HE TOHOR Ā

1. HE TOHORĀ HE WHAKANGOTE

2. Nō te whānau pupuha te tohorā me te aihenō te kupu Kariki, ketos, he tohorā • I takea mai i te kararehe ngote ū noho whenua, engari e 50-60 miriona tau ki mua ka heke haere ki taimoana. • He rite ngā kōiwi o te paihau tohorā ki ērā o te ringa tangata - nō te tipuna kotahi rāua.

3. Ngā tohorā o Ahiteāhia • 35 ngā uri o te whānau pupuha i ngā moana o Aotearoa : • E 8 ngā momo tohorā whai pāhautea • 27 ngā momo tohorā whai niho • E 3 ngā momo o Aotearoa kāore i Ahitereiria • 10 ngā momo o Ahitereiria kāore i Aotearoa.

4. Ngā tohorā whainiho me ngā tohorā whai pāhautea • E 2 ngā hapū tohorā, kei te tikanga whai kai te rerekētanga • He niho ō ngā tohorā whainiho. Ko tēnei hapū o te whānau pupuha ko te Odontoceti. • Kāore he niho ō ngā tohorā whai pāhautea engari he pāhau kē ō rātau, arā, he pāhautea e mau nei ki te kauae runga he tātari kai tōna tikanga. He keratini te hanga o te pāhautea pēnei i te makawe tangata. Ko tēnei hapū o te whānau pupuha ko te Mysticeti.

5. Ngā tohorā whai pāhautea • Ko te tikanga o Baleen ko te ‘whai pāhau’. • Tipu kukune mai ai rātau me te nui o te horo i ngā kai pakupaku e kiia nei ko te uraura, e noho ana i ētahi wāhi, hei tauira, te kourarangi i ngā moana o Te Whenua Poutonga. • Ka noho pakeke ake rātau i ngā tohorā whainiho, 70 - 80 tau te pakeke. • E rua ō rātau tāpihapiha

6. Ngā tohorā whai pāhautea Ko te hamupēke te tino o te momo tohorā whai pāhautea

7. Ka kai pēhea? • Ko ētahi, ka horomia te wai me te kai o roto, ka tuhaina ki waho i ngā taha o te waha. Koinei ngā tohorā apa, he apa kei raro i ō rātau korokoro, ka pupuhi ake kia nui atu te wai hei horo. E 5 tana wai te horonga o te tohorā kahurangi. • Ko ētahi pēnei i te kewa ka kauhoe me te hāmama hoki o te waha e piupiu haere ana, māna e tātari uraura hei kai. • Whakamātautauria te tikanga tātari kai kia kitea ai te mahi a te pāhautea.

8. NGĀ TOHORĀ WHAINIHO • Kotahi anake te tāpihapiha • He paku kē atu te nuinga o ngā ūhā whainiho i ngā taurawhi(toa) engari ngā tohorā whai pāhautea, he nui kē atu ngā ūhā i ngā taurawhi. • Hei te huahua e whai ake nei, ka noho ko te aihe hei tohu mō te hapū tohorā whainiho.

9. Ngā tohorā whainiho

10. Ka kai pēhea? • Kai ai te tohorā whainiho i te ika me te wheke mā te mau ki ngā niho. • Kāore e ngaungaua te kai engari ka hurihia te ika e te arero kia horomia upokotia. • Ko te kera wēra anake te tohorā kai kararehe toto mahana. Kai kekeno, kai ika pupuha hoki. • Me mātakitaki te kiriata o te whai a te kera wēra.

11. Ehara te tohorā i te ika! He whakangote kē. • He mahana te toto, ka whakawhānau punua ora(mā te hiku), ā, ka whāngaia ki te waiū mōmona. • Āhua 9 ki te 18 marama te roā o te hapūtanga. • Kāore te punua tohorā e ngote, engari ka whakaparatī i te waiū ki roto tonu i tōna korokoro. • Hanga whakapae ana te hiku tohorā; neke whakarunga, whakararo hoki, kāore i te taha pērā i te ika.

12. Tō te whakangote hau …. Ehara ō te ika • Puea ake ai te tohorā ki te whakangā, kāore i pērā i te ika. Ka kitea atu tēnei āhuatanga ‘paute’ nei e pupuha ana i te tāpihapiha e te kaimātaki. Pāwhiria ki konei kia kitea ai te parāoa e paute ana. • He pongaihu ngā tāpihapiha kei runga upoko e noho ana, ā, ko te paute ko te kohu wai. • Noho ai te tohorā ki raro wai i te mea kua kī katoa ngā pukapuka i te hau, ā, ka eke ki te 90% o tēnei i ia whakangātanga.

13. Ka noho mahana pēhea te tohorā? • Ka riro ētahi o te kai a te tohorā hei hinu ārai makariri, hei pera rānei i raro tonu i te kiri. • Ka pupuri tonu te pera i te mahana kia kore e riro ki te waitai, ā, ka noho hoki te pera hei pātaka kai mō ngā hekenga roa. • Tēnā whakamātautauria te whakaaturanga kia kitea ai te hua o te pera hei pupuri i te mahana.

14. Te Moe - Te Kauhoe • Koutata ana te tinana o te tohorā e ngāwari ai te rere i rōwai. • Ko te whānau pupuha tētahi o ngā iwi tere i te moana. Kaha ana te piu a te hiku, whakararo, whakarunga. • Ko tā te paihau he rūnā, he whakatautika. • Moe ai te tohorā i raro i te kārewa o te wai, kia noho te tāpihapiha ki runga. Whakangā tonu ai i te moe. • Menā ka riro i te moe, ka kopia te tāpihapiha kia kore ai e toromi. • He hopu moe te tikanga o te moe a te tohorā.

15. Te whakawhanaunga • Noho rōpū ai te whānau pupuha hei kauika, te hia kē o te tohorā, kei te momo anō te tikanga. • Hui ai ētahi hei kōhanga i ngā wa o te whakatipu. Noho wehe kē ai te taurawhi i ētahi wā. • Ka noho tapuhi tētahi tohorā ki te āwhina i ngā whakawhānautanga punua, māna e tute ake te punua ki te kārewa o te wai ki reira ngāngā ai. • Tērā pea nā ētahi o ā rātau tikanga whanaunga kāore e mahue i a rātau ngā tohorā kua paea ki uta, kia whakaoratia rānō kātahi ka tere atu.

16. Te rongo • Ehara te kite i te rongo matua o te tohorā, he poururu nō te wāhi noho. • Ko te pā tērā e kitea ana, mirimiri ai tētahi i tētahi. • Kāore he rongo ā-ihu ō te tohorā whainiho, ā, he paku noa nō te tohorā whai pāhautea. • Pāorooro ai te tohorā whainiho hei kimi aha māna. Tērā pea he pērā te tohorā whai pāhautea engari kāore i te tino mōhiotia.

17. Te pāorooro • He ngotongoto te reo o te tohorā, ka rere tarapepe atu te oro i te wai. • Ka tūtakitaki ngā ngaruoro nei ki tētahi mea totoka, ka hoki mai me te kōrero ki te tohorā, te aronga, te ahunga, te tawhiti, te āhua hoki o taua mea, hei tauira, me he kararehe anō, ko te papamoana rānei. • Tēnā mātakitaki mai i te kiriata nei mō te pāorooro hei tikanga whai whekenui.

18. Te whakapāpātanga • He korowhio te tangi whakapāpā a te tohorā whainiho, he tikanga karere, he kōrero tonu kei roto. • Anei kē ngā momo oro a te tohorā whai pāhautea, he whio, he ngotongoto, he pohū, he ngū. • E mōhiotia ana te hamupēke mō te ‘waiata’ - mō te 30 meneti ētahi, ā, roa atu ana, manganga ake ana i te ao mōteatea kararehe. He waiata aroha tonu ēnei e waiatatia ana i te wā o te whaiuritanga. • Ko te whio a te tohorā kahurangi te oro rahi kē atu e rangona ana i te ao mataora. • Tēnā mātakitaki mai i tēnei kiriata mō te rangahau i ngā oro rongo o te tohorā.

19. Te hekenga • Heke ai te tini tohorā i waenganui i ngā rohe kai me ngā rohe whakatipu, hei tauira, • Ngahuru ana, ka heke whakateraki atu ngā hamupēke ki te rohe o Hāmoa, o Tonga, o Niu Karetōnia ki te whakatipu uri, kōanga ana ka heke ki Te Whenua Poutonga ki te kai. • E 3 ngā tikanga o te hekenga tohorā: • Heke atu ai ngā ūhā hapū kia tae tuatahi atu ki ngā rohe kai, kia nui atu te kai mā rātau. • Kātahi ka heke ko ngā taurawhi(toa). • Ka mutu ko ngā ūhā kāore i te hapū me ērā e whai punua ana.

20. Te whaitohorāme ngā pānga o te tangata ki te tohorā. • I te whaihaere ngā mātaimoana i ngā ara hekenga o te tohorā kia mōhio ai rātau ki ngā pānga o te huringa o taiao ki te tohorā. • Hei tauira, kua kitea e ngā mātaimoana, e tāmate haere ana te tini tohorā i te ngau mai a ngā para paitini i te wai e pēhi nei i te kahu ārai mate o te tohorā.