FOR WORKSHOP:

1. FOR WORKSHOP: • 1. Unsa ang mga pagdayeg ug positibo nga komentaryo nga inyong nadungog mahitungod sa mga batan-on karon, gikan sa inyong mga: a.) ginikanan b.) magtutudlo c.) lumilihok sa simbahan d.) ubang mga tawo sa katilingban

2. 2. Unsa ang mga pagsaway ug negatibo nga komentaryo nga inyong nadungog mahitungod sa mga batan-on karon, gikan sa inyong mga: a.) ginikanan b.) magtutudlo c.) lumilihok sa simbahan d.) ubang mga tawo sa katilingban 3. Unsa ang inyong gibati niini?

3. 4. Unsa ang mga panginahanglan sa mga batan-on karon diha sa ilang: a.) panglawas (physical/ biological) b.) panghunahuna (mental/cognitive) c.) pagbati (emotional) d.) moral ug espirituhanon nga kinabuhi?

4. 5. Unsa ang inyong nakita nga matampo o mabuhat sa mga batan-on karon diha sa kalambuan sa: a.) panimalay b.) katilingban c.) Simbahan?

5. PAGSABOT SA MGA BATAN-ON Batan-on Ang pulong nga “Batan-on” mao ang kasagarang termino nga gihatag sa nagpanuigon og dose ngadto sa dese-otso, o dese-nueve.

6. Usa ka nindot nga pananglitan sa linihokan ug kinaiya sa usa ka batan-on mao ang gipakita ni Tom Hanks diha sa pelikula nga “Big” : • Kanunay’ng nagsubay sa kaugalingon kay dili siya segurado sa halos tanang butang.

7. Literal ang pagsabot (insakto, tukma, matinud-anon) ang pagsabot • Wala gyud kahibalo sa mga lagda sa katilingban busa usahay molihok nga walay tumong.

8. Gisinati ang kalibutan pinaagi sa mga konkretong senses (nakita, nadungog, nahikapan, natilawan, nasimhotan). • Inosente ug gawasnon. • Magarbohon sa kaugalingon ug sa iyang nahimo/ natampo. • Dili mahukmanon.

9. Sakit mosulti sa tinuod (prangka). • Nanginahanglan og seguridad, pagdawat, pagtahod, pagsalig, pagka-abli, ug pagtamod sa sikreto. • Anaa ang presensiya sa karon; mapadayonon.

10. Malipayon, Madasigon, maya, abtik, masaligon, ug maunongon sa iyang gibuhat. • Patas ang pagtagad sa tanan. • Masaligon ug abli. • Sige’ng naglantaw-lantaw, nag-obserbar, ug nagpaminaw sa palibot.

11. Ang mga batan-on nga babaye pareho ra usab sa maong mga kinaiya ug linihokan apan sayo nila kini nga masinati ug itago lang nila sa ilang kaugalingon..

12. Ang kasagarang pagtan-aw sa hamtong sa mga kalidad ug abilidad sa mga batan-on mao ang mosunod: • Maisogon ug lawom ang pagbati • Maunongon • Positibo, malaumon • Walay kahadlok, walay kurat • Madasigon, walay kakapoy • Andam ug mahinamon modawat og buluhaton,

13. Iresponsable, walay buot • Dili palupig, dili matay-og • Walay kasinatian, inosente, wala masulayi • Kaugalingon ra ang gihunahuna • Walay pagtahod, walay batasan

14. Dili lalim, dili maagwanta, grabe, pwerte.. • Lisud, dili sayon, sayon sultion lisud buhaton • Salikwaot, dili kahibalo • Rebelde, walay tahod • Dako’g baba, arogante, dako’g ulo

15. Dili makadawat sa mga epekto sa gibuhat • Walay buot, kulang sa kahamtongan • Maro-maro, kahibalo tanan, dako’g ulo • Madali-dalion, haras-haras, kulang pamalandong • Mobati nga protektado siya sa grupo

16. Konkreto ang Panghunahuna "Concrete Thinkers"... • Ang mga Batan-on konkreto ang panghunahuna. Para nila ang tanang butang “itom ug puti.” Ang tanang butang mao na gyud. Kung mao, mao, kung dili, dili.

17. Ang mga konkreto og mga panghunahuna makakita lamang sa parehas gyud o lahi gyud. • Ang mga konkreto og mga panghunahuna nagtuo nga ang mga balaod mao ra gyud bisa’g magkinaunsa pa. • Ang mga lagda o balaod dili gyud usbon aron lang paghatag og rason sa mga panghitabo, o sa mga butang nga dili madala pagdumala.

18. Ang mga Konkreto og panghunahuna makapalambo sa ilang pag-ila sa kaugalingon pinaagi sa pagtarong sa pag-eskwela, mahimong sakop sa grupo nga maayo ang binuhatan, magbaton og ginikanan nga sige’ng mohatag sa positibo nga aspeto sa ilang pagkatawo, sa ilang linihokan, ug ilang panagway. Mas dali sila nga motuo sa ilang isigka-batan-on kaysa ilang ginikanan.

19. Moabot pa og kanapulo balik-balikon sa mga ginikanan ang ilang positibo nga komentaryo ayha pa sila tuohan sa batan-on. Apan kung ang isigka-batan-on mao ang mohatag sa komentaryo, matinuod man o dili, bisan kung dili kaila, motuo sila dayon ug modulot gyud sa ilang kasingkasing. • Para nila, ang mga ginikanan angay nga mahigugma kanila ug mosulti og mga positibo. Mao gyud na ang trabaho sa ginikanan.

20. Ang mga batan-on grabe ka-bugal-bugalon ug tigpasakit sa pagbati sa usa’g-usa. Kataw-an nila ang uban, bisan sa publiko, para lang kalingawan. Busa, tungod niini, kanunay’ng tungason ang pag-ila sa kaugalingon.

21. Ang mga batan-on konkreto ang panghunahuna kutob sa 21 ang edad. Inanay ang pag-usab niini ngadto sa pormal nga panghunahuna. Ang uban dili gyud makapalambo sa maong abilidad.

22. Pormal nga Panghunahuna(Formal Thinking) • Ang pagtubo sa pormal nga panghunahuna mahitabo sa hinay-hinay ug ginagmay. Posible nga makab-ot na kini sa pag-edad og 17, apan ginagmay ug hinay-hinay lang gyud nga dili kaayo mamatikdan ang tibuok nga epekto.

23. Ang pormal nga panghunahuna mao ang abilidad sa pag-plano ug pagtimbang, nga kung ako ning buhaton, unsa ang mahitabo (makakita sa hinungdan ug epekto). Kining maong panghunahuna mahitabo uban sa paglambo sa dapit sa agtang nga bahin sa utok. Kining bahina kasagaran moabot sa tibuok nga kalamboan pag-abot sa edad nga 21.

24. Sa pagkahimugso sa bata, dili pa kaayo lambo ang iyang utok. Kinahanglan pa nga motubo ang mga ugat sa tibuok bahin sa utok aron mapahimuslan kini. Ang matag bahin maghatag sa bata sa iyang abilidad sa paghunahuna, pagbuhat, pagpamati sa lain-laing butang, o sa paghimo pa og mas maayo.

25. Ang mga ugat sa lain-laing bahin sa utok kinahanglan nga motubo aron magamit kining mga bahina. Hangtud dili kana mahitabo, ang bata magpabilin nga limitado sa iyang panghunahuna ug abilidad sa paggamit sa iyang mga mata, dalunggan, ilong, baba, dila, ug panit.

26. Ang mga motibo sa pagtabang sa uban kabahin na sa konkreto nga panghunahuna. Pananglitan: Ang pagtinarong sa pagtrabaho nga walay sweldo dili masabtan sa usa ka tawo nga konkreto ang panghunahuna. Ubos sa ilang pagsabot, ang balaod mao nga: Kung motrabaho ka, kinahanglan adunay katumbas nga suhol.

27. Ang pagtinarong sa pagtrabaho nga walay bayad, nga alang sa katagbawan ug pag-alagad sa uban, dili masabtan sa mga tawo nga konkreto ang panghunahuna. Sa ato pa, makabati sila niini, apan dili sila kasabot.

28. Ubos sa pormal nga panghunahuna, ang pag-alagad makapa-ila sa kaugalingon, maghatag og bili sa kaugalingon, ug maghatag og dakong katagbawan.

29. Ang kahibalo mahitungod sa paglambo sa utok makatabang kanato sa pagsabot ngano nga ang mga batan-on morag walay klaro sa ilang panghunahuna hangtud nga moabot na sila sa panuigon nga 21. Nianang edara, kasagaran kanila magsugod na sa hinamtong nga linihokan. Makalingaw na kaayo sila ikauban tungod kay mora na sila’g hamtong.

30. Madunggan nato sa mga hamtong nga moingon: “Giunsa gud intawon nimo paghunahuna. Wala ka ba masayud sa unsay dangatan kung mao na ang imong buhaton?” Ang ubang batan-on motubag nga: “Wala gyud ko nasayud.” • Tungod kay wala gyud sila naghunahuna, kay wala pa silay kapasidad sa maong panghunahuna.

31. Ang sobra nga pagtan-aw sa mga batan-on sa ilang kaugalingon usa ka normal nga butang. Usahay ang mga tawo mahadlok sa pagka-batan-on tungod sa kadelikado niining yugtoa sa kinabuhi.

32. Niining panahona, matud pa sa usa ka ginikanan, ang mga bata “mausab ngadto sa bag-ong minugna, ug mokalit lang sila nga nagsige na og hunahuna sa mga kausaban nga nagakahitabo sa ilang kaugalingon, sa lawas man o sa ilang mga pagbati ug mga relasyon.

33. Ang ilang misyon niining yugtoa mao nga mahimo silang “sila sa ilang pagkatawo” ug mahimo silang gawasnon gikan sa ilang mga ginikanan. Usahay ilang ipadayag ang ilang “kagawasan” ug ilang “kaugalingon: pinaagi sa ilang sininaan, sinultihan, linihokan, ubp., nga morag “weird” ang dating.

34. Malipay sila usahay nga ingnon og “weird” kay sa ato pa nakapili sila og lahi sumala sa ilang nagustohan, ug dili tungod kay gipili sa mga hamtong – busa mobati sila nga adunay ilang kaugalingon. Kinahanglan atong tahoron ang ilang paningkamot nga ma-independente ug makatukod sa ilang talagsaon nga pagka-sila.

35. Kining mga batan-ona, sa ilang pangedaron, mahimo usab nga tinubdan sa pangandoy ug kadasig kung adunay makakuha sa ilang pagtagad. Tingali dili kaayo sila dasig sa mga butang relihiyoso tungod kay niining panahona, daghan sila og mga pangutana sa mga ideya, bili ug tulomanon sa ilang mga ginikanan.

36. Usa kini ka positibo nga proseso, bisan kun daw makagubot sa mga hamtong – tungod kay pinaagi lamang sa mga pangutana nga ang gikinahanglan nga kausaban mahitabo.

37. Ang proseso nga gitawag og “Enervation” mao ang pagtubo sa mga ugat dapit sa atubangan nga bahin sa utok. Mahitabo kini panahon sa pagkatulog. • Kadtong mga batan-on nga mas gipalabi ang pagbilar, o pagpaminaw sa music samtang natulog, wala nagtugot sa mga ugat sa pagtubo tungod kay busy man kini sa pag-proseso sa nisulod nga stimuli. Busa, ilang gihikawan ang ilang kaugalingon sa ilang paglambo ug sa ilang posibilidad nga mamahimong de-abilidad nga mga tawo.

38. Adunay gitawag og “pultahan sa pagkat-on” o panahon nga ang usa ka bahin sa utok magamit. Mao kini ang panahon nga ang mga ugat nag-”enervate” anang bahina. Kung ang mga ugat dili mapalihok, malawos sila ug mamatay. Kung mahitabo kini, ang tawo mawad-an sa abilidad sa paggamit anang bahina o sa pagpahimulos niini sa iyang kinatibuk-an nga kapasidad.

39. Usa ka pananglitan niini mao ang abilidad sa mga batan-on nga dali ra makakat-on og mga langyaw nga lenguahe nga husto ang tuno ug paglitok. Kung dunay mosulay niini nga hamtong na, maglisud sila pagkat-on sa lenguahe ug dili gyud nila makuha ang hustong tuno ug paglitok.

40. Makatabang kanila kung aduna sila’y idolo nga naggamit og pormal nga panghunahuna sa panahon sa “pultahan sa pagkat-on”, o sa panahon sa “enervation” sa atubangan nga bahin sa utok, ug maoy ilang sundon. Ang paggamit sa mga ugat makatabang sa paglambo.

41. Mga problemado nga batan-on, nga aduna lama’y 3-4 ka oras nga pagkatulog, dili makapatubo sa atubangan nga dapit sa utok. Madelatar ang ilang panabot, ilang relasyon, ug ubang bahin sa ilang kinabuhi. Mao usab kini sila ang makatulog nga maminaw og music

42. Kining mga problemado nga batan-on mosamot nga makasangka sa mga hamtong nga nagpaabot nga “molihok sila sumala sa ilang edad,” bisan kung dili nila kaya. Kung mag-tinanga sila, ang pagtan-aw sa mga hamtong niini nga wala sila’y pagtahod. Adunay mga nag-edad og 16-18 anyos nga ang linihokan sama sa 12-13 anyos. Angay sila nga trataron sumala sa ilang linihokan.

43. Kung dunay mga batan-on nga ang ilang paglambo nadelatar og mga 3 ka tuig, segurado nga adunay problema. Angay gayud ampingan nga aduna sila’y maayong pagpahulay ug adunay idolo nga mga hamtong nga naggamit sa pormal nga panghunahuna.

44. Ang mga batan-on nga gi-abusohan kasagaran moserado sa ilang lawas ug hunahuna. Busa, ang “pultahan sa pagkat-on” wala nagamit, ug kasagaran aduna silay kalisdanan sa pagsulti ug sa pagpaminaw, ug uban pa nga madelatar sa ilang paglambo.

45. Kasagaran, kining maong mga batan-on maglisud sa pagsubay unsay nagpaluyo sa ilang utok. Tungod kini sa kanunay nga paggamit sa “off” nga switch sa ilang utok, samtang giwala nila ang “on” nga switch.

46. Usahay mapindot ang "on" nga switch sa mga panghitabo nga sama sa nasinati nga pang-abuso. Moabot kini sa mga peligroso o wala paabota nga panahon. Adunay mobaha nga mga pagbati nga dili mapugngan ug maoy hinungdan sa kahigwaos sa panghunahuna. Aron mawala kini, ang ubang mga batan-on modangop sa druga o alcohol.

47. Ang uban dili mohunong og trabaho, dili mohunong sa pagkab-ot sa gustong kab-oton, magsige og tan-aw og TV, magsobra ang kaon, grabe nga pag-ehersisyo, o makiglambigit kang bisan kinsa nga karelasyon aron sa pagtabon o pagwala sa sakit nga kasinatian.

48. Kun ang usa ka batan-on sayo nga misinati sa sekswal nga kalihukan, sa wala pay 15 anyos, adunay dakong kalambigitan kini sa mosunod: • Negatibo nga kasinatian sa unang sekswal nga kalihukan. • Gi-abusahan sa sayo nga edad, mga 13 anyos.

49. Nabiktima sa pang-abuso sa bata pa; nga kasagaran gihimo sa mas hamtong nga tawo. • Naggamit og drugas ug/o alcohol sa matag sekswal nga kasinatian. • Mga suliran sa pamilya ug drugas. • Nadaut ang utok tungod sa sayo nga pagka-biktima sekswal.

50. Importante nga atong hatagan og pagtagad ang mga batan-on karon, bisan unsa pa ang ilang porma karon, tungod kay sila ang mahimong mga pangulo sa umaabot ug maoy lubas sa katilingban.