Download
1 / 70
700 likes | 1.69k Views
YERKABUĞUNUN MALZEMESİ TAŞLAR. Yerkabuğu oluşumları ve özellikleri farklı olan taşlardan yapılmıştır. Taşlar tabiatta mevcut olan inorganik maddeler olarak bilinen minarellerin bir araya gelmesi ile oluşur
E N D
YERKABUĞUNUN MALZEMESİ TAŞLAR • Yerkabuğu oluşumları ve özellikleri farklı olan taşlardan yapılmıştır. • Taşlar tabiatta mevcut olan inorganik maddeler olarak bilinen minarellerin bir araya gelmesi ile oluşur • Bir taş tek bir minarelden meydana geldiği gibi birden fazla minarelden meydana gelebilir örneğin • Kalker- kalsit minarelinden • Granit-kuvars+feldispat+mika minarellerinden • Minarellerin ekonomik değer arz edenlerine maden denir • Minarel homojen olup bir kimyasal formül ile gösterilebilen katı ve inorganik maddelere denir. • Kayaların geçirimliliği erimeye karşı direnci gibi özellikleri ile duruşların yer şekillerin oluşmasında gelişmesinde önemli etkileri vardır. • Yer şekillerini toprak ve bitki örtülerini yerleşme ve tarım hayatı gibi coğrafi olayların açıklanmasında taşların özelliklerinden yararlanılır. • Kayaları inceleyen bilim dalına PETROĞRAFİ(LİTOLOJİ) denir • En yumuşak taş türü TALK en sert taş türü ELMAS tır.
PÜSKÜRÜK (MAĞMATİK-KATILAŞIM) TAŞLAR • Yerin derinliklerindeki eriyik halde maddelerden oluşan mağmanın bulunduğu yerden hareket ederek yeryüzüne veya yeryüzüne yakın çeşitli yerlerine sokulup soğuyarak katılaşması sonucu oluşur • Katılaşım kayalar diğer bütün taşların kökenini oluşturur • ÖZELLİKLERİ • Yapıları kristallidir(taneli) • Tabakalanma yoktur • Kütleler halindedirler • İçlerinde fosil bulunmaz • Asitten etkilenmezler • Yerkabuğunun % 95 i püskürük taşlardan oluşur bu oran bazen % 25 e kadar düşebilir • Ülkemizde en çok andezit bazalt granit bulunur
DIŞ PÜSKÜRÜK TAŞLAR • Mağmanın yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluşur • Bu taşlar yarı kristallidir çıkan mağma hava ile teması sonucu çabuk soğumaya geçtiğinden tam kristalleşme olmaz • Şekilsizdir az sayıda büyük kristal bulunabilir camsı bir yapı gösterirler • Ülkemizde en çok andezit bazalt granit yaygındır • Başlıcaları ;liparit, volkancamı(Obsidyen), katrantaşı, süngertaşı, inci taşı(perlit) ,trakit, andazit, bazalt • Ülkemizde Diyarbakır surları siyah bazalttan Ankara kalesi pembe andezitten yapılmıştır Andezite Ankara taşı da denir.
Bazalt : Koyu gri ve siyah renklerde olan dış püskürük bir taştır. Mineralleri ince taneli olduğu için ancak mikroskopla görülebilir. Bazalt demir içerir. Bu nedenle ağır bir taştır. Çok sert ve ağır taşdır. Temellerde, yol, köprü ve rıhtım gibi yerlerde kullanılır. Andezit : Eflatun, mor, pembemsi renkli dış püskürük bir taştır. Ankara taşı da denir. Dağıldığında killi topraklar oluşur. Obsidyen (Volkan Camı) : Siyah, kahverengi, yeşil renkli ve parlak dış püskürük bir taştır. Magmanın yer yüzüne çıktığında aniden soğuması ile oluşur. Bu nedenle camsı görünüme sahiptir. Volkanik Tüf : Volkanlardan çıkan kül ve irili ufaklı parçaların üst üste yığılarak yapışması ile oluşan taşlara volkan tüfü denir.
Volkanik kül, toz Lapilli Tek bir toz tanesinin elektron mikroskobu altındaki görünümü Pumis Volkanlardan çıkan malzemeler I
İÇ PÜSKÜRÜK TAŞLAR • Yerkabuğu içindeki mağmanın yeryüzüne çıkmadan katılaşması ile oluşur • Ağır ağır katılaştıklarından içindeki minareller iri billuridir • En güzel örneği Granittir. Ayrıca siyenit, diyorit, gabro • Yeraltında olmalarına karşın dış kuvvetlerin aşındırmasıyla yeryüzüne de çıkabilirler.
Granit : İç püskürük bir taştır. Kuvars, mika ve feldspat mineralleri içerir. Taneli olması nedeniyle mineralleri kolayca görülür. Çatlağı çok olan granit kolayca dağılır, oluşan kuma arena denir. Siyenit : Yeşilimsi, pembemsi renkli iç püskürük bir taştır. Adını Mısır’daki Syene (Asuvan) kentinden almıştır. Siyenit dağılınca kil oluşur. Diyorit : Birbirinden gözle kolayca ayrılabilen açık ve koyu renkli minerallerden oluşan iç püskürük bir taştır. İri taneli olanları, ince tanelilere göre daha kolay dağılır.
DAMAR TAŞLARI Mağmanın damar şeklinde boşluklarda soğuması ile oluşur Pigmatid, aplid PÜSKÜRÜK TÜFLER(VOLKAN TÜFLERİ) Volkanizma sonucu yeryüzüne ulaşan taşlardır Volkan külü, volkan tüfü, volkan çakılı, volkan bombası, yonutaşı, anglomera(çakılkaya) Ülkemizde Nevşehir de Ürgüp Göreme çevresinde peribacalarında volkanik tüfler yaygın olarak görülür..
Bomba, balistik bomba Skorya Yığışım lapillisi, accretionary lapilli Blok Volkanlardan çıkan malzemeler I
Bazalt Diorit Andezit Granit Gnays
TORTUL(SEDİMENT)TAŞLAR • Bunların kaynağıda mağmadır ancak mağmatik taşlar yeryüzüne ulaşınca güneşlenme, akarsu ve rüzgar aşındırması gibi çeşitli dış olaylarla karşılaşır • Bunun sonucunda denizlerde göllerde akarsu boylarında çöllerde tortulanma yolu ile kat kat birikmiş yada çökeltilerle oluşmuş taşlardır. • ÖZELLİKLERİ • Yapıları kristalli taneli değildir • İçlerinde fosil bulunabilir • Tabakalı bir yapıdadırlar • Asitten etkilenirler • Fosiller bulundukları ortam ile yaşları hakkında bilgi verirler.
KİMYASAL TORTUL TAŞLAR • Suda eriyebilen kayatuzu, kalker,jips gibi kayaların önce suda erimesi daha sonra çökelmesiyle meydana gelen taşlardır. • Traverten(kifikitaş),sarkıt dikit,tuz(kaya tuzu),kireç taşı(kalker), tebeşir, dolomit,değirmentaşı, çakmaktaşı, boynuztaşı gibi. • Jips (Alçıtaşı) : Beyaz renkli, tırnakla çizilebilen kimyasal tortul bir taştır. Alçıtaşı olarak da isimlendirilir. • Traverten : Kalsiyum biokarbonatlı yer altı sularının mağara boşluklarında veya yeryüzüne çıktıkları yerlerde içlerindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan kimyasal tortul bir taştır. • Kalker (Kireçtaşı) : Deniz ve okyanus havzalarında, erimiş halde bulunan kirecin çökelmesi ve taşlaşması sonucu oluşan taştır. • Çakmaktaşı (Silex) : Denizlerde eriyik halde bulunan silisyum dioksitin (SİO2) çökelmesi ile oluşan taştır. Kahverengi, gri, beyaz, siyah renkleri bulunur. Çok sert olması ve düzgün yüzeyler halinde kırılması nedeniyle ilkel insanlar tarafından alet yapımında kullanılmıştır.
Kalker Kalker
Sarkıt Dikit
ORGANİK TORTUL TAŞLAR • Canlıların(insan hayvan bitki) öldükten sonra kalıntılarının çökelerek birikmesi ve zamanla taşlaşması sonucu oluşur. • Mercan kalkeri, turba(yertezeği) ,linyit, taşkömürü, antrasit, asfalt, tebeşir gibi • Mercan Kalkeri : Mercan iskeletlerinden oluşan organik bir taştır. Temiz, sıcak ve derinliğin az olduğu denizlerde bulunur. Ada kenarlarında topluluk oluşturanlara atol denir. Kıyı yakınlarında olanlar ise, mercan resifleridir. • Tebeşir : Derin deniz canlıları olan tek hücreli Globugerina (Globijerina)’ların birikimi sonucu oluşur. Saf, yumuşak, kolay dağılabilen bir kalkerdir. Gözenekli olduğu için suyu kolay geçirir. • Kömür : Bitkiler öldükten sonra bakteriler etkisiyle değişime uğrar. Eğer su altında kalarak değişime uğrarsa, C (karbon) miktarı artarak kömürleşme başlar. C miktarı % 60 ise turba, C miktarı % 70 ise linyit, C miktarı % 80 – 90 ise taş kömürü, C miktarı % 94 ise antrasit adını alır.
FİZİKSEL TORTUL TAŞLAR • Akarsu rüzgar buzul ve dalgaların yeryüzündeki taşlardan kopardıkları parçaların çukur yerlerde birikmesi ve doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur. • Yapışık taşlar: breş,konglomera(Çakılkaya) ,kumtaşı(Gre) • Kil soyu taşlar: kil, mil, lös, kayağantaşı, marn • Dağınık taşlar: kumlar, çakıllar,tozlar, toprak • İri çakıllardan oluşanlara çakıl taşı( konglomera) • Kum tanelerinden oluşanlara kum taşı(Gre) • Kil tanelerinden oluşanlara kil taşı(Şist) • Fiziksel tortul taşlar içindeki taneler eğer köşeli ise Breş adı verilir. • NOT: • Volkanik olaylara bağlı olanlar; Krom, kurşun, demir, nikel, pirit ve manganez,kurşun, alüminyum, bakır gibi madenler magmada erimiş haldedir. • Organik tortulanmaya bağlı olanlar; Taş kömürü, linyit ve petrol oluşumu. • Kimyasal tortulanmaya bağlı olanlar; Kaya tuzu, jips, kalker, borasit ve potas yataklarının oluşumu.
Kiltaşı (Şist) : Çapı 2 mikrondan daha küçük olan ve kil adı verilen tanelerin yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır. Kumtaşı (Gre) : Kum tanelerinin doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşan fiziksel tortul bir taştır. Çakıltaşı (Konglomera) : Genelde yuvarlak akarsu çakıllarının doğal bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonucu oluşur.
BAŞKALAŞIM(MATEMORFİK) TAŞLAR • Katılaşım ve tortul kayaların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşmasıyla oluşan kayaçlardır. • Basınç ve sıcaklığın etkisiyle taşların fiziksel ve kimyasal yapıları değişir sertleşir ve renkleri koyulaşır • ÖZELLİKLERİ • Yapıları kristallidir taneli • Tabakalı ve sert yapıdadırlar • Fosil bulundurmazlar • Asitlerden etkilenmezler
Mermer : Kalkerin yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması, yani metamorfize olması sonucu oluşur. Gnays : Granitin yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur. Filat : Kiltaşının (şist) yüksek sıcaklık ve basınç altında değişime uğraması yani metamorfize olması sonucu oluşur. Kalker--------Mermer Kil taşı--------Mikaşist Kum taşı------Kuvarsit Granit---------Gnays Kömür----------Elmas Ayrıca Serpantin,Amfibolit,Fillod gibi.
