Zijn wij rare snuiters ?

1. Zijn wij rare snuiters ? Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden in Vlaanderen in een nationale, Europese en internationale context WEVO introductievorming – 24 mei 2013 Neil Paterson – stafmedewerker, SAW

2. Rare snuiters ?

3. Inleiding • Wie zit in de gevangenis ? België in vergelijking met Europa • Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden in België en Vlaanderen - doelstellingen van de wet en het beleid • Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden in Vlaanderen binnen een Europese en internationale context

4. Wie zit in de gevangenis ? • Hoeveel gedetineerden zijn er in België ? • Welk percentage is man/vrouw ? • Welk percentage is:- - beklaagde ? - veroordeelde ? - geïnterneerde ? • Wat is de capaciteit van het Belgische gevangenissysteem ? • Is er sprake van overbevolking ? Zo ja, wat is de overbevolkingsgraad ?

5. Wie zit in de gevangenis ? Bron – FOD Justitie DGEPI Activiteitenverslag 2011

6. Wie zit in de gevangenis ? Bron – FOD Justitie DGEPI Activiteitenverslagen 2010 en 2011

7. Waar is er overbevolking ?

8. Waar is er overbevolking ? Is er een gemene deler ? • De ergste overbevolkingsproblemen zijn in de arresthuizen • Geen wettelijke definitie van het begrip capaciteit* • Geen gestandaardiseerde criteria om de capaciteit van de gevangenissen te berekenen* * Rekenhof, Maatregelen tegen de overbevolking in de gevangenissen, 2012

9. Overbevolking in de Europese gevangenissen • Zijn wij rare snuiters op dit vlak ? • Er is gevangenisoverbevolking in 23 van de 47 landen van de Raad van Europa • Zoals in België, is het vaak het geval dat in de meeste Europese landen, de overbevolking is geconcentreerd in een aantal gevangenissen en niet door het hele penitentiaire systeem

10. Overbevolking in de Europese gevangenissen Bevolkingsgraad op 1 sept. 2011. Bron: Raad van Europa N.B. huidige bevolkingsgraad in België = ong. 124%

12. Zijn er veranderingen in zicht ?

13. Zijn er veranderingen in zicht ? Masterplan gevangeniswezen – 3 pijlers • Capaciteitsuitbreiding op bestaande sites - Merksplas, Turnhout, Leuven Centraal, Hoogstraten, Tongeren, Saint Hubert (376 bedden) • Nieuwbouw gevangenissen – Marche-en-Famenne (312 bedden, 2013), Beveren (300 bedden, 2014), Leuze-en-Hainaut (312 bedden, 2014), FPC Gent (272 bedden, 2015?), FPC Antwerpen (180 bedden?), Dendermonde (444 bedden ?) • Nieuwe gevangenissen Vlaanderen/Brussel ter vervanging van oude inrichtingen – Merksplas (440 bedden, 2015 ?), Antwerpen (440 bedden, 2016 ?), Brussel/Haren (1.200 bedden, ?) + nieuwe locaties gezocht ?

14. Zijn er veranderingen in zicht ? Uitbreiding elektronisch toezicht • Oorspronkelijk concept; ‘het Belgische model’ • Penologische dimensie (effect op de situatie van de veroordeelde) van de maatregel domineerde op het puur systemische (bv. terugdringen kosten, overbevolking,…) • Veroordeelde zat thuis met een enkelband, maar kreeg een individueel en aanpasbaar programma en uurroosters met een relatief grote betrokkenheid van maatschappelijk assistenten bij de opvolging • Dit hyper-geïndividualiseerd model vroeg veel organisatie en personele inzet en laat niet toe om aan elke veroordeelde elektronisch toezicht toe te kennen

15. Zijn er veranderingen in zicht ? Uitbreiding elektronisch toezicht Een nieuw model ? Gebaseerd op 4 niveaus…. • Straffen 3 jaar + = huidig systeem onder toezicht van de SURB onaangepast; conform oorspronkelijk “Belgisch model”

16. Zijn er veranderingen in zicht ? Uitbreiding elektronisch toezicht Straffen 8 + maanden > 3 jaar = ‘gewone’ enkelband maar procedures aangepast • Beslissing door gevangenisdirecteur • Algemene voorwaarden en uurrooster • Toestemming volwassen huisgenoten vereist • Geen onderzoek tenzij dat GD bepaalt dat bijzondere voorwaarden nodig zijn • Weinig rol voor Justitieassistenten (m.u.v. verslag niet naleving vw.)

17. Zijn er veranderingen in zicht ? Uitbreiding elektronisch toezicht Straffen 0> 8 maanden= toezicht via stemherkenning • Na pilootfase, operationeel door heel België vanaf april (maar enkel voor straffen tussen 6-8 maanden) • ‘Puur elektronisch toezicht’; geen onderzoek, ondersteuning of controlerol voorzien voor justitieassistenten. Beslissing door gevangenisdirecteur zonder onderzoek • Algemene voorwaarden + uurrooster • Geen toestemming nodig van volwassen huisgenoten

18. Zijn er veranderingen in zicht ? Uitbreiding elektronisch toezicht Enkelbanden met GPS in het kader van de voorlopige hechtenis • de exacte locatie van de beklaagde kan worden bepaald en gecontroleerd • operationele invulling zal gebeuren d.m.v. KB (timing en inhoud onduidelijk) Kernvraag:- zullen deze nieuwe maatregelen een impact hebben ?

19. Andere belangrijke initiatieven ? Tilburg • Huur van de gevangenis van Tilburg (tot eind 2013?) • Opgevat als een antwoord op het probleem van gevangenisoverbevolking • Ong. 650 gedetineerden • Overplaatsing (op vrijwillige basis ?) voor (nederlandstalige ?) gedetineerden • Geen hulp- en dienstverleningsaanbod van Vlaamse actoren (behalve de VDAB…)

20. Wie zit in de gevangenis ? Leeftijd • In de Belgische gevangenissen verblijven hoofdzakelijk gedetineerden jonger dan 40 jaar (76,9%) • Het gaat vooral om twintigers en dertigers • De gemiddelde leeftijd is 34 jaar Sociale afkomst • De meeste mensen in de gevangenis komen uit sociale milieus die minder kansen bieden (een minimale opvoeding, slechte schoolervaringen, een lage opleidingsgraad, beperkte tewerkstellingskansen en een bijzonder mager toekomstperspectief) Bron - “De Gemeenschap achter de tralies”, 2001, (SEIN i.o.v. Ministerie Vlaamse Gemeenschap – Onderzoek naar de behoeften van gedetineerden aan maatschappelijke hulp- en dienstverlening)

21. Wie zit in de gevangenis ? Opleiding • 49% van de gedetineerden in de leeftijdscategorie 25-43 is laaggeschoold. 30% van hun leeftijdsgenoten in de Belgische bevolking is laaggeschoold (geen diploma hoger secundair onderwijs) • 51% van de gedetineerden in de leeftijdscategorie 25-43 hebben minstens een diploma hoger secundair onderwijs behaald. Dit geldt voor 70% van hun leeftijdsgenoten in de algemene bevolking • 10,5% van de 25 tot 34-jarige gedetineerden heeft een diploma hoger onderwijs. In de totale bevolking heeft 24% een diploma hoger onderwijs Bron - “De Gemeenschap achter de tralies”, 2001, (SEIN i.o.v. Ministerie Vlaamse Gemeenschap – Onderzoek naar de behoeften van gedetineerden aan maatschappelijke hulp- en dienstverlening)

22. Wie zit in de gevangenis ? Conclusie • Het profiel van de gedetineerden is duidelijk anders dan dat van de algemene Belgische bevolking • Gedetineerden zijn vooral mannen tussen 20 en 40, afkomstig uit verstedelijkte gebieden • Zij zijn lager geschoold dan hun leeftijdsgenoten en volgen meestal technisch of beroepsonderwijs (dat ze vaak niet kunnen afmaken) • Het gevolg hiervan is een hoge werkloosheidsgraad (in de groep 25-49 was 48% tewerkgesteld voor hun detentie. Voor de globale bevolking was de tewerkstellingsgraad 93%) Bron - “De Gemeenschap achter de tralies”, 2001, (SEIN i.o.v. Ministerie Vlaamse Gemeenschap – Onderzoek naar de behoeften van gedetineerden aan maatschappelijke hulp- en dienstverlening)

23. Wie zit in de gevangenis ? • Welke nationaliteit hebben de gedetineerden? - welk percentage is Belg ? - welke andere nationaliteiten zijn het meest vertegenwoordigd ? • Uit hoeveel verschillende landen komen gedetineerden in de Belgische gevangenissen?

24. Wie zit in de gevangenis ? Nationaliteit • In 2011 hadden 55,8% van de gedetineerden de Belgische nationaliteit • Buitenlanders die het meest vertegenwoordigd waren in de gevangenis:- >> Marokko (10,7%), Algerije (5,4%), Roemenië (2,7%), Frankrijk (2,1%) Nederland (2%), Italië (1,7%), Turkije (1,6%), DRC (1%), burgers van de landen van ex-Joegoslavië (2,3%) • 2010 – burgers van meer dan 120 verschillende landen gedetineerd in België (62% van alle landen zijn vertegenwoordigd) Bron – FOD Justitie DGEPI Activiteitenverslag 2011

25. Zijn er veranderingen in zicht ? Overbrenging van gedetineerden • Gedetineerden met de nationaliteit van een andere EU land = 1.369/12% (2011) • Veroordeelden – mogelijkheid voor verplichte overbrenging naar land van herkomst > EU kaderbesluit 2008/909 inzake de toepassing van het beginsel van wederzijdse erkenning op strafvonnissen (vanaf december 2011) > zie ook bilateraal verdragen met o.a. Marokko • Beklaagden – mogelijkheid voor niet-vrijheidsbenemend toezicht in het land van herkomst in de aanloop naar het strafproces> EU kaderbesluit 2009/829 inzake de toepassing van het beginsel van wederzijdse erkenning op beslissingen inzake toezichtmaatregelen als alternatief voor voorlopige hechtenis (vanaf december 2012) > maar… impact voorlopig onzeker

26. België in vergelijking met Europa • Sluiten wij meer mensen op dan andere Europese landen ? • Maken wij meer gebruik van de voorlopige hechtenis dan andere Europese landen ?

27. België in vergelijking met Europa • Sluiten wij meer vrouwen op dan andere Europese landen ? • Zijn er meer buitenlanders in het Belgische gevangenissysteem dan in andere Europese landen ?

28. België in vergelijking met Europa Gevangenisbevolking – Raad van Europa landen 2007

29. Opsluiting in België Jaarlijkse opsluitingen sinds 2000:- • Beklaagden = + 23 % • Veroordeelden = + 44% • Totaal = + 26% Geïnterneerden en minderjarigen = geen lineaire trend Bron – Justitie in cijfers 2011

30. Opsluiting in België Zijn er verklaringen ? • België heeft meer geregistreerde misdrijven dan het Europese gemiddelde in een aantal categorieën: - moord, verkrachting, mishandeling, diefstal en drugs…maar…. • In veel Europese landen steeg de gevangenisbevolking terwijl terzelfdertijd de geregistreerde criminaliteit daalde • De opsluitingsgraad in België is, zoals in andere landen, het resultaat van bewuste beleidskeuzes (opzettelijk iets doen of opzettelijk niets doen !!)

31. Opsluiting in België Beleidskeuzes:- • 1996-2007: geen capaciteitsuitbreiding maar alternatieven aan de voor- en achterdeur van de gevangenis (reductionisme): meer werkstraffen, meer elektronisch toezicht, maar … ook meer gevangenisstraffen; • 2007>: capaciteitsuitbreiding met masterplan « bijbouwen » (expansionisme): Tilburg- effect bijzonder snel uitgewerkt. Wanneer zal er « genoeg » capaciteit zijn?

32. Opsluiting in België Beleidskeuzes:- • Hoe capaciteit beheersen in een politiek klimaat dat « straffeloosheid » wil bestrijden en alle straffen effectief uitvoeren ? • 2013> capaciteitsuitbreiding gekoppeld met uitbreiding van elektronisch toezicht + nieuwe criteria- en procedures voorwaardelijke invrijheidstelling • Coherent beleid ?

33. België in vergelijking met Europa Bron – European Sourcebookof Crime & CriminalJusticeStatistics, WODC, 2010)

34. Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden in Vlaanderen - doelstellingen van de wet en het beleid • De finaliteit van de gevangenisstraf in België • Missie en doelstellingen van de Vlaamse hulp- en dienstverlening • Achterliggende kernconcepten van de wet en het beleid

35. De finaliteit van de gevangenisstraf in België

36. De finaliteit van de gevangenisstraf in België Basiswet gevangeniswezen 2005 • Vrijheidsberoving is de straf. Er werd geen “leedtoevoeging” (zij moeten het voelen !!) voorzien door de wetgever • In plaats daarvan wordt de tenuitvoerlegging van de gevangenisstraf gericht op:- - rehabilitatie van de gedetineerde - voorbereiding van re-integratie in de vrije samenleving en; - herstel tussen dader, slachtoffer en samenleving

37. De finaliteit van de gevangenisstraf in België Basiswet gevangeniswezen 2005 • De straf wordt gelegd in psychosociale, fysieke en materiële omstandigheden die de waardigheid van de mens eerbiedigen • De gedetineerde wordt aan geen andere beperkingen onderworpen dan deze die uit de strafrechtelijke veroordeling voortvloeien • Vermijdbare detentieschade moet voorkomen worden In welke mate zijn deze beginselen toegepast in de praktijk ?

38. Missie en doelstellingen van de Vlaamse hulp- en dienstverlening Decreet hulp- en dienstverlening aan gedetineerden 2013 “De Vlaamse gemeenschap waarborgt het recht van alle gedetineerden en hun directe sociale omgeving op een integrale en kwaliteitsvolle hulp- en dienstverlening zodat ook zij zich harmonisch en volwaardig kunnen ontplooien in de samenleving.”

39. Missie en doelstellingen van de Vlaamse hulp- en dienstverlening Decreet hulp- en dienstverlening aan gedetineerden 2013 :- • De zelfontplooiing van de gedetineerde stimuleren • De negatieve gevolgen voor de gedetineerden en zijn directe sociale omgeving, veroorzaakt tijdens de detentie beperken • De integratie en participatie in samenleving na de detentieperiode bevorderen • Een proces van herstel tussen dader, slachtoffer en samenleving stimuleren • De kans op herval beperken

40. Missie en doelstellingen van de Vlaamse hulp- en dienstverlening Het decreet – achterliggende concepten:- • Vertrekpunt - “de gedetineerde als rechtsburger”- Constantijn Kelk, jaren 70> • = een gedetineerde, ondanks zijn opsluiting, behoudt zijn fundamentele rechten behalve zijn recht op vrijheid • Dit betekent dat gedetineerden:- - leden blijven van de samenleving - het recht op de maatschappelijke hulp- en dienstverlening blijven behouden en; - recht hebben op een hulpaanbod op maat, gebaseerd op hun vragen en noden

41. Kernconcepten van de wet en het beleid • Vrijheidsberoving is de kern van de straf • Burgerschap + fundamentele mensenrechten • Rehabilitatie • Re-integratie • Integratie (of herintegratie) • Participatie • Herstel

42. Hulp- en dienstverlening aan gedetineerden in Vlaanderen binnen een Europese en internationale context • Wie kan wetten en- reglementen m.b.t. gedetineerden maken ? • Wat betekent wetten en reglementen in deze context ? • Is er een belangrijk verschil tussen de verschillende types rechtsinstrumenten ? • Toepassing van Europese rechtsinstrumenten - EU landen & België 2010 • Europese & internationale rechtsinstrumenten – inhoud in vergelijking met de wet en het beleid in België en Vlaanderen

43. Wie kan wetten en- reglementen m.b.t. gedetineerden maken ? • Verenigde Naties • Raad van Europa - Comité van ministers - Europees hof voor de rechten van de mens (EHRM) - Europees Comité inzake de voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing (CPT) • Europese Unie • Federale- en Vlaamse parlementen

44. Wat betekent de Europese- en internationale wetten en reglementen in deze context ? • Verdragen • – bv. Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten, Verdrag tegen foltering (VN), Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (RVE), Handvest van de grondrechten (EU) • Aanbevelingen + normen • bv. Europese gevangenisregels (RVE), CPT normen • Jurisprudentie • - EHRM

45. Europese & internationale rechtsinstrumenten – inhoud • “Hoog-niveau” overkoepelende verdragen • basis mensenrechten (bv. recht op een eerlijk proces, onderwijs, gezondheid, eerbiediging van privéleven, familie en gezinsleven, privacy enz.) • verbod op foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing • gedetineerden moeten worden behandeld met menselijkheid en met eerbied voor de inherente waardigheid van de mens

46. Europese & internationale rechtsinstrumenten – inhoud • “Thema-specifieke”verdragen • Verplichte toepassing in de nationale wetgeving van bv. een verbod op foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing • Oprichting van een onafhankelijke toezichtinstantie met als doel (o.a.) de rechten van gedetineerden te handhaven en het verstrekken van voldoende middelen om deze functie te ondersteunen • N.B. het laatste niet geratificeerd door België !

47. Europese & internationale rechtsinstrumenten – inhoud • Aanbevelingen m.b.t. gedetineerden • Europese gevangenisregels (RVE) • Materiële detentiecondities (o.a. onthaal, levensomstandigheden, voeding, hygiëne, contact met de buitenwereld, werk, onderwijs, vrijetijdsbesteding…) • Gezondheidszorg • Veiligheid, tucht- en klachtenprocedures • Vorming- en aanwervingscriteria voor personeel • Toezichtprocedures • Regime – beklaagden en veroordeelden • > Een duidelijk gearticuleerde reeks “benchmarks” • > Afgeleid uit de filosofie van de rechten van de mens

48. Europese & internationale rechtsinstrumenten – inhoud • Aanbevelingen m.b.t. gedetineerden – “thema-specifiek” • 25 + (en aan het groeien !) rond verschillende thema’s> • …gebruik van voorlopige hechtenis, penitentiair verlof, gevangenisgezondheidszorg, gevangenisonderwijs, behandeling van gevaarlijke gedetineerden, buitenlandse gedetineerden, behandeling van langgestrafte gedetineerden, toezicht van vrijgelaten gedetineerden enz… • Meeste aanbevelingen - RVE

49. Is er een belangrijk verschil tussen de verschillende types rechtsinstrumenten ? • Juridische afdwingbaarheid • Verdragen en EHRM jurisprudentie zijn “hard-law” instrumenten en in meer of mindere mate juridisch afdwingbaar • - Toezicht en handhavingsmechanismen zijn niet even sterk (bv. EHRM is de waakhond voor wetsovertredingen m.b.t. EVRM – geen • vergelijkbaar hof op VN niveau) • Aanbevelingen + normen zijn “soft-law” instrumenten en niet in se juridisch afdwingbaar • - Naleving door morele overtuigingskracht maar ook door middel van meer actieve toezicht- en inspectieprocedures (bv. CPT inspecties)

50. Toepassing van Europese rechtsinstrumenten - EU landen & België2010 • België heeft 78% van de belangrijkste Europese rechtsinstrumenten m.b.t. gevangeniswezen toegepast binnen zijn eigen wet of beleid • In een EU rangschikking staat België (ongeveer) op de 7de plaats • Dit betekent niet dat alle wetten en beleid zijn ook effectief uitgevoerd in de praktijk N.B. – Aanbevelingen zullen even waarschijnlijk worden toegepast in de nationale wetgeving van een lidstaat als verplichtingen die voortvloeien uit bindende verdragen of jurisprudentie !!