Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi (HAZOP)

1. Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi (HAZOP) Y. Doç. Dr. Tufan DEMİREL

2. Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisinin Tarhisel Gelişimi Kimya endüstrisi tarafından, bu sanayinin özel tehlike potansiyelleri dikkate alınarak geliştirilmiştir. Multi disipliner bir tim tarafından, kaza odaklarının saptanması, analizleri ve ortadan kaldırılmaları için uygulanır. Belirli anahtar ve kılavuz kelimeler kullanarak yapılan sistemli bir beyin fırtınası çalışmasıdır. Çalışmaya katılanlara, belli bir yapıda sorular sorulup, bu olayların olması veya olmaması halinde ne gibi sonuçların ortaya çıkacağı sorulur.

3. Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisinin Tarhisel Gelişimi “Tehlike ve İşletilebilme Çalışmaları” olarak adlandırılan metot, kimya endüstrisinde tehlikelerin tanımlanmasında yardımcı olması maksadıyla proses dizayn aşamasında ve proses işletme esnasında yaygın olarak kullanılır. Bu alanda geniş kabul görmüş bir metottur, çünkü bir prosesteki sapmaların etkilerinin tespit edilmesini ve normal koşullar altındaki prosesle karşılaştırma yapılma imkanı sağlar. Anahtar kelimeler, dizayn parametreleri ve tablolar kullanılır.

4. Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisinin Tarhisel Gelişimi Proses denetimine yardımcı olmak maksadıyla, tehlikeli sapmaları normal değerlerle karşılaştırmak için anahtar kelimeler kullanılır; bu grup “fazla”, “az”, “hiç”, gibi kelimeleri içerir. Bu anahtar kelimeler basınç, sıcaklık, akış gibi parametrelerin (kılavuz kelimeler) durumlarını nitelemek için kullanılır. Her bir durumda analist; sebepler, sonuçlar, belirleme metotları ve düzeltici hareketler ile tanımlama yapar. Analiz çok disiplinli bir takım tarafından gerçekleştirilmelidir ve bir takım lideri tarafından yönetilmelidir.

5. HAZOP Takımı ve Kullanılan Anahtar Kelimeler HAZOP takımı aşağıda listelenen kişilerden oluşmaktadır. • Fabrikanın işveren vekili • Fabrika müdürü • İş sağlığı ve güvenliği uzmanı • İşletme (proses) mühendisi • Sistem ve otomasyon mühendisi • Elektrik mühendisi • İnşaat mühendisi (gerekli ise)

6. HAZOP Takımı ve Kullanılan Anahtar Kelimeler HAZOP metodolojisi uygulamasında kullanılan anahtar kelimeler aşağıda listelenmiştir.

7. HAZOP Tehlikeli Sapma Hipotezi HAZOP takımı, öncelikle prosesin veya operasyon adımının bir değişkenini seçer, anahtar kelimeleri kullanarak anlamlı tehlikeli sapmayı belirler. Tanımlanan sapma için neden araştırması ve paralel olarak sonuç araştırması yapılır.

8. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar HAZOP uygulanırken öncelikle bir proses veya operasyonun bir adımı seçilir, ya da proses veya operasyonda çalışanların doldurduğu “Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Formu”nda belirtilen adım için değerlendirme yapılır. Çalışmaya başlamadan önce ASME standardına göre proses akım şemasının çıkartılması çalışmanın başarısını arttıracaktır. Değerlendirmeye başlamadan önce yapılan çalışmanın amacı açıklanır, proses veya operasyonun bir değişkeni seçilir ve kılavuz kelimeler kullanılarak anlamlı bir “Tehlikeli Sapma” belirlenir. Tehlikeli sapmanın belirlenmesinde “HAZOP Sapma Matrisi” yardımcı olarak kullanılır.

9. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar ASME standardına göre proses akım şeması sembolleri:

10. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar HAZOP Sapma Matrisi:

11. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar Belirlenen tehlikeli sapma için HAZOP takımı tarafından muhtemel nedenlerin listesi hazırlanır, bu aşamada takımın tecrübesi ve liderin önderliği önem kazanır. Tehlikeli sapmanın sonuçları dikkatle gözden geçirilerek, sapmanın oluşmasını önleyici koruyucu önlemler tanımlanır ve önlemlerin alınmasından sonra kalan riskin kabul edilebilir olup olmadığına karar verilir. Kalan risk kabul edilemez bir düzeyde ise yapılacak eylemler belirlenmeli ve özellikle bu aşamada HAZOP takım lideri mekanik bütünlüğün sağlanmasında bir problem görüyorsa alınacak önlemlerin çoğaltılmasını sağlamak için “Güvenlik Bütünlük Ölçümlemesi” yapmalıdır.

12. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar HAZOP takımının izleyeceği aşamalar:

13. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar Prosesin veya operasyonun bir adımında seçilen bir değişken için uygulanan çalışma diğer değişkenler için de uygulanmalı, bu adım tamamlanınca prosesin veya operasyonun diğer adımlarına geçilmelidir. HAZOP takımına, tecrübeli bir iş sağlığı ve güvenliği uzmanı liderlik yapmalıdır. HAZOP uygulaması uzun zaman ve emek gerektiren bir çalışmadır. HAZOP çalışması yapılırken “HAZOP Çalışması Akım Şeması”nda gösterilen detaylı çalışma düzeni uygulanmalıdır.

14. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar HAZOP Çalışması Akım Şeması:

15. HAZOP Takımının İzleyeceği Aşamalar HAZOP çalışması bir proses veya operasyona uygulanıp çalışma bitirilmiş olmasına rağmen, çalışma esnasında gözden kaçırılmış bir tehlikeli sapma ile ilgili bilgi, o proses veya operasyon içinde çalışanlardan ya da HAZOP takım üyelerinden gelebilir. Bu tür bir bilgi gelmesi durumunda seçilen sistem, hat, donanım veya techizatın öncelikle tehlikeli sapması tanımlanır, ölçümleme yapılır ve en son olarak da eylem belirlenir.

16. Sonuç HAZOP uygulaması, • Risk değerlendirmesinde HAZOP takımının belirlediği sürelerde, • Çalışma koşullarında önemli bir değişiklik olduğunda, • Ortam ölçümleri ve sağlıklı gözetimlerinin sonuçlarına göre gerektiğinde, • Proseste veya operasyonda kimyasal maddeler nedeniyle herhangi bir kaza olduğunda, • En az 5 yılda bir defa, tamir ve bakım işlerine başlamadan önce, prosese veya operasyona bir eklenti veya tehlikeli kimyasal maddeler içeren yeni bir faaliyete yenilenmelidir.

17. Sonuç HAZOP metodolojisi genellikle teknolojik kazalar ile uğraşan veya acil durum planı geliştirmek isteyen şirketler tarafından kullanılır. Basit teknolojik proseslerde ve çevresel risk değerlendirilmesinde kullanılır. Bu metot, teknik sekreteryanın yardımına güvenildiği ve tecrübeli bir liderin yön vermesi durumunda uzman çalışma grubunun katı çoklu-disiplinli çalışması sonucunda uygulanabilir ve işlem akışı hakkında çok detaylı bilgi edinilmesini sağlar. HAZOP yaklaşımı disiplinli, esnek ve sistematiktir.