دانشگاه کردستان دانشکده کشاورزی گروه علوم دامی

2. دانشگاه کردستان دانشکده کشاورزی گروه علوم دامی استاد راهنما : دکتر طالبعلی ارائه دهنده : مهدی صالح پور بهار88

4. مقدمه امروزه با افزايش بي رويه جمعيت جهان و مشكلات ناشي از كمبود غذا ، تغذيه اصولي انسان را در بسياري از كشورهاي جهان با مشكل مواجهساخته است به همين جهت بشر مجبور به چاره انديشي و مطالعه و تحقيقدرجهت كسب منابع جديد مواد غذايي بر آمده است.كنگاش و تجدد گرايي و پيشرفت و تعالي در سمت و سويتوليد بهتر و بيشتر از خصوصيات ذاتي هرانسان ميباشدو رسيدنبه اين هدف جز با انجام مطالعاتعلمي و بكارگيري تكنولوژي روز و مدرن امکان پذیرومسيرنخواهدبود.درقرن حاضر به موازات پيشرفت  تكنيك و فن آوري هاي جديد ،صنعت دامداري نيز از رشد چشمگير و قابل توجهي برخوردار بوده است و در راستاي كسري نياز پروتئين حيواني جامعه و تغذيه مناسب نگهداري و پرورش شترمرغ از جايگاه ويژه اي برخوردار مي باشد.

5. تاریخچه پرورش شترمرغ درحدودسالهاي 1860 تقاضايزياديبراي پر شترمرغ،منجر به اهلي كردن آن در آفريقاي جنوبي شد . پس از اختراع دستگاه جوجه كشي مصنوعي ، در سال 1870 تبديل به حرفه اي بسيار سودآور گرديد اما از سال 1914 به بعد،تقاضا براي پر كاهش يافت و در اواخر دهه 80،توجه به گوشت و پوست اين پرنده باعث رونق اين صنعت شد و تا به امروز اين روند ادامه دارد.

6. مزیت های نسبی ایران برای پرورش شترمرغ • ایران از معدود کشورهای است که دارای آب و هوای متنوع و به طور متوسط اختلاف درجه حرارت در یک روزدر دو منطقه متفاوت حدود 40 درجه سانتیگراد است. • پرندگان بالغ احتیاج مبرمی به تحرک و هوای آفتابی دارند تا رشد عادی خود را ادامه دهند که در اکثر نقاط ایران چنین امکاناتی فراهم است. • در تمام سیستم های پرورش ترجیح داده می شود تا پرنده مقداری از غذائی روزانه را در علفزارکسب نمایید.خوشمزه ترین علف ها در بیشترنقاط ایران به راحتی قابل کاشت وبرداشت هستند. • نسبت تبدیل غذا به گوشت درجوجه های جوان شترمرغ 2/4 به یک است یعنی این که به ازاء هر2/4 کیلوگرم غذا یک کیلوگرم به گوشت پرنده اضافه می شود. • پرورش شترمرغ در ایران، می تواند امکانات ارزی قابل توجهی را درازاء صادرات حیوان زنده، تخم بارورشترمرغ و تکنولوژی مربوطه، به کشورهای اطراف در اختیارایران قرار دهد. • ایجاد مزارع پرورش شترمرغ در ایران می تواند منبع بسیار مناسبی برای تامین نیازهای پروتئینی داخل و صادرات گوشت و پوست به کشورهای همجوار باشد.

7. مزیت گسترش پرورش شترمرغ درمقایسه با دیگرماکیان مقاومت در برابر نوسانات دمای 15- تا 50 + مقاومت در شرایط نامساعد بیابانی (کرمان ویزد) • مقاومت خوب شترمرغ • تغذیه آسان • کیفیت انحصاری محصولات • مزایای دیگر تنوع استفاده از گیاهان مختلف ضریب تبدیل مناسب وابستگی کم به اقلام و خوراک های وارداتی عدم نیاز به وسایل و تجهیزات خاص جهت خوراک دهی عالی ترین و لوکس ترین چرم زیباترین پرهای تولیدی را داراست چربی آن در مواد آرایشی و بهداشتی ژلاتین استخوان آن به عنوان جدار کپسول های دارو مغزآن در درمان عارضه آلزایمر تاندن پای آن قابلیت پیوند به انسان گوشت آن برای بیماران قلبی (کلسترول 600 mg/kg دوره اقتصادی طولانی 40 سال میزان جایگزینی 2-3 % نیاز آبی کم ومدفوع کم

8. جنبه هاي اقتصادي پرورش شترمرغ بازدهي گله شتر مرغ به ميزان توليد مثل مولدي، بقاي پرندگان پرورشي و وزن گيري آنها بستگي دارد. ميانگين توليد يك شتر مرغ پرورشي را در حدود 60 تخم و 32 جوجه يك روزه در فصل توليد مثل تخمين زنده اند. علاوه بر عوامل محيطي كه معمولاً قابل كنترل نميباشد مديريت يك عامل مهم در توليد موفق گله هاي شتر مرغ مي باشد.

9. جیران و کیانی راد( عضو هیئت علمی پژوهش های برنامه ریزی و اقتصادی کشاورزی) در سال 1384 در زمینه ارزیابی اقتصادی پرورش شترمرغ در کشور به این نتیجه رسیدند : حصول اطمینان از دستیابی به نرخ رشد در صنعت پرورش شترمرغ مستلزم تلاش ویژه ای برای حل مسئله مربوط به بازاریابی و فراوری محصول در جهت تامین نیازهای بازار است. توسعه این صنعت نیازمند افزایش عملکرد، تراکم، بهروری تولید و انتقال گونه های جدید می باشد.ضمن اینکه دستیابی به بازارهای (داخلی و بین المللی) برای محصول شترمرغ از اهمیت حیاتی برخوردار است.

10. طبقه بندی شترمرغ شترمرغ حیوانی است مهره دار ( phylum Choroata) و از رده پرندگان ( Class Aves Birds)، خانواده شترمرغیان ( Struthioniformes) وجنس شترمرغ ( Ostrich) می باشد. شترمرغ از جمله بزرگترین پرندگان ( Ratites) است.

11. انواع شترمرغ • شترمرغ آفریقای جنوبی ((struthiocamelusaustralis- گردن آبی • شترمرغ آفریقای شمالی ((struthiocameluscamelus- گردن قرمز • شترمرغ آفریقای شرقی ((struthiomassaicusstruthio- گردن قرمز • شترمرغ آفریقای اهلی شده ((domesticusstruthiocamelus- گردن سیاه • شترمرغ سومالی ((molibdophanesstruthiocamelus- گردن آبی

12. مشخصات ظاهری شترمرغ • بزرگترین پرنده دنیا است. • از خانواده سینه پهن هاو فاقد قدرت پروازاست. • بومی آفریقا بوده و به سایر کشورهای دنیا منتقل شده است. • نر بالغ آن حدود 3 مترارتفاع و 160 کیلوگرم وزن دارد. • نرها سیاه رنگ ورنگ بال ها در پایین سفید می باشد و ماده ها دارای رنگ قهوه ای روشن می باشند. • دارای دو پنچه می باشند. • توان دویدن با سرعت حدود 40 مایل در ساعت را دارا هستند. • بین 50 تا 75 سال عمر می کنند. • بزرگترین تخم را تولید می کند. • وزن تخم آن حدود 1.6 کیلوگرم است. یک ماده شترمرغ به طور متوسط 60 تخم می گذارد. • طول باروری 42 روز است. • شترمرغ ماده در طول روز و شترمرغ نردر طول شب روی تخم ها می خوابد.

13. آناتومي شترمرغ اسكلت بندي : قابل توجه ترين بخش اسكلت بندي شترمرغ جناغ است. استخواني كه تا 4 سانتي‌متر ضخامت داشته و داراي ساختماني متخلخل مي‌باشد استخوان جناغ از قفسه سينه در ستيز و برخورد با موانع مراقبت مي‌كند. وجه تمايز جناغ شترمرغ فقدان بخش ستيغ مانندي است كه در بقيه پرندگان وجود دارد و در پرواز موثر است. شترمرغ به علت نداشتن ستون فقرات و نبودن محلی برای چسبیدن ماهیچه های پرواز نمی تواند پرواز کند. استخوان های شترمرغ توخالی و ساق پا کورتکس ضخیمی دارد و در پای خود دو انگشت دارد و جناغ سینه فاقد تیغه ( Keel) می باشد. جالب توجه است كه نوك اين پرنده از 13 استخوان مجزا تشكيل شده است كه به وسيله پوست محكم خارجي كنار هم قرار گرفته‌اند چنين ساختاري قرمز شدن منقار را در طول فصل جفت گيري تسهيل مي‌سازد. منقارآن 15-12 سانتیمتر طول دارد.

15. دستگاه گوارش : • شترمرغ فاقد چینه دان است. • پیش معده محل ذخیره غذا بوده ودارای 300 عدد غده ترشحی است. • محتويات سنگ دان يك شتر مرغ بالغ شامل مواد غذايي بلعيده شده و تقريبا 1/5 كيلو گرم سنگ ريزه است. • روده کوچک 6 متر طول و طول روده بزرگ 3 برابر روده کوچک است.(سکوم 1 متری و کولون 15 متری) • مدت زمان عبور غذا 40-36 ساعت است. • فاقد کیسه صفرا است.

16. ساير اندامهاي داخلي • مغز شترمرغ بطور متوسط وزني معادل 40 گرم دارد كه برابر جرم يك چشم شترمرغ است. رنگ يك مغز سالم سفيد مات بوده و توسط توري از وريدهاي كوچك احاطه شده است. • قلب شترمرغ با وزني در حدود 600 تا700 گرم توسط نسوج چربي دار به رنگ زرد متمايلبه قهوه‌اي پوشانده شده است. • كبد ازدولوب بهرنگ قهوه‌اي تا آبي و داراي ساختماني با قوام تشكيل شده است. كبد در قفسه سينه و در پشت و دو طرف قلب قرار گرفته است. شترمرغ فاقد کیسه صفرا می باشد. • شترمرغ داراي دو ريه به رنگ صورتي كم رنگ است. هر ريه به پنج كيسه هوايي منتهي مي‌شود كه آنها نيز به نوبه خود به استخوانهاي اصلي خصوصاً استخوانهاي بال و استخوانهاي جناغي و مهره هاي ستون فقرات متصل مي‌گردند. • كليه‌ها به طول تقريبي 30 سانتي‌متر و ضخامت 7 سانتي‌متر به رنگ قرمز متمايل به قهوه‌ايمي‌باشند. كليه‌ها شامل 3 لوب بوده كه اين لوب‌ها ساختماني منقوط داشته و در امتداد ستون فقرات و از ابتداي آخرين قوس دنده‌اي قرارگرفته‌اند. • مجاري ادراي به محفظه مياني كلوآك جايي كه ادرار تا زمان دفع نگهداري مي‌شود منتهي مي‌گردد. شتر مرغ‌ها برخلاف ديگر پرندگان ادرار و مدفوعشان را به صورت جداگانه دفع مي‌كنند.

17. مقایسه نر وماده • چشم چشم ماده ها کوچکتر از نرهاست. • رنگ دم در نرها سفید است. • رنگ پرها در ماده ها خاکستری و نرها پرهای بیشتری دارند. • رنگ پاها در نرها قرمز وماده ها خاکستری است.

18. تغذیه شترمرغ ها بطور کلي غذاي شتر مرغ داراي ترکيباتي مابين غذاي گاو و مرغ بوده و از دو قسمت علوفه (مانند يونجه و شبدر ) و کنستانتره (شامل : جو ، ذرت ، سويا ، مکملهاي معدني و ويتامينه و....) تشکيل شده است. ميزان غذاي مصرفي شتر مرغ در سنين مختلف متفاوت بوده و از 120 گرم در ماه اول زندگي و تا 5/2 کيلو گرم در رشد کامل متغير مي باشد.از زمان تفریح تا 2 روزگی برای شترمرغ ها باید مقدار زیاد آب، نور مداوم، و یک جیره آغازین با کیفیت بوقلمون با حداقل 26% پروتئین خام تامین شود. بعد ازآن میتوان مشابه جیره آغازین با 26% پروتئین خام به صورت آزاد روزی 2 بار از 3 هفتگی در اختیار آنها قرار داد. همچنین پلت های یونجه را به صورت انتخاب آزاد در اختیارشان قرار می دهیم. تحقیقات گسترده توسط blue mountain در زمینه اجزای یک جیره خوب انجام شده است. توصیه می کنند که یونجه حداقل 18%، ذرت 6%، سویا 47% ترکیب یک جیره آماده را تشکیل دهد.

19. تولیدمثل شترمرغ توليد وتكثير شترمرغ ميتواند هم به صورت طبيعي و هم به صورت صنعتي در دستگاههاي جوجه كشي صورت گیرد. جنس ماده آن سالانه مابين 100-40 تخم مي گذارد در مقايسه با جنس نر، كوچك و به رنگ قهوه اي تيره مي باشد ، اما جنس نر به رنگ سياه با نواحي سفيد رنگ در قسمت دم و بال مي باشد شترمرغ ماده درسن 5/2 – 2 سالگي و نرها در سن 3 – 5/2سالگي به بلوغ جنسي می رسند. معمولادرفصل بهارو تابستان و به فاصله 2 الي 3  روز  تخم گذاري شروع مي گيرد. وزنهرعدد تخم شترمرغ ما بین 1800-1100 گرم متغییراست.

20. نکاتی در مورد تخم شترمرغ و جوجه کشی شترمرغ بزرگترین تخم را درمیان پرندگان تولید می کند ولی تخم آن نسبت به جثه اش کوچکترین تخم است. تخم شترمرغ 2000-1300 گرم وزن داشته ومعادل دوجین تخم مرغ اشت. هرشترمرغ 50-40 تخم در سال می گذارد. طول مدت جوجه کشی 42 روز است. جوجه کشی طبیعی مصنوعی

21. خصوصيات رفتارهاي فردي شترمرغ ها اكثريت شتر مرغ‌ها در دشت‌هاي باز كه با علف‌هاي كوتاه فرش شده زندگي مي‌كنند. در اين مناطق شترمرغ‌ها به طور ايده‌آل براي بقاء تجهيز شده‌اند.پرهاي شترمرغ او را درمقابل صدمات ناشي ازآفتاب محافظت كرده و در شب‌هاي سرد بيابان دماي بدنش را كنترل مي‌نمايد.شترمرغ در درجه حرارت هاي بالاتر دماي بدن را با عمل بال زدن تنظيم مي‌كند. در هواي بسيار گرم نفس نفس زدن نيز مشاهده گرديده است. همچنين بال هاي شترم مرغ نقش اساسي را در هنگام اظهار تمايل به جفت و نيز موقع ترساندن دشمن ايفا مي‌كند. مدت كوتاهي قبل از حمله يا جفت‌گيري پرنده نر هر دو بالش را به طرف بالامي برد. در حالت تهاجم شتر مرغ نر سر و گردنش را بالا نگه داشته و نيمه جلوي بدنش را بالا مي‌كشد و پرهاي دمش را راست مي‌كندو دو بالش را به سمت بالا نگه مي دارد. بالعكس يك پرنده تسليم شده سرو گردن دم وبالهايشرا آويزان مي‌كند.

22. رفتارهای تولید مثلی در شروع دوران توليد مثل شترمرغ‌هاي يك تا دو ساله در اجتماعات مشخص توليد مثلي توسط والدينشان رانده مي‌شود.درفصل توليد مثلشترمرغ نر روزهاازقلمرووسيع خود دفاع كردهوشب‌ها با فريادهاي ويژه دوره جفت‌گيري رقيبان را دور مي‌كند. بعدازاينكه شترمرغ نر و ماده با اعمال سمبليك يك محل شني فرضي را براي لانه خود انتخاب كردند و تمايلشان را جهت ساختن آشيانه نشان دادند شترمرغ نررفتارهاي جنسي خود را به نمايش مي‌گذارد روي زانوي خود نشسته و با حركات پا رويي بال بال مي زند همزمان با اين حركات گردنش را به شكل S خم كرده و سرش را با حركات ريتمي از پهلوها به سمت پشت برده و به كپل خود مي زند. سر و گردن را با حركات مارپيچي به جلو و عقب حركت مي‌دهد. گلويش باد كرده و يك صداي ويژه از آن خارج‌ می کند. شترمرغ ماده نيز با رفتار مطيعانه سر و گردن خود را نزديك به زمين نگه داشته بالهايش را آويزان و دور از بدن نگه مي دارد و دم خود را آويزان مي‌كند و بدين ترتيب شترمرغ نر را براي جفت‌گيري دعوت مي‌نمايد. عمل جفت گيري به طور متوسط 1/5 دقيقه به طول ميانجامد .

23. رفتارهای دیگر • رفتار در آشيانه : شترمرغ نر وظيفه دارد با ناخن‌هايش گودالي را به عنوان لانه در زمين حفر كند. شترمرغ ماده تخم‌هايش را در لانه مذكور مي‌گذارد. شترمرغي كه اولين تخم را در لانه مي‌گذارد مسئوليت مراقبت از تخم‌ها و نشستن بر روي آنها را در طول روز بر عهده دارد.اينشترمرغ بهعنوان زوج اصلي شترمرغ نر محسوب مي‌شود. • رفتارهاي خوشايند : رفتارهاي خوشايند شترمرغ شامل رسيدگي به پر و بال، حمام شن، خميازه كشيدن و كش دادن اندامهاي انتهايي و خلفي بدن مي‌باشد. در هنگام نظافت شتر مرغ منقارش را در ميان پر و بالش كرده و آنها را مي‌كشد كه در اين حالت پرهاي شل و كهنه كنده مي‌شوند. • رفتارهاي تهاجمي : مبارزهمي‌تواندبينشترمرغ‌هاي ماده، شترمرغ‌هاي نر و يا شترمرغ نر و ماده صورت گيرد.

24. محصولات شترمرغ الف )چرم : چرم شترمرغامروزبه عنوانبا ارزشترينمحصول اين حيوان مورد توجهميباشد ازپوست شتر مرغ چرميبا كيفيتبالا و قابل قياسباچرم تمساح وفيلبدستميآيد.چرمشترمرغنرم بوده، وجه تشخيص آن وجود نقاط مربوط بهفوليكول هايساقه پر مي باشد . چرم واقعيازنوع بدلي آن قابل تميز است زيرا در چرم بدليفوليكولهاقابلكندن نيستنند. چرم نرم و لطيفشترمرغ يكي از رايجترين مواد مصرف در ساخت پوتين ،دستكش ،كيف ونيزيقهكتاست .درآفريقايجنوبيبهتريننوع چرماز شترمرغ كشتارشدهكهتقريبا بين 10تا 14 ماهسندارد بدستمي ايد . كلمساحتپوستشترمرغدر سن 10تا 14 ماهگيدر حدود 1/1تا 1/5 متر مربع مي باشد.

25. ب ) : پرشترمرغ پرهايشترمرغ 4 مرحله تكامليراطي مي كند : 1-كركهايپساز بيرون آمدن ازتخم 2- پرهاي زمانجوجه گي 3- پرهايدورانجواني 4- پرهايدوران بلوغ در سن 5تا 6 ماهگيپرو بال دورانجواني جايگزين پرهاي جوجهگي مي گردد . به تدريجپرهايدوران بلوغجايگزينشده ودر دوران 2سالگيبهنهايتتكاملخود ميرسند باشروعرويشاولينپرهايدوران بلوغ و درشرايطاقليمي مساعد مي توانپرهاي شترمرغ راهر 8ماه يكبارچيد . با ارزشترينپرها ،پرهاي سفيد شترمرغنر استكهتقريبا 24 پرميانيدر اولين رديفپرهايبالهستند . كه ازاينپرها براي تزئين لباسهايمدروزودكوراسيونخصوصا در صحنههاي تئاتر استفادهميكنند .

26. ج ) گوشت شترمرغ : • میزان چربی گوشت شترمرغ 2-1% است. • نسبت اسیدهای چرب اشباع وغیره اشباع تک ظرفیتی وچند ظرفیتی دارای نسبت ایده ال 1/3 است. • میزان HDL در گوشت شترمرغ 62-60% است. • میزان L- کارنتین در بین تمام حیوانات اهلی بالاترین است. • مقدار آهن آن 3/7 میلی گرم در هر 100 گرم است که دارای بالاترین مقدار در بین دام های اهلی است. • دارای مقادیر بالای از عناصر کم نیاز مانند روی و مینزیم است. • نسبت به سایر گوشت ها دارای مقادیر بیشتری ویتامین AوC است. • بیماری جنون گاوی را ندارد. • میزان اسید لینولئیک آن خیلی بالا است.

27. مشخصات ظاهری گوشت شترمرغ رنگ گوشت شترمرغ قرمز و طعم آن شبیه به گوشت گاو می باشد. تقریبا 2/3 گوشت قابل خوردن شترمرغ از 10 عضله اصلی بخشی از لاشه (ران ها) بدست می آید که فیله و استیک های بزرگ را تشکیل می دهد. گوشت لخم آن حدود 63-60% وزن لاشه را تشکیل می دهد.

28. ارزش غذایی گوشت شترمرغ

29. مقایسه ارزش غذائی گوشت شترمرغ با گوشت های دیگر

30. سایر محصولات شترمرغ روغن شترمرغ در محصولات داروئی و بهداشتی بکار می رود. این روغن غنی از اسیدهای چرب ضروری امگا 6و9 بوده که مرطوب کننده و حالت دهنده پوست است. از تخم های غیره بارور به صورت حکاکی شده به عنوان لامپ و تزئینات دکوری استفاده می شود. تحقیقات نشان داده است که در آینده می توان از تاندون ها و قرینه چشم شترمرغ برای پیوند زندن به انسان استفاده کرد.

31. کشتار شترمرغ سن کشتار شترمرغها ناشی ازميزان بازارپسندي دو محصول پوست و گوشت مي باشد به گونه اي كه در هنگام پروار و در سن ١٤-٩ ماهگي آمادة كشتار مي شوند و در اين سن به وزني در حدود ١٢٠-٩٠ كيلوگرم دست مي يابند. البته اين تفاوت بالا بودن ارزش پوست نسبت به گوشت و همچنين بالا بودن تقاضا جهت اين محصول، پرنده در سن ١٠-٩ ماهگي كشتار مي شوند زيرا در اين سن پوست از كيفيت بهتري برخوردار بوده و ضايعات كمي را نيز در بر مي گيرد امَا برعكس و در صورت بالا بودن تقاضا جهت گوشت پرندگان در سنين بالاتر و بين ١٤-١١ ماهگي كشتار مي شوند .

32. بیماری ها بیماریهای مورد بحث به جز انگهای داخلی وخارجی مخصوص شترمرغ، بقیهصرفاً خاصاو ‏نیست بلکه جزو بیماریهای مشترک اند. ‏معمولاً 90 درصد مرگ و میر در جوجه ها و شترمرغ های جوان به دلیل بیماری های زیر است : 1-عفونت کیسه زرده 2- تغییر حالت پاها و انگشتان‏ 3- یبوست 4- - اسهال و عفونت های گوارشی(ناشی از اشرشیاکلی، سالموند، هیستوموناس و باکتری های دیگر)

33. نتیجه گیری

34. منابع • کریبیج، آندراس – لرومر، مادیاس – 1378-مدیریت پرورش شترمرغ – مترجمین، موسوی-غفوری – انتشارات سپهر. • اوحدی نیا، حسن – 1383 – راهنمایی عملی وپرورش و بیماری های شترمرغ – چاپ دوم – انتشارات علم و قلم. 3. A.A.Aganga A.O. Aganga and U.J.2003. Omphile Department of Animal science and Department Botswana College of Agriculture private Bag0027 , Gaborone. 4. D.C. 2002. The rise and fall of ratite production. 11th European Poultry Conference, Germany, Bremen, August 6-10-2002. 5. Com Mark Trust. 2005. The potential for Export Diversification in Botswana ostrich production case study. Botswana Institute for development policy analysis.

35. قدردانی

36. Thank you