طراحی و تحلیل پرسشنامه

2. طراحی و تحلیل پرسشنامه نوذر نخعی استاد پزشکی اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی کرمان

3. کلیات • پرسشنامه مجموعه اي از سؤالات است كه براي اندازه گيري يك پديده ذهني بكار مي رود. پرسشنامه مي‌تواند توسط خود فرد تكميل گردد و يا از طريق مصاحبۀ رودرو و يا تلفنی تكميل گردد. • هنر پرسشنامه آن است كه داده‌هاي نرم و مفاهیم انتزاعی را (آنچه در ذهن پاسخگو مي گذرد) به حالت عيني قابل اندازه گیری (داده سخت) تبدیل می نماید.

4. هيچگاه درصدد ساخت پرسشنامه برنياييد! • اپنهايم در مقدمه كتاب طراحي پرسشنامه (چاپ سال 1966 ميلادي) بيان مي­د‌ارد: «دنيا پر از مردمان فهيمي است كه تصور مي‌كنند طراحي پرسشنامه كار هركسي است. اين كتاب براي آنان نوشته نشده است

5. در مجموع هنگام استفاده از پرسشنامه، پژوهشگر دو راه دارد: الف)‌استفاده از پرسشنامه‌هاي استاندارد؛ ب) استفاده از پرسشنامه‌هاي پژوهشگر ساخته.

6. منظور از پرسشنامه استاندارد پرسشنامه‌اي است كه به واسطه يك پژوهش و با «هدف ساخت پرسشنامه» به دنياي علم معرفي شده باشد، به طوریکه شواهد روان سنجي و مورد تأييد بودن اين پرسشنامه در قالب يك مقاله علمي – پژوهشي يا مقاله بين المللي ارائه گرديده باشد. پايان نامه يا ارائه پوستر شواهد مستدلي دال بر استاندارد بودن پرسشنامه تلقي نمي‌شوند، اگرچه كه برخي پژوهشگران از پايان نامه نيز به عنوان مرجع استاندارد بودن پرسشنامه در پژوهش­هاي خود استفاده مي‌نمايند.

7. به طور کلی استفاده از سوالات استاندارد به دو علت ارجح است: • اول آنکه روایی و ویژگی های روان سنجی این سوالات مستدل تر است • دوم آنکه امکان مقایسه نتایج با یافته های سایر پژوهشگران فراهم می شود.

8. گروه های متفاوتی با این پرسشنامه سروکار خواهند داشت - سياستگذاران ، مسئولين و سایر پژوهشگران - مشاركت كنندگان كه لازم است پرسشنامه ساده قابل فهم و مختصر باشد تا وقت زيادي از آن گرفته نشده و آنان را خسته ننمايد. - واردكننده داده ها به رايانه كه لازم است از نظر كدگذاري ساده باشد. - مصاحبه گر كه نيازمند يك پرسشنامه كم حجم و غيرپيچيده جهت تسهيل فرآيند پرسشگري است.

9. به طور خلاصه جهت نهايي شدن يك پرسشنامه سه مرحله لازم است طي شود: • 1- مرحله اول: مرحله برنامه‌ريزي و طراحي سؤالات • 2- مرحله دوم: مرحله اجراي آزمايشي از دو بعد شناختي كه در آن قابل قبول بودن و قابل فهم بودن سؤالات آزمون مي‌شود • 3-بعد كمي

10. اصول اخلاقي در پرسيدن سؤالات • رعايت حريم شخصي ، • رضايت آگاهانه • و حفظ سر مشاركت كنندگان • privacy • - informed consent • - confidentiality

11. چه كنيم ميزان مشارکت و پاسخ‌دهي‌ افراد افزايش يابد؟ • بر اساس يك قاعده سرانگشتي، در صورتي كه بيش از 70 درصد كساني كه جهت تكميل پرسشنامه دعوت به همكاري شده‌اند، اقدام به تكميل آن نمايند (چه از طريق مصاحبه و چه خودايفا)، مي‌توان چنين نتيجه‌گيري نمود كه روايي بيروني مطالعه قابل قبول است.

12. سه علت براي عدم تکمیل پرسشنامه توسط افراد مي‌توان متصور شد: • الف) عدم دريافت پرسشنامه • ب) امتناع از گرفتن پرسشنامه يا پاسخ به سؤالات • ج) فراموش نمودن تكميل پرسشنامه

13. را ه های افزایش پاسخ دهی 1- تماس قبلي با پاسخگويان و هماهنگي با آنان 2- توجيه پاسخگويان و برقراري ارتباط مناسب با آنان 3- تهيه نمودن هديه جهت پاسخگويان 4- استفاده از حمايت سازمان‌ها و افراد مورد وثوق جهت جلب مشاركت پاسخگويان 5- ارسال پرسشنامه به اسم شخص مخاطب (پاسخگو) به صورت تايپ شده 6- تضمین بدون نام بودن پرسشنامه

14. سؤالات پرسشنامه را در چهار دسته كلي جاي دارد الف) سؤالات مبتني بر واقعيات موجود كه در مورد خصوصيات افراد و موضوعاتي كه اتفاق افتاده است پرسش مي نمايد. سؤالات زمينه‌اي (مانند سن، جنس، وضعيت تأهل) در اين گروه قرار مي‌گيرند. ب) سؤالات رفتار سنجي كه در مورد آنچه كه مردم انجام مي‌دهند، پرسش مي‌نمايد. سؤالات مربوط به سنجش عملكرد افراد در اين گروه قرار مي‌گيرند

15. ج) سؤالات آگاهي سنجي كه آگاهي، اطلاعات و مهارت هاي شناختي افراد نسبت به يك موضوع پرسش مي‌نمايد. د) سؤالات نگرش سنجي و پرسشگري پيرامون حالات رواني اشخاص. البته پاسخ داده شده به اين سؤالات به شفافي سه گروه قبل قابل اثبات نيستند چرا كه ذهن افراد را به طور مستقيم نمي توان خواند!

16. سؤالات رفتار سنجي • سؤالات رفتارسنجي به دو گروه تهاجمي (حساس) و غيرتهاجمي مي‌توانند باشند. • سؤالات رفتارسنجي غيرحساس برخلاف سؤالات تهاجمي و نيز سؤالات نگرش سنجي خيلي به نحوه بيان پرسش وابسته نیستند، و بيشتر تحت تأثير دو عامل می باشند؛ قابل فهم بودن و تأثير حافظه.

17. نکات مهم در طراحی سوالات غیر حساس • هنگام پرسش پيرامون عملكرد شخص طي يك مدت خاص و کوتاه (مانند هفته و ماه) بهتر است زمان به طور دقيق مشخص شود، تا اينكه به صورت كلي پرسيده شود. مثلاً هنگامي كه مي‌پرسيم: «آيا طي يك ماه،‌گذشته سيگار كشيده‌ايد» بهتر است با ذكر تاريخ باشد مثلاً اگر 25 آبان اين سؤال را مي‌پرسيم در پرانتز ذكر نماييم منظور «25 مهر ماه تاكنون».

18. وقايع چشمگير و برجسته مانند خريد منزل و ازدواج در مقايسه با وقايع كم اهميت‌تر آسان‌تر به ياد مي‌آيند. در خصوص وقايع مهم و برجسته پرسيدن در يك چارچوب زماني دو تا سه سال منطقي به نظر مي‌رسد ولي در مورد موضوعات معمولي بهتر است بازه زماني مورد سؤال حداكثر بين دو هفته تا يك ماه باشد.

19. Telescoping • به اين مفهوم كه افراد وقايع را نزديك‌تر از آنچه هست، به ياد مي‌آورند. به طور مثال هنگامي كه مي پرسيم در هفته گذشته چندبار با دوستان خود قليان كشيده‌ايد، ممكن است ده روز گذشته را تخمين بزنند • توصيه مي‌شود زمان دو هفته تا يك ماه، براي پرسشگري پيرامون رفتارها در نظر گرفته شود.

20. برخلاف سؤالات نگرش سنجي كه تأكيد مي‌گردد، سؤالات كوتاه و مختصر بيان شوند، بهتر است سؤالات رفتارسنجي كمي تشريحي‌تر نوشته شوند تا به حافظه و فهم افراد كمك نموده و پاسخ‌هاي دقيق‌تري داده شود. • البته متذكر مي‌گردد كه طولاني نمودن سؤال در مورد سؤالاتي كه پذيرش اجتماعي كمتري دارند به افزايش همكاري پاسخگو كمك بيشتري مي‌نمايد، ولي در مورد رفتارهای مثبت ممكن است منجر به بيش گزارش دهي شود.

21. ممكن است از پاسخگو راجع به رفتارهاي ديگران بپرسيم. مثلاً در مورد مقدار مصرف مواد توسط دوستان. در مجموع پرسشگري در مورد رفتار سايرين سبب مي‌شود 10 تا 20 درصد از دقت گزارشات كاسته شود . • ولي در مورد رفتارهاي منفي و يا سؤالات حساس ممكن است دقت پاسخ ها افزايش يابد

22. روش‌هاي حساسيت زدايي از سؤالات تهاجمي متداولترين روش فائق آمدن بر حساسيت سؤالات استفاده از پرسشنامه‌هاي خود ايفا است. اين روش هم براي حل مشكل كم گزارش دهي در رفتارهاي نامطلوب و هم براي حل مشكل بيش گزارش دهي در خصوص رفتارهاي مطلوب كاربرد دارد

23. پرسشنامه‌ها به صورت دسته جمعي توزيع گردند. به ويژه در محل هايي كه افراد به طور معمول به شيوة تجمعي حضور دارند • در جمع آوري پرسشنامه‌ها، محرمانه بودن و غيرقابل ردگيري بودن پرسشنامه‌ها تضمين گردد. به اين شكل كه در وسط كلاس يا محل تجمع افراد يك صندوق تعبيه گردد و از افراد خواسته شود پس از تكميل پرسشنامه‌ها، آنها را داخل اين جبعه دربسته بياندازند تا كسي دسترسي مستقيم به پرسشنامه در لحظه تحويل آن نداشته باشد.

24. روش ديگر استفاده از تكنيك پاسخ‌هاي تصادفي شده است كه حدود نيم قرن پيش ارائه گرديد. • در سال‌هاي اخير روش هاي ساده‌تري نيز ارائه شده است كه از آن جمله مي‌توان به روش ضربدري اشاره نمود

28. استفاده از سؤالات طولاني‌تر مي‌تواند منجر به همكاري بيشتر مشاركت كنندگان شود، به طوري كه تا حد 25 تا 30 درصد در مقايسه با سؤالات كوتاه افزايش پاسخ مثبت مي‌تواند رخ دهد

29. در پرسيدن راجع به رفتارهاي منفي بهتر است از بازه زماني گذشته استفاده شود تا حال. به طور مثال پرسيده شود: «آيا تا به حال براي يك بار هم شده است لب به الكل زده‌ باشيد؟» به جاي «آيا در حال حاضر الكل استفاده مي‌نماييد؟» در عوض براي رفتارهاي مورد تأييد مانند بستن كمربند ايمني بايد برعكس سؤال نمود

30. استفاده از روش «همه اين كار را مي‌كنند»، براي كاستن از قباحت موضوع از ديد پاسخگو، مثلاً در متن سؤال بيان مي‌كنيم: «به نظر مي‌رسد در حال حاضر مصرف قليان در اماكن عمومي از جمله پارك‌ها رو به افزايش است. شما تا به حال پيش آمده كه با دوستانتان در پارك قليان بكشيد؟». • - everybody does it

31. يكي از راه‌هاي ديگر آن است كه بنا را براين بگذاريم كه پاسخگو اين رفتار را انجام مي‌هد. مثلاً به جاي آنكه بپرسيم «آيا سيگار مي‌كشيد» و سپس سؤال نمايیم «اگر بلي، روزی چند نخ؟» به اين شكل پرسش نماييم: «روزانه چند نخ سيگار مي‌كشيد؟» و گزينه «اصلاً» را نيز بگنجانيم

32. استفاده از نظر تأييدي افراد صاحبنظر براي القاء اين موضوع كه رفتار مورد سؤال كاملاً ناپسند نيست. مثلاً «هنوز برخي از پزشكان ترياك را براي درمان برخي از بيماري‌ها تجويز مي‌نمايند. آيا شما طي يك ماه گذشته ترياك مصرف نموده‌ايد؟».

33. آوردن توجيه براي روي آوردن به يك رفتار نادرست. مثلاً ذكر شود كه «برخي براي آنكه بر اعصاب خود مسلط شوند به سيگار روي مي ‌آورند. شما تا به حال شده است كه سيگار بكشيد؟»

37. آری از پشت کوه آمده ام... چه می دانستم این ور کوه باید برای ثروت، حرام خورد؟ برای عشق خیانت کرد برای خوب دیده شدن دیگری را بد نشان داد برای به عرش رسیدن دیگری را به فرش کشاند وقتی هم با تمام سادگی دلیلش را می پرسم می گویند: از پشت کوه آمده ترجیح می دهم به پشت کوه برگردم و تنها دغدغه ام سالم برگرداندن گوسفندان از دست گرگ ها باشد، تا اینکه این ور کوه باشم و گرگ  "محمد بهمن بیگی"

38. سؤالات نگرش سنجي • ارزيابي‌هاي افراد نسبت به پديده‌هاي پيرامون كه در ذهن خود دارند • نظر پيرامون يك جزء محدود است و با يك سؤال سنجيده مي‌شود، در حالیکه مجموعه‌اي از نظرات تشكيل دهنده نگرش است، و نگرش پيچيده‌تر و مفصل‌تر از "نظر" است و با چندين سؤال پرسيده مي‌شود. البته ذكر اين نكته لازم است كه اين دو واژه در بسياري از پژوهش‌ها معادل يكديگر بكار مي‌روند

39. در يك تقسيم بندي، نگرش به دو دسته تصريحي (آشكار) و تلويحي (ضمني) تقسيم مي‌شود. نگرش تصريحي، نگرشي است كه از آن به عنوان نگرش هوشمندانه نيز ياد مي‌شود. يعني ارزيابي فرد نسبت به وقايع و پديد‌هاي اجتماعي بر اساس تفكر بر موضوع صورت مي‌پذيرد. به عبارتي نگرش تصريحي نمايانگر افكارعقايد و باورهاي ماست، در حالي كه نگرش تلويحي يا ضمني مبتني بر ناخودآگاه اشخاصي است و لذا در روش‌هاي اندازه گيري آن گاهاً به ابزارهاي فيزيولوژيك مانند ميزان تعريق، رسانش پوستي و ... متوسل مي‌شوند

40. در طراحي سؤالات نگرش سنجي مهمترين و اولین گام آن است كه به اين سؤال در ذهن خود پاسخ دهيم كه «به دنبال چه هستيم» و نه چيزي بيشتر • سؤالات نگرش سنجي به سه نوع هستند: • شناختي، ارزشيابي و رفتاري

41. به بیانی دیگر مي‌توان سؤالات نگرش سنجي به صورت ABC`s of attitude تقسيم بندي نمود: :A حرف اول كلمه Affect :B حرف اول كلمه Behavior :C حرف اول كلمه Cognition كه حيطه affect يا عاطفي (احساسي) را می توان معادل حيطه evaluation يا ارزشيابي تلقي نمود.

42. هنگام طراحي عبارات نگرش سنجي علاوه بر رعايت اصول كلي طراحي سؤالات پرسشنامه، لازم است بار ارزشي سؤالات هم از نوع منفي و هم از نوع مثبت باشد. • بهتر است سؤالات نگرش سنجي پس از طرح سؤالات رفتارسنجي و آگاهي سنجي قرار داده شوند، از اين جهت كه پاسخ به سؤالات رفتارسنجي تحت الشعاع پاسخ‌هاي داده شده به سؤالات نگرش سنجي قرار نگيرند

43. Example

44. سؤالات روان نگاري • پژوهش‌هاي روان نگاري و سبك زندگي برخي اوقات به عنوان AIO يا سنجش «فعاليت‌ها، علايق و نظرات» نيز نام برده مي‌شوند. اين پژوهش‌ها با هدف ترسيم خصوصيات يك جمعيت هدف مانند مصرف كنندگان اكستازي به كار مي‌روند. از طريق اين پژوهش‌ها مي‌توان جهت طراحي اقدامات پيشگيرانه مصرف مواد، اقدامات دقيق‌تري نمود و تا حدي به اين سؤال پاسخ داد كه چرا افراد متفاوت رفتارهاي متفاوت دارند. به بيان ساده‌تر اين نوع پژوهش­ها نيمرخ و عكس و تصوير جمعيت هدف را ترسيم مي‌نمايند - • - activities, interests, and opinions

45. در صورت تمايل به ساخت پرسشنامه‌هاي پژوهشگر ساخته، در ابتدا بر اساس بررسي متون وسيع، نظرخواهي از افراد صاحبنظر و تشكيل جلسات بحث گروهي متمركز، لازم است عناوين خصلت‌هاي متفاوت مشخص و در قالب مقياس ليكرت (ارجحاً 9 درجه‌اي تا 11 درجه ای) از افراد راجع به خودشان سؤال شود. مثلاً خصوصياتي همچون تلقين پذيري، منطقي بودن، عاطفي بودن، اجتماعي بودن، كنجكاو بودن، درون گرا بودن،‌ و تكانشی بودن.

46. به طور مثال ضمن طرح موضوع، از مخاطب خواسته می شود دور عدد مناسب را خط بکشد: • من خودم را يك آدم كنجكاو مي‌دانم. • بسيار موافقم بسيار مخالفم • به طور معمول جهت گروه بندي افراد جمعيت هدف (مثلاً مصرف كنندگان شيشه) بر اساس خصوصيات مورد بررسي، از روش آماری تحليل خوشه‌اي استفاده مي‌شود.

47. سؤالات آگاهي سنجي • قبل از طرح سؤالات آگاه سنجي، لازم است نقشه طرح سؤالات مشخص شود. مثلاً ‌در بررسي «ميزان آگاهي پزشكان عمومي درباره داروي ترامادول» پژوهشگران پس از مطالعه متون و مشورت گروهي به اين نتيجه رسيدند كه سؤالات مورد نظر در اين حيطه‌ها باشند. 1) دسته دارويي و فارماكو كينتينك ، 2) وابستگي، 3) علائم مسموميت، 4) مصارف درماني، 5) تداخلات دارويي، 6) اشكال دارويي و دوزاژ، و 7) عوارض جانبي.

48. پس از آن فرمت يا شكل سؤال بايد تعيين گردد. در مجموع استفاده از سؤالات بسته در مقايسه با سؤالات باز و تشريحي اولويت بيشتري دارد. اگرچه طرح سؤالات بسته و چند گزينه‌اي مشكل­تر از سؤالات تشريحي است، ولي تصحيح آن به خصوص در حجم نمونه‌هاي بالا راحت‌تر است. اينكه پاسخ سؤالات به صورت چهار گزينه‌اي باشد، يا صحيح/غلط، بهتر است پاسخ‌ها به صورت صحيح، غلط و اطلاعي ندارم باشد.

49. تنها اشكال سؤالات صحيح/غلط آن است كه احتمال حدس زدن را افزايش مي‌هد كه براي كاهش اين احتمال از دو شيوه مي‌توان استفاده نمود. اول آنكه گزينه «اطلاعي ندارم» نيز اضافه شود تا پاسخگو مجبور به انتخاب يكي از دو گزينه «صحيح» يا «غلط» نباشد، دوم آنكه تعداد سؤالات بيشتر باشد تا تأثير حدس و گمان در نمرۀ كل كاهش يابد. لازم به ذكر است براي مشاركت كنندگان نيز پاسخ به عبارات صحيح- غلط آسان‌تر از پاسخ به سؤالات چهارگزينه‌اي است. بهتر است به جاي «نمي‌دانم»، از واژه «اطلاعی ندارم» استفاده شود، تا پاسخگو آن را بي­احترامي به خود تلقي ننمايد

50. در توزيع سؤالات آگاهي سنجي لازم است در همان زمان پرسشنامه‌ها جمع‌آوري شوند تا پاسخگو فرصت مراجعه به منابع جهت انتخاب پاسخ صحيح را نداشته باشد. لذا اين پرسشنامه‌ها نبايد از طريق پستي يا شبكه اينترنتي تكميل گردند