt sig gegn gengisáhættu, ... • ... en bankar taka gjald fyrir slíkar tryggingar • Sameiginleg mynt hlífir fyrirtækjum við þessum kostnaði

9. Kostir sameiginlegrar myntar • Stöðugt gengi auðveldar rekstur fyrirtækja og bætir afkomu þeirra ... • ... og fólksins, sem þau hafa í vinnu ... • ... og örvar bæði innlenda og erlenda fjárfestingu – og hagvöxt! • Allir hagnast! – eða hvað?

10. Gallar sameiginlegrar myntar • Land, sem gengur í myntbandalag, fórnar sjálfstæði sínu í peningamálum ... • ... það fórnar frelsi sínu til að stjórna peningamálum, t.d. vöxtum, á eigin spýtur … • … og þar með getunni til að bregðast við áföllum með því að breyta gengi eigin gjaldmiðils með gamla laginu • Ekki er hægt að breyta því, sem ekki er til

11. Gallar sameiginlegrar myntar • Hugsum okkur breyttan smekk: fólk vill ekki lengur þýzkar vörur, heldur franskar • Heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til vinstri í Þýzkalandi og til hægri í Frakklandi • Af þessu leiðir tvennt • Meira atvinnuleysi og minni verðbólguþrýsting í Þýzkalandi • Minna atvinnuleysi og meiri verðbólguþrýsting í Frakklandi

12. Mynd 1. Breyttur smekkur við föstu gengi: Eftirspurn flyzt frá þýzkum vörur yfir á franskar Heildarframboð til lengdar Verðlag Verðlag Heildarframboð í bráð, AS1G Heildarframboð til lengdar 2 2 1 1 Heildareftirspurn, AD1G Framleiðsla Framleiðsla Þýzkaland Frakkland Bæði löndin færast fyrst úr A í B og síðan smátt og smátt í C, þar eð laun lækka með auknu atvinnuleysi í Þýzkalandi og laun hækka með minnkandi atvinnuleysi í Frakklandi

13. Gallar sameiginlegrar myntar • Ef ríkisstjórnir Þýzkalands og Frakklands gera ekkert í málinu og gengið er fast, kemst full atvinna samt aftur á að endingu • Atvinnuleysi leitar í eðlilegt horf fyrir tilstilli launabreytinga, svo að náttúrulegt atvinnuleysi kemst aftur á • Ef löndin tvö hefðu hvort sína mynt, hefðu skammtímasveiflur heildareftirspurnar mildazt fyrir tilstilli gengisbreytinga

14. Mynd 2. Breyttur smekkur við fljótandi gengi Raungengið er E = eP/P*, svo að lækkun P og hækkun P* þýðir lækkun E í Þýzkalandi, en í Frakklandi leiðir hækkun P og lækkun P* til hækkunar E Heildarframboð til lengdar Verðlag Verðlag Heildarframboð til lengdar Framleiðsla Framleiðsla Þýzkaland Frakkland Raungengi þýzka marksins lækkar, svo að hreinn útflutningur eykst og heildareftirspurn réttir úr kútnum Raungengi franska frankans hækkar, svo að hreinn útflutningur minnkar og aukning heildareftirspurnar snýst við

15. Gallar sameiginlegrar myntar • Ef gengið er fast, þ.e. ef löndin hafa eina og sömu mynt, þá • kynni þýzka ríkisstjórnin að vilja lækka vexti til að örva fjárfestingu og heildareftirspurn, ... • en franska stjórnin kynni að vilja hækka vexti til að hemja fjárfestingu og heildareftirspurn • Seðlabanki Evrópu gæti ekki komið til móts við óskir beggja landa í senn • Vextirnir eru í grófum dráttum eins í öllum ESB-löndum

16. Gallar sameiginlegrar myntar • Seðlabanki Evrópu hefur sett sér verðbólgumarkmið • Ef verðbólgan í einu ESB-landi er neðan við meðaltal ESB-landanna, þá telst peningastjórnin vera of ströng í því landi • Ef verðbólgan í einu ESB-landi er ofan við meðaltal ESB-landanna, þá telst peningastjórnin vera of slök í því landi

17. 2 Kenningin um hagkvæm myntsvæði • Sum myntsvæði eru klárlega of lítil • T.d. Breiðholtið, Villingaholt … • ... og Vestmannaeyjar • Er nokkurt myntsvæði of stórt? • Allur heimurinn eitt myntsvæði? • Hvar liggja mörkin?

18. Hagkvæm myntsvæði • Hagkvæmt myntsvæði er hópur landa, sem sjá sér hag í að sameinast um eina mynt og mynda myntbandalag • Kenningin um hagkvæm myntsvæði leitast við að tilgreina þau skilyrði, sem myntsvæði þarf að fullnægja til að geta talizt vera hagkvæmt • Með ,,hagkvæmu” myntsvæði er átt við getu landanna á svæðinu til að draga úr kostnaðinum, sem fylgir myntbandalagi, og nýta sér kostina, sem fylgja bandalagi

19. Hagkvæm myntsvæði: Kostir sameiginlegrar myntar • Ef raunlaun eru sveigjanleg og bregðast vel við breytingum á atvinnuleysi, kemst langtímajafnvægi fljótt á aftur í hagkerfinu í kjölfar ytri áfalla • Ef vinnuafl er hreyfanlegt milli aðildarlanda myntbandalags, verður stöðugleikinn í efnahagslífinu með líku lagi meiri en ella • Flutningur vinnuafls frá Þýzkalandi til Frakklands myndi draga úr verðbólguþrýstingi í Frakklandi og atvinnuleysi í Þýzkalandi, sbr. Kaliforníu og Texas • Sameiginleg tunga skiptir máli

20. Hagkvæm myntsvæði: Kostir sameiginlegrar myntar • Ef fjármagn er hreyfanlegt milli landa, verður efnahagslífið ónæmara fyrir ytri áföllum • Íbúar lands, þar sem efnahagslífið er í lægð, geta tekið lán í öðrum löndum, þar sem efnahagslífið er í uppsveiflu, til mótvægis við tímabundna lægð heima fyrir – og endurgreitt í næstu uppsveiflu

21. Hagkvæm myntsvæði: Kostir sameiginlegrar myntar • Mikil viðskipti milli landa gefa enn meira af sér en ella, ef löndin stofna myntbandalag sín á milli • Þjóðmynt er viðskiptahindrun ... • ... eða ígildi viðskiptahindrunar • Það kostar sitt að þurfa sífellt að skipta einni mynt yfir í aðrar

22. 3 Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Hlutdeild útflutnings og innflutnings aðildarlanda ESB til annarra ESB landa í landsframleiðslu hvers lands er til marks um það, hversu náin viðskiptatengslin eru innbyrðis í ESB • Við getum kallað þetta viðskiptadýpt

23. Tafla 1. Útflutningur og innflutningur 15 ESB- landa til og frá öðrum ESB-löndum (% af VLF) Evrusvæðið Belgía Þýzkaland Grikkland Spánn Frakkland Írland Ítalía Lúxemborg Holland Austurríki Portúgal Finnland Utan Evrusvæðis Danmörk Svíþjóð Bretland ! Ísland 2005: 50,3% Heimild: Eurostat.

24. Viðskipti Íslands • Mest viðskipti við Evrópu • ESB: 65% af útflutningi og innflutningi 2005 • Evrópa: 73% af útflutningi og innflutningi 2005 • Mun minni viðskipti við Bandaríkin • 24% af útflutningi og innflutningi 2005 • Hlutur Bandaríkjanna í viðskiptunum var mun meiri fyrir nokkrum áratugum • Restin er einkum Asía • Japan: 3% af útflutningi og innflutningi 2005

25. Viðskipti Íslands • Tölur úr þjóðhagsreikningum fyrir 2005 • Útflutningur vöru og þjónustu: 324 mkr. • Innflutningur vöru og þjónustu: 450 mkr. • Erlend viðskipti samtals: 774 mkr. • VLF: 1.012 mkr. • Erlend viðskipti sem hlutfall VLF: • 774/1.012 = 77% • Viðskipti við ESB-lönd sem hlutfall VLF: • 65% af 77%, það er 50%, fjórða hæst í töflunni

26. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Viðskiptin eru mismikil, en dýptin er mikil að jafnaði • Dýptin hefur aukizt með tímanum • Vöxtur hennar hefur aukizt síðan evran kom til skjalanna • Viðskiptadýptin er innri stærð • Tafla 1 bendir til, að upptaka evrunnar hafi skilað talsverðum viðskiptahag

27. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Rannsóknir benda til, að vinnumarkaðurinn á meginlandi Evrópu sé ósveigjanlegri en víðast hvar annars staðar um heiminn • Vinnumarkaður Bretlands er nú orðið sveigjanlegri en víða annars staðar • Munurinn stafar m.a. af því, að miðstýring kjarasamninga á landsvísu tíðkast enn víða á meginlandinu, en ekki lengur á Bretlandi

28. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Upptaka evrunnar hefur þó aukið sveigjanleika launa og hreyfanleika vinnuafls í Evrópu • Breiðvirkir kjarasamningar, jafnvel á landsvísu, kveða á um laun í mörgum ESB-löndum • Evran gerir launamun milli landa gegnsæjan • Það er erfitt fyrir vinnuveitanda að standa gegn launahækkun í Þýzkalandi, ef hann verður að hækka laun í Frakklandi vegna mikillar samkeppni á frönskum vinnumarkaði, þótt atvinnuleysi sé í Þýzkalandi

29. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Stirður vinnumarkaður • Það kostar meira að reka og ráða starfsmenn á meginlandi Evrópu en í Bretlandi og Bandaríkjunum • Breytingar á raunlaunum virðast ólíklegar til að leiða til aðlögunar að ósamhverfum ytri áföllum (t.d. olíuverðshækkun) á evrusvæðinu, þar eð raunlaun eru ósveigjanleg niður á við

30. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Vinnuafl hreyfist hægt milli landanna tólf á evrusvæðinu • Innan hvers lands er vinnuaflið óhreyfanlegra en innan Bandaríkjanna, hvað þá milli landa á Evrusvæðinu • Evrópa talar ólík tungumál • Í þessu tilliti er Evrópa ekki hagkvæmt myntsvæði

31. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Áður en evran kom til skjalanna, áttu evrulöndin ekki mikil viðskipti með fjármagn sín í milli • Frá því evran var tekin upp, hafa fjármagnsviðskipti milli evrulandanna aukizt til muna • Fjármagnsmarkaður evrulandanna er hnausþykkur og vinnur vel • Vextirnir þar eru nær alls staðar eins

32. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Vextir á ríkisskuldabréfamarkaði evrulandanna eru svipaðir og sveiflast í takt • Það er til marks um mikla viðskiptadýpt á evrópskum fjármagnsmarkaði • Dýptin er minni í smásölu á bankamarkaði • Bankaviðskipti eru ekki mikil milli landa • Innlendir bankar eru reglan, og fákeppni • Erlendir bankar eru undantekning, fer fjölgandi • Bankavextir eru ólíkir í ólíkum löndum

33. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Hagsveiflur í evrulöndum fylgjast að • Uppsveiflur fylgjast að • Niðursveiflur fylgjast einnig að • Ótti við ósamhverf ytri áföll, þ.e. misgengar hagsveiflur, sem fylgjast ekki að, í evrulöndum virðist ekki eiga við rök að styðjast

34. Mynd 3. Hagvöxtur í Þýzkalandi, Frakklandi og á evrusvæðinu í heild 1990-2003 Vöxtur VLF (% á ári) Keimlíkar sveiflur Frakkland Þýzkaland Evrusvæðið Heimild: Eurostat.

35. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Tvö andstæð sjónarmið • Lönd líkjast hvert öðru meira, þegar þau taka upp meiri viðskipti sín á milli • Hagsveiflurnar verða líkari, misgengið minnkar (Finnland, Svíþjóð) • Aðrir segja: Lönd líkjast hvert öðru minna, þegar þau taka upp meiri viðskipti sín á milli • Þau neyta skjóls innan viðskiptabandalagsins til aukinnar sérhæfingar (Massachusetts)

36. Fylgni landsframleiðslu á mann við evrusvæðið Heimild: Útreikningar úr gögnum Alþjóðabankans, World Development Indicators 2011. Jafnvel Ísland aðlagaðist, án evru Löndin á útjaðri Evrópu tóku upp evru til að líkjast hinum meira SjáMagnúsBjarnason (2010), The Political Economy of Joining the European Union: Iceland’s Position at the Beginning of the 21stCentury (doktorsritgerð, University of Amsterdam)

37. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Sum lönd vaxa hraðar en önnur • Írland óx hraðar en önnur Evrulönd 1994-2003, og óx enn hratt og örugglega eftir það, en hægði á sér og lenti í lægð 2009 • Evrópska tígrisdýrið

38. Mynd 4. Hagvöxtur á Írlandi og evrusvæðinu 1990-2003 Síðan sló í bakseglin á Írlandi, þegar bankar komust í þrot og skattgreiðendum var gert að borga brúsann Vöxtur VLF (% á ári) Evrusvæðið Írland Heimild: Eurostat. Hagvöxturinn þarf ekki að fylgjast að

39. Er Evrópa hagkvæmt myntsvæði? • Niðurstaða: Ekki er hægt að svara spurningunni afdráttarlaust • Spurningin er ekki eingöngu hagræn • Hún er öðrum þræði pólitísk • Kannski ræðst svarið af því, hversu langlíf evran reynist • Grikkland getur ekki staðið skil á skuldum ríkisins og gæti ákveðið að hætta að nota evru • Evran lifir það af • Ítalía getur staðið skil á skuldum ríkisins og hættir því varla að nota evru

40. 4 Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Sameiginleg stjórn ríkisfjármála (e. fiscal federalism)felst í, að hópur landa kemur sér saman um sameiginleg fjárlög og fjárframlög (e. fiscal transfers) milli landa • Ef lönd í myntbandalagi kæmu sér saman um stjórn ríkisfjármála, færi fjármálastjórnin í bandalaginu í heild fram eins og nú tíðkast í hverju landi fyrir sig • Skattgreiðendur í einu landi væru þó e.t.v. ekki ánægðir með, að skattfé þeirra væri varið til framlaga til fólks og fyrirtækja í öðrum löndum

41. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Án sameiginlegrar stjórnar ríkisfjármála er hætt við, að einhver lönd hegðuðu sér eins og laumufarþegar (e. freeriders) • Þegar ríkisstjórn steypir sér í skuldir, myndast hætta á því, að hún geti ekki staðið í skilum – hvernig? • Með verðbólgu og gengisfalli, ef landið er utan myntbandalags • Bandaríkin taka lán í dollurum • Með vanskilum, ef landið er í myntbandalagi • Grikkir og Ítalar taka lán í evrum

42. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Skuldugar ríkisstjórnir þurfa því að greiða hærri vexti en ella af skuldum sínum á fjármálamörkuðum • Vaxtaálagið endurspeglar mat markaðsins á hættunni á því, að landið lendi í vanskilum • Hærri vextir draga einnig úr ríkishallanum og meðfylgjandi skuldasöfnun ... • ... þar eð fjármögnun hallans er dýr, ef vextir eru háir

43. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Í myntbandalagi myndu önnur aðildarlönd líklega kjósa að koma skuldugu aðildarlandi til hjálpar til að forða vanskilum • Þá er einnig við því að búast, að vaxtaálagið á skuldugar ríkisstjórnir verði að því skapi minna • Þetta er spurning um traust

44. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • En úr því að ríkisstjórnir annarra aðildarlanda ganga í ábyrgð fyrir skulduga ríkisstjórn, þurfa þær sjálfar að sæta hærri vöxtum en ella vegna áhættunnar • Skuldug ríkisstjórn getur tekið sér ódýrari lán innan myntbandalags en utan … • … og leggur aukinn vaxtakostnað á önnur aðildarlönd bandalagsins

45. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Skuldug ríkisstjórn, sem leggur aukinn vaxtakostnað á önnur aðildarlönd myntbandalagsins með hallarekstri sínum, hegðar sér eins og laumufarþegi • Hún þiggur farið – þ.e. ávinninginn af verunni í bandalaginu – án þess að greiða kostnaðinn til fulls, því að hún varpar hluta kostnaðarins yfir á axlir annarra

46. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Lönd í myntbandalagi geta samið um að koma ekki hvert öðru til bjargar • Óvíst er, hvort slíkt samkomulag teldist trúverðugt • Í staðinn geta löndin komið sér saman um fastar reglur um stjórn ríkisfjármála • Við stofnun EMB (e. EMU) voru slíkar reglur teknar upp (Stability and Growth Pact, SGP)

47. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Höfuðákvæði SGP eru • Aðildarlönd stefna að hallalausum fjárlögum • Lönd með ríkishalla umfram 3% af VLF greiða sekt, sem getur numið allt að 0,5% af VLF ... • ... nema landið hafi orðið fyrir óvenjulegum skakkaföllum ... • ... eða niðursveiflu, þar sem VLF dróst saman um 2% eða meira á einu ári

48. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Hvers vegna er hallahámarkið 3% af VLF? • Talan er reiknuð út frá ákvæði í Maastricht- sáttmálanum þess efnis, að skuldir ríkisins megi ekki fara upp fyrir 60% af VLF • Hægt að sýna með reikningi, sleppum því • Tölurnar eru samt teknar af handahófi • Ekki heldur ljóst, hvers vegna SGP kveður á um hallalausan ríkisrekstur • Um kosti og galla hallalausra fjárlaga er fjallað í 37. kafla; þið lesið hann á eigin spýtur, sjá einnig glærur

49. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Lykilspurningin var, hvort leyfður hámarkshalli á fjárlögum myndi duga til að virkja sjálfvirka höggdeyfa, þegar hagkerfið lendir í lægð • Á fyrstu árum EMB óx VLF, og ríkishallinn í nokkrum aðildarlöndum EMB fór upp fyrir leyfilegt mark skv. SGP, t.d. í Frakklandi og Þýzkalandi • Frökkum og Þjóðverjum tókst að sannfæra hin aðildarlöndin um að sekta þá ekki • Jón og séra Jón; Grikkir gengu á lagið • ESB ákvað 2004 að milda ákvæði SGP

50. Stjórn ríkisfjármála og myntsvæði • Strangar reglur um ríkisfjármál í EMB að viðlögðum sektum án trúverðugs aðhalds hafa ekki gefizt vel • Nú reiðir ríkisfjármálastefna EMB sig á gagnkvæmt aðhald aðildarlandanna og skírskotun til orðspors hvers lands um sig • Engin ríkisstjórn innan EMB kærir sig um, að litið sé á hana sem eyðslukló og ábyrgðarleysingja