ژئومورفولوژی کاربردی جلد دو :بیابان – فرسایش بادی فصل سه فرسایش بادی و ناهمواری های ماسه ای

1. ژئومورفولوژی کاربردی جلد دو :بیابان – فرسایش بادیفصل سهفرسایش بادی و ناهمواری های ماسه ای

2. فرسایش بادی و ناهمواری های ماسه ای: • فرسایش عامل تخریب اراضی . 20 میلیون هکتار از اراضی کشور تحت اثر فرسایش بادی است. • 7 میلیون هکتار منطقه برداشت، • 6 میلیون هکتار منطقه حمل، • 5 میلیون هکتار ارگ فعال و • 2 میلیون هکتار تپه ماسه ای فعال • فرسایش بادی : • خاکهای مناطق خشک به دلیل کمبود مواد آلی و رس مستعد برای فرسایش بادی هستند. مساعد ترین اندازه دانه ها به قطر تقریبی 0.1 میلیمتر هستند که برای برداشته شدن آنها سرعت باد حدود 150mm/sec مورد نیاز است.

3. فرسایش بادی و ناهمواری های ماسه ای: • فرسایش بادی : • سرعت باد عامل فرسایش بادی است. سرعت باد تابع ارتفاع است :

4. فرسایش بادی و ناهمواری های ماسه ای: • فرسایش بادی : • فون کارمن : • Zo زبری ایرودینامیک (یک سی ام قطر ذره) یا ارتفاعی که در آن سرعت باد صفر است. • سرعت آستانه برشی در سطح ذره (m/s) • تنش برشی باد در سطح ذره • d قطر ذره • Zo بر اساس جداول و یا روابط موجود و یا نسبت یک سی ام قطر ذرات موجود در سطح زمین میتواند تعیین گردد • بنا بر این فرسایش بادی بستگی به : • قدرت سایندگی باد V • حساسیت پذیری خاک به فرسایش بادی P • دارد. پتانسیل فرسایش بادی EP حاصلضرب Vدر P است.

5. سرعت باد: • یازده گروه سرعت باد:

6. جهت چیره، رژیم بادناکی، سرعت باد:

7. فراوانی باد: گلباد ساده ترین روش برای نشان دادن فراوانی باد ها استفاده از گلباد ها هست. که در آنها فراوانی سمت در کلاس های مختلف سرعت باد در هر جهت نمایش داده میشود. برای تحلیل توفان ها مناسب نیست. باد های با سرعت بیش از 0.5 m/s در نظر گرفته شده اند.

8. فراوانی باد: گل توفان یا گل تند باد برای در نظر گرفتن همزمان سرعت و جهت باد و سرعت آستانه فرسایش (و زمین) بطور همزمان از گل تند باد استفاده میشود. یعنی باد هایی در نظر گرفته شده اند که قدرت ایجاد طوفان و گرد و غبار را دارند. و تعیین فراوانی بر روی اینها انجام شده است.

9. مراحل فرسایش بادی: • برداشت • حمل • رسوبگذاری • برداشت: • باد مانند غربال ذرات در حد سیلت و مواد آلی را برداشته و مواد درشت را باقی میگذارد. اگر ذرات درشت در خاک باشند، رگ یا دشت ریگی یا سنگ فرش بیابان ساخته میشود و اگر ذرات درشت وجود نداشتهباشند شیارهای عمیق در خاک ایجاد شده و یاردانگ ایجاد میشود. یا ناهمواری های دودکش مانند را ایجاد میکنند. • اشکال مختلف برداشت فرسایش بادی: • باد کندگی (Deflation)برداشته شدن رسوبات در اثر جریان باد و نیرو ی حاصل از حرکت یک سیال • سائیدگی (Afflation, abrasion)ذرات جامد سخت موجود در باد و برخورد آنها با موانع سایش موانع را ایجاد میکند.

10. بادکندگی : • به کنده شدن ذرات از سطح زمین توسط باد گفته میشود. بستگی به رطوبت خاک ، وضعیت سطح خاک، سختی خاک، و اندازه دانه های خاک دارد. در رسوبات در هم ( مانند تپه های ماسه ای، رسوبات آبرفتی، رسوبات بادرفتی، رسوبات حاشیه پلایا، رسوبات مرکز پلایا، سنگفرش بیابان ) بیشتر و کمترین شدت را در سنگ فرش بیابان دارد. شدت بادکندگی میتواند بر اساس سرعت رشد تپه های ماسه ای در پایین دست تعیین گردد • سائیدگی: • در اثر برخورد ذرات جامد در حال حمل بوسیله باد به موانع موجود در سطح زمین قطعاتی از مانع کنده میشود که به آن سایش میگویند. بیشتر توسط ماسه ایجاد میشود ولی ذرات غبار هم میتوانند سائیدگی ایجاد کنند. ذرات کوچکتر بطور موثر تری میتوانند در سائیدگی نقش داشته باشند. مقدار سایش بستگی به سختی سنگ ساییده شده دارد. و مقدار آن از 1 تا 7 میلیمتر در سال میتواند متغیر باشد. • اشکال ایجاد شده در اثر فرایند برداشت: • سایش سنگها با ابعاد کمتر از یک متر • شیار های بزرگ (بیش از 10 سانتیمتر) • یاردانگ یا کلوت • چاله های ایجاد شده بوسیله فرسایش بادی

11. اشکال ایجاد شده در اثر فرایند برداشت: • سایش سنگها با ابعاد کمتر از یک متر: • قطعه سنگ هایی که تحت تاثیر فرسایش بادی قرار میگیرند. این قطعات در دشت ها و دشت سر ها قرار دارند. این قطعات از یک جهت معمولا ساییده میشوند. چون اکثرا باد غالب است که ایجاد فرسایش میکند و باد های شدید و غالب معمولا از یک جهت میوزند. • اگر قطعه ساییده شده کمتر از 10 سانتیمتر قطر داشته باشند: دارای چند وجه هستند که با زاویه 45 و 70 درجه نسبت به سطح قرار گرفته است. سطوح معمولا با زاویه قائمه در جهت باد ساییده میشوند. • در اثر وزش باد در جهات مختلف دارای چند وجه هستند. • ذرات ریز تر ها در اثر وزش باد میچرخند، و در این میان دانه های بزرگتر هستند که دارای سطح سایش در جهتی خاص هستند. و عناصر کوچکتر دارای چند وجه در جهات مختلف هستند که این جهات در قطعات کوچک در جهات مشابه نیست. • بر روی قطعات ریز تر آثار خراشیدگی و شیار ها دیده میشود. بریدگی ها یا خراش ها معمولا در لبه ها و گوشه های سنگ و بصورت رشته های موازی هستند.معمولا این شیار ها عمق حدود 2 میلیمتر و پهنای 5 میلیمتر و وطول حدود نیم متر هستند.

12. اشکال ایجاد شده در اثر فرایند برداشت: • شیار های بزرگ با ابعاد بیش از 10 سانتیمتر • شیار هایی که با این ابعاد در سنگ ها ایجاد میشوند دارای پروفیل مقعر هستند. و عمق آنها به نیم متر میرسد. • اغلب سن آنها در حدود پلیوسن است. و در بعضی مناطق با ورنی بیابان و جلای بیابان پوشیده شده اند. و بعضی با هوازدگی خورده شده اند. • در اواخر پلیوسن باد ها شدید بوده و و زمین سخت و شرایط یخبندان بوده است. و مواد محموله در هوا به حد کافی نبوده است. ولی بعد از آن با تغییر آب و هوا شرایط برای سایش مناسبتر گردیده است. • یاردانگ یا کلوت • ناهمواری های بزرگ تشکیل شده در اثر فرسایش بادی است. که نسبت طول به عرض آن 4 به 1 تا 10 به 1 است. به سه دسته میکرو (1 متر)، مزو ( 100 متر) و مگا (1000متر ) قابل تقسیم است: • یاردانگ های کوچک ، کلوتک یا میکرو یاردانگ: • در ابعاد سانتیمتر هستند و روی سنگ های نرم یا شن های ساحلی، یا سنگ های ناهمگن ایجاد میشوند. شیار های با فواصل 20 سانتیمتر و بصورت خطوط منظم هستند. • یاردانگ متوسط: • 1 تا 4 متر ارتفاع دارد و به طول بیش از 100 ها متر ولی اغلب طول 5 تا 10 متر . پروفیل آنها با شیب زیاد رو به باد و شیب کم به سمت باد پناه است. بصورت گروهی دیده میشوند. • کلوت یا یاردانگ بزرگ: • این نوع یاردانگ در جنوب چاد در توده های سنگی تیبستی یافت میشود. بیش از 200 متر ارتفاع دارند. چند کیلومتر طول و فواصل 500 متر تا 2 کیلومتر دارند. در ایران در لوت و با ارتفاع 60 تا 80 متر ، و فواصل 500 متر تا 1 کیلومتر هستند.

13. عوامل موثر در ایجاد کلوت یا یاردانگ: • نوع سازند • یاردانگ های کوچک در سازند های نرم، رسوبات دریاچه ای دوران چهارم خیلی مناسب هستند و از سیلت، رس، گچ و دیاتومه تشکیل شده اند. این ها مناسب برای ساخته شدن یاردانگ های کوچک هستند. • یاردانگ های بزرگ تر در مارن های دریاچه ای تشکیل شده اند (لوت). در مصر یاردانگ های بسیار بزرگ در ماسه سنگ و سنگ آهک دوره کامبرین تشکیل شده است. • نیروی باد • باد بهمرا ه جریان های باد در ساخته شدن یاردانگ موثر است. باید جهت باد یک جهته و غالب باشد، و شیار ها در جهت موازی باباد خواهند بود. با افزایش پهنای نسبی یاردانگ ها ، تراکم شیار ها کم میشود. زیرا زمین بدلیل موانع ایجاد شده قدرت تخریبی باد را کاهش میدهد.

14. چاله های ایجاد شده بوسیله فرسایش بادی: • مورفولوژی و پراکنش • فرور فتگی های بیضی شکل ، کم عمق با پیرامون گرد و صاف ، که در دشت های مرتفع شمال آمریکا، برزیل، استرالیا و سیبری یافت میشوند. آنها حوضه های دریاچه ای ایجاد میکنند. همه این حوزه های دریاچه ای فرسایش یافته با باد، کم عمق و گرد نیستند. اگر از آب و نمک پر نباشند قابل تشخیص نیستند. در جنوب غربی استرالیا 0.004 تا 100 کیلومتر مربع مساحت دارند. • عوامل موثر در ایجاد گودالها: • عوامل موثر در تشکیل گودال ها • 1- وضعیت آب سطحی : در آب و هوای خشک تشکیل میشوندو که عوامل زمین ساختی ایجاد فرورفتگی یا بر آمدگی شده است. • 2- تناوب خشکسالی و تر سالی : در دوره تر سالی سیلاب بوجود آمده و در چاله تجمع میابد. و در دوره خشک فروافتادگی در اثر فرسایش بادی بوجود میآید. • 3- انحلال: انحلال مثلا انحلال سازند های آهکی در ایجاد نوعی از گودال ها نقش دارد • 4- هوادیدگی نمکی : رس های شکننده با وجود نمک ها چسبندگی خود را از دست داده و برای حمل با باد مساعد میشوند. گودال گاهی در شرایطی ایجاد میشود که سازند زیرین نمکی باشد. زیرا نمک باعث گلوله شدن رس و آسان شدن فرسایش آن میشود. • 5- بادکندگی: پس از گلوله شدن رس عامل موثر برای فرسایش رس است. • 6- عمل امواج و جریان آب: در مناطق باد پناه گودالها قوسهای صاف و ناهمواری های گودالی بوجود میآید. که فعالیت امواج عامل مهم تشکیل آنهاست. • 7- اثرات آب و هوایی: تشکیل گودال ها بیشتر در مناطق نیم خشک است تا مناطق خشک.

15. سنگفرش بیابان ایجاد شده بوسیله فرسایش بادی (هامادا - رگ): • با فرسوده شدن و روبیده شدن ذرات ریز توسط فرسایش بادی دانه های درشت در سطح باقی میمانند . و رخساره سنگفرش بیابان ایجاد میشود که بیشتر در دشت سر لخت و اپانداژ است. که دانه های آن به شکل های ساییده شده، مثلثی و اشکال کنگره ای که در سطوح قلوه سنگها ایجاد میشوند. که نشان دهنده فعال بودن پدیده های حمل ماسه و سایش است. • سطوح شلجمی شکل • در اراضی رسی که خاک سله بسته (پلی گن های گلی) ، کنش و کاوش در زیر لبه شکافها باعث میشود که ذرات سیلت پناه گرفته و سله ها بوسیله فرسایش بادی کنده میشوند. و سطوح شلجمی شکل ایجاد میشوند. این اشکال مقدمه تشکیل کلوت است.

16. تلماسه های گیاهی (نبکا و ربدو): • نبکا و ربدو تلماسه های کوچکی هستند که از تجمع ماسه در پشت موانع گیاهی یا بر آمدگی سنگی بوجود میآید. این تپه های ماسه ای نشان دهنده منطقه حمل هستند. در زمانی که گیاه مربوطه میمیرد این رخساره تبدیل به رخساره منطقه برداشت میشود. • دشت های بادرفتی • بعضی دشت های مسطح بوسیله فرسایش بادی ایجاد شده اند. البته این فرآیند هنوز کاملا باثبات نرسیده است.

17. رسوبگذاری بادی : • با کاهش سرعت و انرژی باد ذرات محمول در آن رسوب میکنند. هر عاملی که سرعت باد را کاهش دهد باعث رسوبگذاری میشود. موانع و پوشش گیاهی باعث رسوبگذار ی ذرات رسوب موجود در هوا میشود. در اطراف مانع رسوبات بادی بصورت یک تل یا تپه ته نشین میشوند. ممکن است باد های غالب منطقه ای بخاطر عوامل توپوگرافی کاهش سرعت و رسوبگذاری داشته باشند. در کشور حدود 13 ملیون هکتار ماسه زار در مناطق مسکونی روستا ها و حاشیه شهر ها وجود دارد. منطقه وسیع رسوبگذاری را Erg میگویند. • ارگ (ریگ یا ریگزار) • منطقه تجمع رسوبات بادی است. که معمولا در داخل پلایا هاست. و یکی از تیپ ها در پلا یا محسوب میشود. مثل ریگ لوت، ریگ جن، ریگ بلند، ریگ زرین، ریگ یزد، ... . ارتفاع تپه های ماسه ای درارگ به 150 تا 200 متر میرسد. • موقعیت ارگ ها در بیابان های ایران • عوامل مشخصی در تعیین محل استقرار ریگ ها دخالت دارند. مثلا ویژگیهای توپوگرافی ناشی از زمین ساخت دخالت دارند.جهت و شدت بادهای محلی و موسمی دخالت دارد. که جهت خود باد ها وابسته به محل و پراکندگی ارتفاعات و کوهها و ناهمواری نسبی آنها ، و وجود دشت های هموار و پست دارد. • باد ها همیشه از مرتفع ترین قلل به سمت پست ترین نقطه دشت ها میوزند. پس محل ارگ ها قرینه با محل مرتفع ترین کوههای حاشیه ای در آن حوضه است. در مناطقی به علت فراوانی قلل مرتفع و وسعت دشت ها و توپوگرافی ممکن است باد ها ی محلی متعددی همزمان (بم، نرماشیر، و لوت) بوزند. درا ین صورت ارگ ها در امتداد قویترین باد شکل میگیرند.

18. موقعیت ارگ ها در بیابان های ایران • دشت کویر: • در جبهه جنوبی آن ریگ جن و ریگ کله • جنوب شرقی ریگهای حلوان ، شتری و حاجی مجی • نشان میدهد که این ریگ ها تابع کوهستان البرز است تا کوههای مرکزی که پراکنده هستند. بعضی از آنها متکی بر کوههای جنوبی (ریگ کله) یا نفوذ کرده به داخل کوههای جنوبی (ریگ جن در چوپانان) هستند. • دشت لوت و جازموریان: • دنباله رشته مرکزی ایران در امتداد شمال غربی جنوب شرقی چاله های زمین ساختی بم و نرماشیر در شمال و جازموریان در جنوب را از هم جدا میکند. مرتفع ترین ناهمواری ها بر این کوهستان ها منطبق است که ازفاش کوه در شمال غربی و تا کوه زنده (بزمان) در جنوب شرقی بصورت یکپارچه امتداد دارند. • جایگاه تشکیل ارگ به محلی گفته میشود که تمرکز ماسه ها به اشکال مختلف تقریبا ثابت است. و ممکن است از صد ها هزار سال قبل تاکنون وجود داشته اند. دلیل تثبیت بعضی از آنها باقی ماندن آثار تاریخی در بین آن هاست. • مهمترین عوامل در استقرار ارگ شامل: • الف- رطوبت خاک • ب- ناهمواری های سطح زمین • ج- ارتفاعات کوهستانی

19. مهمترین عوامل در استقرار ارگ شامل: • الف- رطوبت خاک • رطوبت خاک با عث افزایش آستانه سرعت باد برای به حرکت در آوردن دانه های ماسه است مثلا با افزایش 3% رطوبت، آستانه حمل ذرات با ابعاد 0.5 تا 1 میلیمتر دو برابر میشود. در مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالاست ماسه ها بتدریج به دام میافتند. تپه های ته نشین شده با ایجاد مانع سبب تشدید تشکیل و رشد تپه ها میشوند. مثل ارگ های دق سرخ و کویر سیاه کوه، یا ارگ هایی که در امتداد مسیل ها یا حوالی حوزه های انتهایی تشکیل میشوند( ارگ یزد و دامغان) • ب- ناهمواری های سطح زمین • ناهمواری های سطح زمین نیز ماسه ها را بدام میاندازند. چون بسیاری از ماسه ها با غلظیدن یا جهش حمل میشوند. اگر محور طولی این ناهمواری ها عمود یا متقاطع نسبت به جهت باد باشد تراکم ماسه در پای دامنه های پشت به باد، و تجمع وایجاد ارگ انجام خواهد شد.مثال آن بخش شرقی ریگ لوت و ارگ ریگ بلند کاشان که در امتداد ارتفاعات مارن میوسن هستند. که ارتفاع تپه های ماسه ای تابع ارتفاع ناهمواری هاست. • ج- ارتفاعات کوهستانی • سد های کوهستانی نیز عامل ایجاد ارگ است. که در مورد ایران مهمترین عامل است. درجه سد بودن کوهستان بستگی به ارتفاع کوه و سرعت و مقدار مواد محموله باد دارد. • گاهی کوهها کم ارتفاع و کم اثرند (کوه چلتاش در فهرج یزد). و بارخان ها شکل خود را حتی بر روی خط الراس آنها حفظ میکنند. • کوههایی موثرند که هم عمود بر جهت باد باشند و هم مرتفع باشند. در این صورت ماسه ها قبل از رسیدن به کوهستان در سینه دشت متوقف میشوند. که علت آن انعکاس باد در اثر برخورد به کوهستان است. ریگ هایی که در پناه کوه ایجاد شده اند: ریگ لوت، ریگ جن، ریگ حلوان ، ریگ جازموریان و ریگ کله هستند.

22. شکل گیری تپه های ماسه ای به عوامل زیر بستگی دارد: • منشاء ماسه:باید منشاء تامین وجود داشته باشد، مثلا رسوبات سیلابی تجمع یافته در دشت سر ها و پلایا ها، تپه ماهور های نئوژن ( مارن میوسن)، • نیروی باد: باد های غالب و پر انرژی باید وجود داشته باشند که قدرت فرسایش و حمل زیاد باشد • جهت باد: شکل تپه ها بستگی به جهت باد دارد • میزان مواد حمل شده: گاهی شکل و نوع تپه ها بستگی به میزان مواد حمل شده توسط باد دارد. • پراکندگی اگر مواد حمل شده کم باشند تپه ها کوچک و پراکنده و متحرک تر هستند. • شکل تپه ماسه ای تپه های ممتد و ناهموار قدرت به دام اندازی بالایی دارند. تپه های ماسه ای ناهموار در انتهای ارگ ابعاد کوچکتری پیدا میکنند. • ارتفاع مانع و اندازه تپه های ماسه ای تپه هایی که روی کوهها و ناهمواری های مرتفع ایجاد میشوند ابعاد و ارتفاع آنها تابع ابعاد ناهمواری هاست. ریگ بلند کاشان که بر روی ناهمواری های میوسن تشکیل شده • ارتفاع ناهمواری های بالادست درتپه های ماسه ای مورب طول و ارتفاع متناسب با ارتفاع ناهمواری های بالادست دارد. به همین دلیل هرچه از ابتدای ارگ دور میشویم تپه ها بزرگتر میشوند. شاید علت آن افزایش ارتفاع ناهمواری های بالادست است. • ابعاد تپه و زمان ابعاد تپه ها وابسته به زمان هم هست. یعنی معمولا با گذشت زمان ابعاد تپه ها افزایش میابد. مثلا برای ایجاد تپه ای با ارتفاع 100 متر 10000 سال عمر لازم است. • شکل تعادل دینامیکی تپه اندازه تپه و رشد آن تا جایی متوقف میشود.و به اندازه تعادلی میرسد. و به یک تعادل دینامیکی نسبت به باد های منطقه و منشاء میرسد. وقتی در حال تعادل است ابعاد و شیب ها و یکنواختی ابعاد در حد خاصی است (بارخان تکامل یافته) و از نظر گیر اندازی دیگر فعال نیست. ماسه های حمل شده از روی آن میگذرند.

23. ابعاد تپه های ماسه ای • برای تشکیل تپه ماسه ای به ارتفاع یک متر یک سال زمان لازم است. ولی تپه های به ارتفاع 100 متر ده ها هزار سال تحت تاثیر عوامل مختلف بوده اند. • ویلسون و توماس : رابطه لگاریتمی مستقیمی بین ابعاد تپه ماسه ای و پایداری آن وجود دارد. یعنی هر چه تپه بزرگتر باشد پایدار تر است. مثلا بین L یا طول موج تپه و زمان بقاء آن T رابطه زیر بر قرار است. • تپه های کوچک سنی برابر با چند ساعت دارند. یعنی تپه ها مرتبا بوسیله باد جابجا میشوند. در مناطقی که رژیم بادی ثابت و پایدار دارند بین ارتفاع تپه و میزان جابجایی سالانه آن ارتباط معنی داری وجود دارد. یعنی با افزایش ارتفاع جابجایی سالانه آن باید کاهش یابد. • بین ابعاد تپه و رژیم بادی منطقه نیز ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد. یعنی اگر تپه به ارتفاع خاصی برسد دیگر بادهای فصلی قادر به ایجاد تغییر شکل و ابعاد آن نیستند. • اندازه • ارتفاع به عرض تپه ها بجز برای قورد و تپه های هرمی قابل تجزیه و تحلیل است. به عنوان یک اصل: در مناطقی که ارتفاع تپه ها سریع تر از فاصله بین تپه ها افزایش میابد، نشان دهنده فراوانی ماسه در منطقه است. و در جایی که فاصله تپه ها سریع تر از ارتفاع گسترش میابد ، نشان دهنده کمبود منشاء تامین ماسه ، خاک حفاظت شده و سنگفرش بیابان است. اندازه گیری ابعاد تپه ها معمولا با عکسهای هوایی با مقیاس کوچک استفاده میشود.

24. طبقه بندی تپه های ماسه ای • بگنولد و وارن تپه ها را بر اساس شکل آنها تقسیم کرده اند: • تپه های طولی • بارخان ها • تپه های گنبدی • هرم های ماسه ای • هاک بر اساس رژیم بادی، درصد پوشش گیاهی و • میزان تامین ماسه تقسیم بندی انجام داد

25. طبقه بندی تپه های ماسه ای بر اساس رژیم بادی و شاخص های انرژی باد: فرای برگ و دین: اعلام نمودند که مهمترین عامل در شکل گیری تپه های ماسه ای و مورفو دینامیک تپه ها، رژیم بادی است. واسون و هاید بر اساس شاخصی که بیانگر تغییرات جهت گلماسه است (RDP/DP) اعلام داشتند که هرچه این شاخص به یک نزدیک شود جهت باد یک جهته وهرچه به صفر نزدیک شود باد های فرساینده چند جهته هستند. RDP بر آیند نسبی حمل ماسه و جهت عمومی انتشار آن (جمع برداری توان حمل رسوب توسط باد) DP طول بازو های گلماسه در جهات مختلف بر اساس واحد برداری (جمع جبری مقادیر بردار های توانای حمل رسوب توسط باد در جهات مختلف هشت گانه)

26. طبقه بندی تپه های ماسه ای بر اساس تغییرات در تداوم شکل گیری: • الف- تپه های ماسه ای بی دوام در یک دوره باد های سالیانه شکل گرفته و بی ثبات هستند و طی چند روز بوجود میآینددر صورت وجود ماسه و فراوانی باد در چند ساعت ارتفاع آنها به یک متر میرسد. در مناطقی بوجود میآید که زمین کم شیب و باشیب یکنواخت باشد. از نظر منشاء جریان های هوا به دو دسته تقسیم میشوند: • تپه هایی که بوسیله جریان های خارج از منطقه ایجاد میشوند • تپه هایی که با جریان های محلی بوجود میآیند، مثل تپه های ماسه ای تابستانی، پاییزی • ب- تپه های ماسه ای متوسط در نتیجه رژیم بادهای سالیانه متلاطم ایجاد میشوند. به اندازه ای رشد میکنند که در مقابل بادهای فصلی و سالیانه مقاوم هستند. تقریبا 25 تا 30 سال طول میکشد که تشکیل شوند. • ج- تپه های ماسه ای بزرگ از تجمع تپه های متوسط بوجود میآیند. بزرگی آنها بستگی به شرایط منطقه دارد.

27. اشکال مختلف ناهمواری های ماسه ای • در داخل ارگ پنج نوع ناهمواری ماسه ای قابل تشخیص است. • سیف • بارخان • سیلک • تپه های مواج • هرم های ماسه ای یا قورد

28. سیف • تمام تپه های ماسه ای فعال از سیف بوجود میآیند. سیف تپه ماسه ای کشیده و بشکل شمشیر است که نوک آن تیز و انتهای رو به باد آن مدور است ، پیشانی مثلثی و با یالهای تیز و گاهی قوسی شکل، با دامنه های پر شیب. دامنه مخالف باد شیب تند تری نسبت به شیب دامنه در جهت باد دارد. دارای دامنه های نامتقارن و محدب و مقعر است.

29. چگونگی تشکیل تپه سیف • الف- مرحله تجمع مواد، تشکیل شکل کشیده با حالت تحدب در قسمت پیشانی • ب- توسعه تپه تا تشکیل قله • مرحله تحول تپه ، تشکیل یال اصلی ، شیب ملایم در جهت باد و شیب تند در جهت خلاف باد • بگنولد: سیف ها یا تپه های طولی حاصل رژیم بادی نامتقارن است. دو باد با زاویه حاده نسبت به هم و قدرت غیر همسان. در اثر گسترش یکی از بازو های بارخان اولیه یا بوکلیه بارخانی تپه طولی ایجاد میشود. و با تکرار این عمل تپه های طولی با کنگره یک طرفه و دندانه های عمیقتر بوجود میآید. • باد های غالب و مداوم سالانه موجب ایجاد تپه های ماسه ای اولیه و باد های فرعی باعث کشیدگی یکی از بازو ها میگردد. • بگنولد و وارن: حرکت مارپیچی ناشی از دو باد با قدرت متفاوت و زاویه حاده در شکل گیری تپه های طولی موثر است.

30. پیکان ماسه ای سیف هایی هستند با نیمرخ قرینه که علی رغم نیمرخ قرینه جهت باد غالب موازی تپه نیست و به طرف راست یا چپ تپه تغییر میکند. تپه دوکی شکل رشته منظم و مخروطی شکل که هر چه بطرف نوک مخروط میرود کشیدگی آن بیشتر میشود. در بخش پایین دست استوانه ای ، ضخامت آن افزایش میابد. در این نوع تپه قسمت انتهایی برجسته و فعال وجود ندارد. و شکل آن مانند یک پیکان بدون برجستگی انتهایی است. قسمت انتهایی (که بالا دست است) وقتی غیر فعال است که در اثر وجود مانع ثابت مانده و از جای خود حرکت نکند.

31. بارخان عنصر اصلی در ارگ های ایران است. تپه های هلالی شکل هستند. محور هلال در جهت باد غالب واقع شده است. دارای نیمرخ قرینه میباشد. بارخان در اثر تجمع مواد بادی بوجود میآید. یک بارخان میتواند منشاء بارخان دیگر باشد. در یک محل با شرایط خاص حجم مواد جابجا شده در بارخان بزرگ کمتر از کوچکتر است. AA’ قاعده مثلث و قسمت مقعر بارخان است PA’CA” سطح خالی یا سطح بدون رسوب است. هرچه بارخان کوچکتر باشد سرعت حرکت آن بیشتر است. در مناطقی تشکیل میشوند که باد یک جهته و دارای جهتی ثابت و مشخص باشد. در جایی دیده میشود که موج نقش یا زیبار یا ریپل مارک وجود داشته باشد. در صورتی شکل متقارن دارند که باد یک جهته و ثابت باشد.

32. مراحل تشکیل بارخان متقارن الف- بوکلیه تپه کوچکی دایره ای شکلی که که در اثر برخورد رسوبات بتدی به مانع بوجود میآید. این تپه نیمرخ قرینه دارد. ب- بوکلیه بارخانی در سمت پشت به باد آن فرورفتگی کوچکی بوجود میآید و تقارن محوری تپه از بین میرود. این حفره نشان میدهد که هنوز بارخان تکامل نیافته است. ج- بارخان ناقص توسعه فرورفتگی و دو بازو در دو طرف آن. دارای مقطع تکمیل نشده ای از بارخان هستند د- بارخان کامل ایجاد دو بازوی متقارن و شکل هلالی مشخصات این مرحله از تکامل بارخان است. از نظر مدیریت بیابان بوکلیه بارخانی و بارخان ناقص برای عملیات اجرایی در اولویت هستند.

33. منحنی های مقطع تپه ها درمراحل مختلف تشکیل بارخان الف- بوکلیه تپه تازه ای است که دارای سطح صاف و دو دامنه رو به باد و پشت به باد متقارن است. ب- بوکلیه بارخانی منحنی تپه نامتقارن است قله متمایل به پایین دست تپه بوده و شیب دامنه مخالف باد خیلی تند تر از دامنه رو به باد است. بوکلیه و بوکلیه بارخانی از فعالترین تپه ها هستند. این نوع تپه ها نسبت به سایر تپه ها دارای حالت شطرنجی هستند. این حالت شطرنجی به خاطر تجزیه مولفه باد در حین انتقال رسوب و بارگذاری و ضعیف تر شدن باد بوده و بطوری که نظم خاصی در فاصله بین تپه ها وجود دارد.

34. منحنی های مقطع تپه ها درمراحل مختلف تشکیل بارخان ج- بارخان ناقص شیب دو دامنه تند و اختلاف کمی بین شیب دو طرف تپه مشاهده میشود. همراه با آثار واریزه بصورت دانه های درشت، قله تپه گرد است د- بارخان کامل یا تپه هلالی شکل شکل نهایی یک تپه فعال است. یال فعال آن تاقله تپه ادامه میابد و در دامنه مخالف باد شیب تند تری دارد. در دامنه با شیب تندتر آثار واریز ه بصورت عناصر دانه درشت مشاهده میگردد. تپه های بارخانی کامل معمولا بزرگ و تقریبا ثابت و پایدار هستند. بعلت وجود جریان گردابی باد با شعاع 12 تا 15 برابر ارتفاع تپه و تلاطم شدید بوجود آمده، امکان رسوبگذاری در این منطقه وجود ندارد.

35. بارخان های نامتقارن این بارخان ها در نتیجه افزایش طولی یکی از بازو های بارخان ایجاد میشود. و نشان دهنده این است که در منطقه باد های فرعی نیز وجود دارند که باعث افزایش تجمع ماسه در یکی از بازو ها و نامتقارن شدن بارخان میگردد. تپه های بارخان عرضی (بارخانوئید)جهت باد عمود بر محور تپه هاست. از کنار هم قرار گرفتن چند بارخان ایجاد شده اند. برای ساخته شدن آنها دو باد اصلی و فرعی دارای زاویه 180 درجه نسبت به هم هستند. در این صورت بازو های بارخان بهم متصل شده و رشته های مورب و عمود بر جهت باد را میسازند. در حالتی که بادهای اصلی و فرعی هم قدرت باشند رشته های ایجاد شده به یکدیگر پیوسته و در هم تنیده میشوند. و در بین آنها حفره های بسته یا اکله بوجود میآید.

36. تپه های بارخان طولی در این نوع بارخان ها محور تپه ها موازی با امتداد وزش باد است. به طول چندین کیلومتر ، در ریگ بلند و لوت فراوان دیده میشود. و بدلیل وجود رژیم های بادی متقابل، هم قدرت و هم تداوم این تپه ها را بوجود می آورند که حالت رفت و برگشتی (در هم شدگی Ondulating ) یا مواج دارند.این بارخانها مرتفعتر از بارخانهای عرضی بوده و شبیه یال اسب هستند.عرض آنها محدود و تا 1500 متر ولی طول بسیار زیادی دارن مثلا تا 100 ها کیلومتر دارند. در لوت شرقی نمونه های بسیار تیپیکی از این نوع تپه ها دیده میشود. تحول بارخان به تپه طولی به علت تغییر جهت باد غالب منطقه و پیدایش باد فرعی قوی که زاویه حدود 45 درجه با باد اصلی میسازد، یکی از بازو ها سریعا رشد و توسعه یافته و به تپه طولی تبدیل میشود.

37. سیلک:Silk ویژگی های سیلک: ساده ترین ناهمواری ماسه ای است که که از اتصال سیف ها نتیجه میشوند. و بصورت خطوط موجدار هستند. تشکیل آن بستگی به باد غالب منطقه دارد. بعد از بارخان ها مهمترین ناهمواری های ماسه ای هستند. نسبت طول به عرض آنها تقریبا برابر با 800 است. عرض حدود 30 تا 150 متر و طول حدود 2 تا 3 کیلومتر دارند. دندانه دار یا مارپیچی هستند. اگر کم فعالیت بوده و پیشروی نکند حالت قرینه خواهد داشت. مانند بارخان و سیف دارای شیب های کم در قسمت رو به باد و زیاد در قسمت پشت به باد نیست و عکس آن صادق است.

38. انواع سیلک: • 1- بر اساس ضریب شکل • 2- بر اساس طول و شعاع انحنا • طول و شعاع انحنا در بخش مقعر • سیلک نیم دایره ( در مناطق خشک) • سیلک دندانه ای ( در مناطق نیمه خشک) • عدم تقارن • 3- بر اساس درجه انحنا • سیلک خطی • سیلک غیر همگن • سیلک مارپیچی

39. انواع سیلک: 1- بر اساس ضریب شکل : ضریب شکل یا ضریب آویختگی ، زاویه اتصال بین دو سیف متوالی که آیا زاویه دار است یا گرد

40. انواع سیلک: • 2- بر اساس طول و شعاع انحنا • طول و شعاع انحنا در بخش مقعر • سیلک نیم دایره ( در مناطق خشک) • سیلک دندانه ای ( در مناطق نیمه خشک) • عدم تقارن

41. انواع سیلک: • 2- بر اساس طول و شعاع انحنا • طول و شعاع انحنا در بخش مقعر • سیلک نیم دایره ( در مناطق خشک) • سیلک دندانه ای ( در مناطق نیمه خشک) • عدم تقارن شکل سیلک نامتقارن است و از سیف های نامنظم بوجود آمده است.

42. انواع سیلک: • 3- بر اساس درجه انحنا • سیلک خطی: در جلو آن مانعی بوده است • سیلک غیر همگن • سیلک مارپیچی: پیدایش آن در شرایط خاصی انجام میگیرد. همراه با سیلک های خطی هستند. از سیف هایی بوجود می آیند که یک دامنه آنها محدب و طرف دیگر مقعر باشد. قسمتی از آن دندانه ای و بخشی خطی است.

43. انواع سیلک: • 3- بر اساس درجه انحنا • سیلک خطی: در جلو آن مانعی بوده است • سیلک غیر همگن • سیلک مارپیچی: قسمت خط آن بطول 6 تا 7 کیلومتر و پهنای 500 متر است. سلک های مارپیچی اغلب در حاشیه و در قسمت بالا دست Erg هستند.

44. اشکال مرکب سیلک: سیلک ها همیشه بصورت منفرد نیستند. و بدلیل تشکیل از سایر ناهمواری های ماسه ای اغلب بصورت دسته ای دیده میشوند. این دسته ها در قسمت های خاصی از ناهمواری های ماسه ای دیده میشوند. ساختمان سیلک های مرکب دارای دو قسمت است. ساقه و خوشه

45. اشکال مرکب سیلک: ساقه در بالادست و خوشه در پایین دست قرار دارد. خوشه قسمتی است که انشعابات متعدد و مساحت زیادی را در بر میگیرد. جهت باد به نحوی است که دامنه منظم رشته سیلک در جهت باد و دامنه نامنظم آن در جهت خلاف باد است. اگر سیلک ها فاصله داشنه باشند قسمت خوشه باز میشود. زوایا در قسمت خوشه در قسمت خلاف جهت باد است.

46. انواع سیلک مرکب: • سیلک ها از تپه های ماسه ای سیف نتیجه میشود. ودارای انواع زیر است. • سیلک متقارن جهت باد غالب ثابت • سیلک نا متقارن • سیلک راست گرد • سیلک چپ گرد • سیلک حد واسط .

47. انواع سیلک مرکب: • سیلک ها از تپه های ماسه ای سیف نتیجه میشود. ودارای انواع زیر است. • سیلک متقارن جهت باد غالب ثابت • سیلک نا متقارن وقتی باد های فرعی در منطقه باشد سیلک نامتفارن تشکیل میشود. • سیلک راست گرد خوشه به سمت راست ساقه منحرف میشود. • سیلک چپ گرد • سیلک حد واسط .

48. الب: از اشکال دیگر سیلک مرکب است. از ترکیب سیلک و بارخان درست میشود. این ها نوع سوم ناهمواربی هستند که از سیلک بوجودمیآیند. عرض آن زیاد تر از سیلک است و عرض آن به کیلومتر میرسد. پیدایش سیلک: بوکلیه در اکثر ارگ ها عنصر اصلی و اولیه ایجا د تپه های ماسه ای است. وقتی یکی از بازو های بوکلیه بدلبل وزش باد قوی و رسوبزا در کنار باد فرعی کشیده شده و تپه بصورت بادامی یا سیف در میاید به آن سیف میگویند. با تکرار آن تپه های جدید در کنار و در امتداد آن تشکیل میشوند و سیلک یا تپه های طولی با حالت کنگره ای بوجود میآیند. اصولا سیف ها در ابتدا و سیلک ها در میانه ارگ ها بوجود میآیند. مراحل تشکیل شامل موارد ارائه شده در شکل مقابل است.

49. هرمهای ماسه ای، تپه های ستاره ای شکل یا قورد از ناهمواری های مهم ماسه ای است.که از بارخان و سیف درست شده است. به این صورت که در یک منطقه ارگ بارخان ها و سیف ها در یک منطقه جمع میشوند. مثلا مانعی باعث جلوگیری از حرکت آنها میشود. و باد ها نیز چند چهته بوده و باعث متمرکز شدن تپه ها دریک منطقه میگردد. این نا همواری ها بصورت رشته های ماسع ای است که رشته های دیگر به آن میپیوندد و در نقطه تقاطع ارتفاع آن زیاد بوده و بصورت قله بلند و شاخص بروز مینماید کورنیش میگوید آنها در اثربادهای چند جهته و سلول های کنوکسیونی از ماسه های بالارونده ایجاد میشوند. ویلسون میگوید این شرایط در انتهای ارگ بوجود میآید. .

50. هرمهای ماسه ای، تپه های ستاره ای شکل یا قورد لن کستر شرایط تشکیل آن را دارای پیچیدگی و در اثر باد های دو طرفه بیان نمود. ابتدا بوکلیه در اثر برخورد دو باد متقابل تبدیل به تپه رفت و برگشتی (Transverse) میشود. سپس با ادامه این روند یک زائده در پشت این تپهایجاد میشود. با تامین ماسه و وزیدن باد از سمت های دیگر زوائد دیگری در سمت های دیگر درست میشود. معمولا هرم ها با سیف ها ی مجاور به هم متصل شده و حالت شبکه ای بوجود آورده اند. و حفره های قیفی شکل بین آنها تشکیل میشود.