مقدمه:

1. خلاصه گزارش مدیریتی وضعيت محيط زيست شهر تهران SoE(مرکز مطالعات و برنامه­ريزی شهر تهرانمعاونت مطالعات و برنامه­ریزی امور زیرساخت و طرح جامع)

2. مقدمه: گزارش­دهي جامع زيست­محيطي که درنهايت به توليد گزارش­ وضعیت محیط­زیست (SoE) منجر مي­شود، يکي از ارزشمندترين شيوه­هاي دستيابي به اطلاعات وضعيت منابع طبيعي و پايداري الگوهاي مصرف منابع براي سياست­گذاران، جامعه‌ي مدني و سايردست­اندرکاران نظير برنامه­ريزان و مديران منابع طبيعي، صنعت، رسانه­ها، مؤسسات آموزشي و سازمان­هاي ملی و بين­المللي است. این گزارش­ها به بررسي شرايط و وضعيت محيط زيست و منابع طبيعي و ارائه‌ي سنجشي از وضعيت محيط زيست طبيعي مي‌پردازند و ابزاري براي برجسته‌سازي شرايط محيط بيوفيزيکي می­باشد. فرآيند ارزيابي همه­جانبه زيست محيطي بايستي در قالب يك مدل مفهومي ارائه شود تا اطلاعات گردآوري شده و تحليل‌ها، پاسخگوي پرسش‌هاي اساسي پژوهش باشند. براي انجام اين ارزيابي سازمان‌هاي مختلف مدل‌هاي متفاوتي را براي گزارش SoE ايجاد و مورد استفاده قرار داده‌اند. براي گزارش وضعيت محيط زيست شهر تهران، طبق توافقات انجام شده از مدل DPSR استفاده شده است. مدل DPSR از حروف اول چهار کلمه‌ي نيروي‌هاي محرکه، فشارها، وضعيت و پاسخ‌ها تشکيل شده که به ترتيب زنجيره‌ي علت و معلول را در مورد هريک از مؤلفه‌هاي‌زيست محيطي بيان مي‌کند. اين مدل سعي دارد گروهي از عوامل را كه تعيين‌كننده‌ي مشخصه‌هاي تأثيرگذار بر محيط زيست در هر سطح جغرافيايي (محلي، منطقه‌اي، ملي، جهاني) هستند، تعريف كرده و آن­ها را به هم ربط دهد. بنابراين اين مدل به­عنوان چارچوب تحليلي شناخته مي‌شود. مدل DPSR در جستجوي ايجاد يك ربط منطقي بين عامل‌ها است. اين مدل وضعيت (S) محيط زيست و روند آن را ارزيابي نموده و عوامل مستقيم (فشار) و غيرمستقيم (نيروی محرکه) که موجب بروز اين وضعيت شده‌اند را شناسايی و معرفی می‌کند. هم­چنين پاسخ‌هايي (R) که بهبود وضعيت انجام شده يا بايد صورت گيرد را شناسايی و معرفی می‌کند.

3. 1. هوا يکي از مهمترين نيروهاي محرکه در افت کيفيت هوا افزايش جمعيت است که در طي 50 سال گذشته جمعيت شهر تهران 5 برابر شده است. در سال 1386 اين جمعيت با استفاده از 4/2 ميليون وسيله نقليه فعال، روزانه بالغ بر 15 ميليون سفر درون شهري در تهران داشته که حدود 75 درصد آنها را وسايل نقليه سواري شخصي و 19 درصد را نيز موتورسيكلت­ تشکيل داده و سهم حمل و نقل پاک و عاري از آلودگي (مترو) تنها حدود 5درصد بوده است. از جمله ديگر نيروهای محرکه در زمينه آلودگي هوا مي‌توان به فعاليت حدود 66 هزار واحد صنعتي در شهر تهران اشاره نمود که برخي از آن­ها آلاينده‌هاي فراواني را وارد هواي شهر مي‌نمايند. از دیگر فاکتورها، مصرف بالای سوخت در شهر تهران است. در سال 1386 ميزان انتشار آلاينده‌هاي اکسيدهاي گوگرد، هيدروکربنها، مونواکسيدکربن، اکسيدهاي نيتروژن و ذرات معلق در تهران به ترتيب حدود 84، 157، 1264، 120 و 116 هزار تن بوده است. در اين سال در مجموع حدود 7/1 ميليون تن از انواع آلاينده‌هاي پايين جو در هواي شهر تهران منتشر شده، كه بيشترين سهم (90 درصد) از کل انتشار متعلق به بخش حمل و نقل بوده، به قسمي كه 98 درصد از مونواکسيدکربن، 2/97 درصد از هيدروکربن‌ها، 1/91 درصد ذرات معلق، 1/52 درصد از اکسيدهاي نيتروژن و 2/27 درصد از دي‌اکسيد گوگرد از اين بخش منتشر شده است. به­طور کلي بيش از 86 درصد کل آلايندههاي منتشره در هواي تهران در سال 1386 ناشي از مصرف بنزين و 8 درصد نيز بهواسطه مصرف نفت گاز بوده است. يکي از بهترين شاخص‌ها در توصيف وضعيت هوا، شاخص استاندارد آلاينده ياPSI است. بررسي اين شاخص در طول سال­هاي 1378 تا 1386 در تهران، که بر اساس ميزان پنج آلاينده CO, PM10, O3, NO2و SO2 محاسبه می‌شود، حاکي از آن است که آلوده‌ترين سال در اين دوره با 162 روز ناسالم، سال 1382 بوده و در اين ميان ميزان CO و PM10 بيشترين سهم را در آلودگي هواي تهران به خود اختصاص داده‌اند. از جمله مهمترين اقدامات صورت گرفته در اين زمينه مي‌توان به طرح جامع کاهش آلودگي هواي تهران اشاره نمود که بر 9 محور اساسي استوار است. اين محورها شامل 7 محور ارتقاي کيفي خودروهاي توليدي، جمع‌آوري خودروهاي فرسوده، ترويج و اشاعه حمل و نقل همگاني، بهبود کيفيت سوخت، معاينه فني خودروها، مديريت ترافيک شهري، و گسترش آموزش و آگاهي در زمينه آلودگي هوا، و 2 محور پيشنهادي کنترل منابع ثابت آلاينده هوا و لزوم پايش مستمر هستند.

4. 2. آب از آنجائی­که بروز اختلال در منابع آبي از دو جنبه کمي و کيفي قابل مطالعه است، در بخش آب اين دو جنبه به تفکيک مورد بررسي قرار گرفته­اند. مهمترين نيروی محرکه و تأثيرگذار بر کميت آب مصرفي در شهر تهران علاوه­بر عوامل طبيعي و اقليمي، جمعيت است. يكي از عوامل فشار بر كميت آب، سرانه مصرف آب در شهر تهران بوده كه در طي سال­هاي 86-1376 تقريباً برابر با 337 ليتر در روز بوده است. در سال 1386 مصرف آب تهران بيش از 990 ميليون مترمکعب بوده که 76 درصد از اين ميزان در بخش مسکوني به مصرف رسيده است. متوسط بارندگي در مجموع سدهاي تأمين‌كننده آب شرب شهر تهران (كرج، لتيان و لار)، طي دوره 10 ساله فوق برابر 27/1544 ميلي‌متر با متوسط نرخ رشد سالانه 24/1 درصد بوده است. ميزان برداشت از آب‌هاي زيرزميني بستگي به حجم آب ذخيره شده در سدها دارد، به­طوري که در سال 1380 سهم آب‌هاي زيرزميني در تأمين آب تهران 08/51 درصد، در سال 1385 معادل 69/27 درصد و در سال 1386 معادل 28 درصد بوده است. برداشت بيش از حد مجاز از منابع آب زيرزميني موجب شده که در طي سالهاي 85-1377 به­طور متوسط سالانه 6/10 سانتي­متر افت در سطح آب‌هاي زيرزميني تهران رخ دهد. دفع فاضلاب­هاي خانگي و صنعتي مهم­ترين عامل تأثيرگذار بر كيفيت منابع‌ آبي تهران به­شمار مي­رود. در سال 1386 حداقل 610 ميليون مترمکعب فاضلاب در بخش‌هاي خانگي و صنعتي توليد شده است. از اين ميزان تنها 110 ميليون مترمکعب توسط تصفيه­خانه­ها جمع­آوري شده است و بقيه با ورود به چاه­هاي جذبي منجر به آلودگي سفره‌هاي آب زيرزميني شده است. در حالي که 98 درصد از جمعيت تهران در سال 1386 تحت پوشش شبکه آبرساني قرار داشته، تنها 26 درصد تحت پوشش شبکه فاضلاب شهري قرار داشته­اند. به­علاوه نشت آلودگي‌هاي نفتي در منطقه جنوب تهران از خطوط انتقال نفت تلمبه­خانه ري، مخازن ذخيره مواد نفتي در منطقه ري و هم­چنين پالايشگاه نفت تهران، يكي از منابع آلودگي آب­هاي زيرزميني تهران به­شمار می‎‌رود. مطالعات انجام شده در سال 1382 نشان داده كه بخش قابل توجهي از آب­هاي زيرزميني تهران داراي غلظت نيترات بين 50 تا 100 و در مواردي نيز بيش از 100 ميکروگرم بر ليتر هستند که استفاده از آن­ها خطرناک محسوب مي‌شود. از جمله مهمترين سياست‌ها در پاسخ به وضعيت موجود مي‌توان به لزوم تفکيک شبکه آب شرب از آب غيرشرب، ارتقاء مديريت بهره‌برداري از منابع آب­های سطحي، منطقي نمودن قيمت آب، ارزيابي اثرات ناشي از پروژه­هاي آبي بر محيط زيست و ترويج فرهنگ مصرف پايدار منابع آبي، لزوم تدوين و اجراي برنامه جامع مديريت كيفيت منابع آب، تسريع در توسعه و تکميل شبکه فاضلاب شهري، ارتقاء آگاهي­هاي عمومي در زمينه مصرف بهينه منابع آب و اصلاح الگوي مصرف، حفاظت از منابع آب سطحي و زيرزميني در برابر خطرات ناشي از نشت فاضلاب، فراهم شدن امكان دسترسي و ورود بازرسين نهادهاي قانوني و ناظران بهداشتي جهت بازديد از منابع تأمين و مخازن ذخيره آب و كارآمد نمودن تصفيه‌خانه­هاي فاضلاب شهري براي بازچرخاني آب اشاره نمود.

5. 3. خاک شايد بتوان از خاک به­عنوان يکي از تغيير يافته‌ترين بخش‌ها در اثر توسعه شهرنشيني ياد کرد. به­عنوان نيروي محرکه، افزايش جمعيت و تراکم بالاي آن و در نتيجه نياز به فضا موجب شده که هر روز بخش وسيعي از خاک مناطق شهري دچار تغيير کاربري شده و زير انبوهي از ساختمان‌ها مدفون ‌شود. افزون بر اين، افزایش فعالیت های اقتصادی فاجعه­های زیست محیطی جبران ناپذیری را به همراه دارد که از آن جمله می­توان به تبدیل شدن خاک به مکاني براي پذيرش فاضلاب و پسماندهاي جمعيت شهرنشين اشاره کرد. براساس گزارش مشترك سازمان حفاظت محيط زيست ايران و بانك جهاني، حدود 4/7 درصد از محصول ناخالص ملي ايران در سال 1383 زيانهاي زيستمحيطي بوده است، كه معادل 4/8 ميليارد دلار است. از جمله مهم­ترين مصاديق فشار ناشي از اين محرک‌ها تغيير کاربري و تبديل اراضي مزروعي و باير به مناطق مسکوني و صنعتي است. در سال 1386 بيشترين کاربري در شهر تهران با 5/28 درصد به بخش مسکوني تعلق داشته و شبکه معابر و دسترسي با 4/18 درصد و فضاي سبز با 3/11 درصد در رده‌هاي بعدي جاي گرفته‌اند. از جمله موارد ديگري که موجب بروز فشار به خاک مي‌شود، مي‌توان به نمک‌پاشي معابر در فصل زمستان اشاره نمود که سالانه خسارات بسياري به فضاي سبز شهر تهران وارد مي‌سازد. بارش باران اسيدي نيز از ديگر عوامل ورود فشار به اين بخش است که به واسطه وجود اکسيدهاي نيتروژن و دي اکسيد گوگرد در هوا صورت مي‌گيرد. از ديگر سو اجراي فعاليت‌هاي عمراني نيز منجر به تغيير شکل خاک و وارد شدن صدماتي به افق سطحي خاک به­عنوان يکي از ارزشمندترين و غني‌ترين افق‌هاي خاک مي‌شود. در سطح شهر تهران در سال 1385 در مجموع برای 1349 واحد مسکوني با 1144179 متر مربع مساحت، عمليات تخريب و نوسازي صورت گرفته است. ورود پسماندهاي صنعتي که حاصل فعاليت‌هاي صنعتي است و خصوصاً پسماندهاي غيرقابل تجزيه در خاک مانند فلزات سنگين، نيز فشارهاي مضاعفي را بر خاک وارد مي‌سازد. عناصر و عوامل آلوده‌کننده در فاضلابهاي صنعتي شامل يک يا چند عنصر مانند نمکهاي غيرآلي، اسيدها يا بازها، مواد آلي، ذرات معلق، آب داغ، مواد رنگي و مواد سمي است. هم­چنين شيرابه ناشي از حجم عظيم زباله­هاي توليد شده در شهر تهران، از جمله مهم­ترين منابع آلوده کننده خاک به­شمار مي‌آيند. در مناطق 22گانه شهر تهران در سال 1386 روزانه بالغ بر 7500 تن زباله توليد ميشود که فقط روزانه 250 تن آن بازيافت ميشود. از جمله عمده‌ترين سياست‌هاي مورد نياز در اين بخش که به­عنوان پاسخي به وضعيت موجود به­کار گرفته مي‌شود، مي‌توان به لزوم تدوين قانون جلوگيري از آلودگي خاک، جايگزيني صنايع مبتني­بر فناوري پاک با صنايع آلاينده در محدوده شهر تهران، حفظ باغات و اراضي کشاورزي و توسعه فضاهاي سبز در محدوده، حريم و مجموعه شهري تهران، بهينه‌سازي مديريت پسماندها بهويژه پسماندهاي خطرناک، بيمارستاني و نخاله­هاي ساختماني، استفاده از روشهاي مدرن و مکانيکي جهت برفروبي، تدوين استاندارد آلودگي خاك، استقرار مديريت پيشگيري و كنترل آلودگي خاك، تدوين و تصويب دستورالعمل زيست‌محيطي فعاليت­هاي آلوده‌كننده منابع خاك كشور، و الزام واحدهاي صنعتي به پرداخت هزينه‌هاي ناشي از آلودگي اشاره نمود.

6. 4. تنوع زيستي رشد جمعيت شهري، عدم آگاهي مردم و مسئولين از ارزش­هاي تنوع زيستي و فقدان مديريت مناسب در حفاظت از تنوع زيستي را مي‌توان از جمله مهم­ترين نيروهای محرکه در زمينه بروز اخلال در تنوع زيستي نام برد. از دیگر نیروهای محرکه، کمبود اطلاعات در مورد تنوع زیستی و گونه های در خطر و هم­چنین فقدان سیستم پایش تنوع زیستی می­باشد. از 8200 گونه گياهي شناخته شده در ايران، 1308 گونه يعني حدود 16 درصد، در تهران وجود دارند. از کل گونه‌هاي گياهي کشور 21 درصد بومي ايران هستند که اين ميزان در منطقه تهران، 8/12 درصد از کل گونه­هاي گياهي منطقه را شامل مي‌شود. در رابطه با وضعيت تنوع زيستي در بخش جانوري نيز بررسي­ها نشان مي‌دهد در منطقه تهران 136 گونه پرنده، 2 گونه دو زيست، 28 گونه خزنده، 38 گونه پستاندار و 8 گونه ماهي وجود دارد. به­منظور حفظ بقاي تنوع زيستي، قسمتهايي از نواحي بكر و دست‌نخورده‌ي محيط زيست منطقه تهران در قالب پارک­هاي ملي سرخه‌حصار و خجير و نيز مناطق حفاظت شده جاجرود و ورجين جمعاً به مساحت تقريبي 74330 هکتار، تحت حمايت سازمان حفاظت محيط زيست قرار گرفته‌اند. روند رو به کاهش تنوع و تخريب برخي از گونه­هاي زيستي، لزوم اتخاذ پاسخ­هاي مناسبي براي مقابله با اين امر را نشان مي‌دهد. از جمله مهم­ترين سياست‌ها و راه­کارهاي مورد نياز در اين زمينه مي‌توان به لزوم تشکيل بانک اطلاعاتي جامع تنوع زيستي تهران، ارزيابي توان اکولوژيک سرزمين تهران به­منظور اجراي الزامات اهداف حفظ محيط زيست در راستای نيل به رهنمودهاي توسعه پايدار، تدوين برنامه حفاظت از گونهها و اکوسيستمهاي شهر و به­ويژه حاشيه‌ي آن، تدوين برنامه بهرهبرداري پايدار از منابع طبيعي و اکوسيستمهاي طبيعي آن، ممانعت از تغيير کاربري اراضي در حريم تهران، ايجاد سيستم پايش دقيق تنوع زيستي شهر، ارتقاي سطح آگاهي عمومي مسئولين و شهروندان در زمينه ارزش تنوع زيستي و حمايت از گونه‌هاي در معرض خطر و تهديد نام برد.

7. 5. بلاياي طبيعي در شهر تهران، موقعيت جغرافيايي، قرار داشتن بر روي آبرفت‌هاي جوان و وجود گسل‌هاي فراوان همگي از محرک‌هاي بروز بلاياي طبيعي به­شمار مي‌آيند. اما وجود جمعيت متراکم و بيش از ظرفيت در تهران نيز به اين امر دامن زده و خطرات ناشي از بروز چنين حوادثي را تشديد نموده است. در رابطه با سيل علاوه بر وضعيت آب و هوايي و اقليمي منطقه، ايجاد تغيير در آبراهه‌هاي طبيعي، قطع درختان و تخريب پوشش گياهي از جمله مهم­ترين نيروهای محرکه در بروز اين بلاي طبيعي محسوب مي‌شوند. گرچه در رابطه با زلزله مهمترين محرک‌ها ساختار زمين‌شناسي منطقه و قرار داشتن بر روي گسل است، اما انسان مي‌تواند با اجتناب از ساخت و ساز غيرمقاوم، به ميزان زيادي از خسارات و تلفات ناشي از حوادث احتمالي در اين مناطق بکاهد. از کل سازه‌هاي ساختماني تهران تنها 41 درصد داراي اسکلت فلزي و 11 درصد داراي اسکلت بتني بوده و ساير ساختمان‌ها از استحکام لازم در اين زمينه برخوردار نيستند. وجود بافت خاک با سازه‌ي آسيب‌پذير از جمله ديگر عوامل بروز فشار بر عوارض بلاياي طبيعي محسوب مي‌شود. از ديگر عوامل فشار در رابطه با بلاياي طبيعي فرسودگي شبکه توزيع آب تهران است که از عمر متوسط بالاي 40 سال برخوردار بوده و در اثر اين فرسودگي روزانه به­طور متوسط 300 مورد ترکيدگي و نشت گزارش مي‌شود. در ارتباط با شبکه شريان‌هاي حياتي در حين وقوع زلزله، دو نوع خسارت شهري شامل حيات شهر و خود شهر قابل بحث است. نوع اول قطع شدن شريان‌هاي حياتي نظير آب، گاز، برق و تلفن است و نوع ديگر عواقب ثانويه ناشي از خسارات وارد شده به ‌اين شريان‌هاست که شامل آتش سوزي، انفجار، برق گرفتگي و غيره است. برآورد ميزان آسيبپذيري شبکه‌هاي گازرساني در مناطق 22گانه بر اثر فعاليت گسل‌هاي اصلي شهر تهران نشان مي­دهد كه بيشترين خسارت به شبكه گازرساني ناشي از فعاليت گسل ري خواهد بود. كه در اين گسل شبكه گازرساني مناطق 10، 11، 14، 15 و 16 بين 40 تا 60 درصد و شبكه گازرساني مناطق 7، 8، 12، 17، 18 و 19 بين 20 تا 40 درصد آسيب خواهند ديد. در رابطه با وضعيت موجود شهر تهران در زمينه بلاياي طبيعي بايد گفت در تهران چهار گسل اصلي وجود دارد که شامل گسل‌هاي شمال و جنوب ري، گسل شمال تهران، گسل مشا و گسل پنهان است. پيش‌بيني‌ها نشان مي‌دهد که در اثر فعال شدن گسل‌هاي ري در بدترين وضعيت، 6 درصد از ساکنين تهران از بين مي‌روند. در رابطه با بروز خسارات و تخريب ساختمان‌ها نيز بروز زلزله ناشي از فعال شدن گسل‌هاي ري به حدود 55 درصد، گسل شمال تهران به 36 درصد و فعاليت گسل مشا نيز به 10 درصد از ساختمان‌ها خسارت وارد مي‌سازد. از طرف ديگر، سطح آبهاي زيرزميني در مناطق جنوبي شهر تهران بالاتر از ساير مناطق است. بنابراين در صورت وقوع زلزله، احتمال روانگرايي خاک در اين مناطق بسيار است. مخصوصاً در برخي مناطق سطح آبهاي زيرزميني بسيار بالا بوده و سطح ايستايي تا عمق 15 متري زمين بالا آمده است. در اينگونه مناطق در اثر وقوع زلزله، روانگرايي خاک خسارات زيادي را به بار خواهد آورد. با توجه به وضعيت موجود، وجود پاسخ‌ها و سياست­گذاري‌هاي پيشنهادی لازم در اين زمينه ضروري است که از آن جمله مي‌توان به لزوم جلوگيري از ساخت و ساز در مسيل‌هاي اصلي و بخش‌هاي پرخطر، مقاوم‌سازي و به­کارگيري مصالح مقاوم در ساخت بناها، مکان‌يابي مناسب پروژه‌هاي بزرگ‌مقياس، ايمن‌سازي تآسيسات شهري و ارتقاء سطح آموزش‌هاي همگاني در مقابله با بلاياي طبيعي اشاره نمود.

8. 6. پسماند عواملي هم­چون جمعيت، رفاه خانوار و الگوي مصرف مهمترين محرک‌هاي توليد پسماند در شهر تهران به­شمار مي‌آيند. از جمله منابع تولیدکننده پسماند، واحدهای مسکونی؛ اماکن تجاری، اداری، آموزشی و فرهنگی؛ کارگاه­های صنعتی؛ و مراکز بهداشتی و درمانی هستند. ميزان پسماند توليدي توسط حدود 3/2 ميليون خانوار تهراني در سال 1386، بيش از 7/2 ميليون تن بوده که اين حجم عظيم از زباله فشار بسياري را به محيط زيست وارد مي‌سازد. ميزان پسماند شهري از 1818287 تن در سال 1367 به 2452303 تن در سال 1386 رسيده که بدين ترتيب داراي متوسط نرخ رشد سالانه‌اي معادل 6/1 درصد، به ميزان 3/0 درصد بيش از نرخ رشد سالانه جمعيت (3/1 درصد) در اين دوره بوده است. مقايسهي بين درصد ميزان مواد خشک و تر در سالهاي 1370 و 1387، نشاندهندهي افزايش حدود 9 درصدي سهم پسماند خشک و به همان ميزان کاهش سهم پسماند تر در پسماندهاي توليدي شهر تهران است. در بين اجزاي ترکيبي پسماند خشک، سهم انواع پلاستيک از 72/5 درصد در سال 1370 به 87/7 درصد در سال 1387 افزايش يافته است. وضعيت توليد پسماند طي سال 1386 در مناطق 22گانه تهران حاكي از آن است كه روزانه 7500 تن زباله توليد شده و تنها 250 تن آن بازيافت شده است. در سال 1386 از کل زباله توليدي در شهر تهران حدود 5/2 ميليون تن مربوط به مناطق 22گانه شهر تهران بوده و 31 هزار تن زباله بيمارستاني، 13 هزار تن زباله صنعتي و بيش از 200 هزار تن زباله­هاي متفرقه شهري توليد شده است. در زمينه پاسخ­هاي لازم براي بهبود وضعيت جمع­آوري و دفع زباله در شهر تهران، علاوه بر سياست‌هاي اخذ شده توسط شهرداري­ها و خصوصاً سازمان بازيافت و تبديل مواد شهرداري تهران، مي‌توان به سياست‌ها و راه­کارهاي پيشنهادی اشاره کرد که عبارتند از تفکيک زباله در ايستگاههاي واسط جمع‌آوري پسماند و تجهيز آنها به دستگاههاي عدلسازي، افزايش سطح پوشش جمعآوري مکانيزه پسماندهاي جامد از سطح منابع توليد، افزايش سهم زباله بازيافتي، احداث مراکز بازيافت با تکنولوژي برتر و به روز دنيا، گسترش توليد انرژي از پسماند، برنامه­ريزي در جهت پوشش كامل بيخطرسازي و دفع نهايي پسماندهاي صنعتي و بيمارستاني بهطور جداگانه و ارتقاء آموزش و آگاهي­هاي عمومي.

9. 7. زيستگاه انساني عدم توازن موجود ميان قابليت‌هاي شهر و ميزان جمعيت ساکن در آن مهمترين نيروهای محرکه و تأثيرگذار در شهر تهران به­عنوان يک زيستگاه انساني است. علاوه­بر جمعيت ساكن در شهر تهران، توسعه و گسترش مناطق حاشيه­اي تهران به­دليل جاذبه­هاي اقتصادي اين شهر موجب شده که بخشي از جمعيت ساكن اين مناطق حاشيه­اي عملاً محل كار خود را تهران قرار داده و به­عنوان جمعيت شناور فشار مضاعفي را به اين زيست­گاه وارد آورند. صنايع و کارگاههاي موجود در سطح شهر تهران يكي ديگر از نيروهای محرکه در ايجاد منابع آلاينده و خطرآفرين براي سلامتي محسوب مي‌شوند. هم­چنين فقدان قوانين و مقررات در زمينه ساخت و ساز و توسعه شهر و يا ناکارآمدي در اجراي قوانين در سال­هاي گذشته موجب گرديده تا شهر تهران از توسعه موزون و مناسبي برخوردار نباشد. نيروهای محرکه اشاره شده، فشارهاي زيادي را به شهر تهران وارد ساخته كه از جمله مي­توان به توليد ميزان قابل توجهي پسماند و فاضلاب اشاره كرد. از سوي ديگر در سال 1386به­طور متوسط روزانه 15 ميليون سفر درون‌شهري در تهران انجام شده است. کندي سرعت اين سفرها به واسطه حجم سنگين ترافيک درون‌شهري تنها با سرعت متوسطي معادل 2/23 کيلومتر بر ساعت صورت پذيرفته است. بررسي وضعيت سکونت‌گاه­هاي انساني در شهر تهران نشان مي‌دهد که در سال 1386 قريب به نيمي از واحدهاي مسکوني تهران در مقابل زلزله ناپايدار و غيرمقاوم بوده­اند. بافت­هاي فرسوده گرچه از نظر وسعت 20 درصد شهر را تشكيل مي­دهند، ولي بيش از 40 درصد از جمعيت شهر را در خود جاي داده­اند. يکي از مهم­ترين شاخص‌هايي که نشان­گر وضعيت سکونت‌گاه‌هاي انساني در شهرها است، نوع، ميزان و نحوه پراکنش کاربري‌هاي مختلف در عرصه شهر است. توزيع كاربري اراضي در محدوده شهر تهران، نشان­گر بيشتر بودن سهم کاربري­ مسکوني (5/28 درصد) نسبت به ساير کاربري­ها و ناكافي بودن سهم کاربري­هاي خدماتي و فضاي سبز در مقايسه با نيازهاي شهري است. در رابطه با وضعيت فضاي سبز شهر تهران در سال 1386 مساحت فضاي سبز شهر تهران 7990 هکتار بوده که از اين ميزان 25 درصد به پارک‌ها، 34 درصد به جنگل‌هاي شهري، 41 درصد به ساير قطعات فضاي سبز مانند ميادين، رفيوژها، درختان حاشيه خيابان‌ها تعلق دارند. در اين سال سرانه فضاي سبز براي هر شهروند تهراني معادل 10 مترمربع بوده که اين رقم نسبت به سرانه سال 1380 يک متر مربع کاهش نشان مي‌دهد. اين در حالي است که استانداردهاي جهاني، سرانه 30 - 25 مترمربع را براي مناطق شهري مناسب مي‌دانند. از مهم­ترين فشارهاي وارده به زيست‌گاههاي انساني در مناطق شهري، وضعيت آلودگي هوا و آلودگي صوتي است. آلودگي ديد و منظر شهري از ديگر عوامل بروز فشار بر تهران به عنوان زيست‌گاه انساني است. تراکم بالاي جمعيت، مساحت کم منازل مسکوني، معابر نامناسب، عدم تجانس در تعداد طبقات ساختمان‌هاي هم­جوار و عدم بهره‌مندي مناسب از فضاي سبز شهري از مهمترين عوامل مؤثر بر کاهش کيفيت ديد و منظر شهري هستند. آلودگي نوري مانند نورپردازيهاي مصنوعي و غيراستاندارد در برخي از نقاط شهر نظير استفاده از نور براي تزئين نماي ساختمانها، برجها، ميادين، چراغهاي تزئيني که شهرداريها در کنار خيابانها به جهت ايجاد زيبايي بهکار ميبرند و نور آزاردهنده نورافكنها، مي‌تواند موجب بروز اختلال در زندگي حيوانات و گياهان شود. از جمله مهم­ترين پاسخ‌ها و سياست‌هاي مورد نياز به­منظور بهبود شرايط موجود مي‌توان به اشاعه الگوي پايدار توليد ساختمان از نظر مصرف مصالح و انرژي، توسعه زيرساخت‌هاي شهري و متناسب نمودن آن­ها با جمعيت فعلي شهر، توسعه حمل و نقل پاک، يکپارچه­سازي مديريت شهري در بخش محيط زيست، تثبيت حدود و حريم شهر تهرا ن و ممانعت از گسترش بي رويه آن اشاره نمود.

10. 8. مديريت يكپارچه محيط زيست شهر تهران مديريت محيط زيست شهري از ابعاد وسيع و جنبه‌هاي گوناگوني برخوردار است که از آن جمله مي‌توان به مديريت کمي و کيفي منابع آب، کنترل آلودگي هوا، مديريت پسماند، افزايش کارآيي انرژي، توسعه حمل و نقل شهري، کنترل آلودگي صوتي، تخصيص بهينه کاربري‌ها با توجه به قابليت‌هاي محيطي و نيازهاي موجود، توزيع بهينه فضاي سبز شهري و کاهش مخاطرات زيست محيطي اشاره نمود. اين طيف وسيع و متنوع از وظايف حکم مي‌کند که نهاد‌ها و سازمان‌هاي مختلفي در تحقق بهينه هر يک از اين اهداف سهيم باشند، اما از آنجائی­که هدف غايي و نهايي همه اين فعاليت‌ها دست­يابي به توسعه پايدار شهر و ارتقاي سطح رفاه شهروندان است، نياز به مديريتي يکپارچه براي ايجاد هماهنگي‌هاي لازم ميان اين بخش­ها کاملا مشهود است. براي مثال به­منظور دفع مناسب پسماند‌هاي شهري، تنها پيدا کردن مکان دفع مناسب کافي نيست زيرا محدوديت‌هاي محيطي و رشد جمعيت همواره دو عامل تهديدکننده در زمينه موفقيت پروژه‌هاي دفع پسماند به­شمار مي‌آيند. در اين زمينه همسو گشتن عوامل توليدکننده محصولات در توليد زباله کمتر، ظرفيت­سازي براي اصلاح الگوي مصرف و استفاده از مواد تجزيه‌پذير در فرآيند توليد، مي‌تواند کمک بزرگي به موفقيت پروژه‌هاي دفع پسماند نمايد. بررسي وضعيت مديريت محيط زيست شهري در تهران نشان‌دهنده وجود ضعف‌هاي فراواني در زمينه هماهنگي ميان‌بخشي و عدم برخورداري از مديريت يکپارچه در اين زمينه است. تعدد نهادهاي تصميم‌گيري، اعمال مديريت‌هاي موازي، عدم وضوح حيطه اختيارات و مسئوليت‌هاي هر نهاد و عدم هماهنگي ميان نهادهاي درگير در مديريت شهري موجب دامن زدن به مشکلات و ناکارآيي سيستم مديريت محيط زيست شهري گرديده است. به نظر مي‌رسد ايجاد يک مرکز هماهنگ‌کننده ميان سازمان‌هاي درگير در مديريت شهر تهران مي‌تواند راه­حل مناسبي براي سامان‌بخشيدن به وضعيت موجود باشد. با تشکيل اين نهاد، سياست‌گذاري در زمينه محيط زيست شهري با نگرشي راهبردي و بر مبناي محدوديت‌ها و قابليت‌هاي اقتصادي، اجتماعي و طبيعي شهر صورت گرفته و با نگاهي فرابخشي و همه‌سونگر هماهنگي ميان نهادهاي درگير در زمينه مديريت محيط زيست شهري امکان­پذير مي‌شود. از جمله مهم­ترين راه­کارهاي مناسب براي بهبود وضعيت فعلي مديريت محيط‌زيست شهري در تهران، مي‌توان به ايجاد بانک اطلاعات جامع شهرداري تهران با امکان استفاده گسترده براي همه کاربران، استفاده از تجربيات جهاني در شفاف‌سازي حيطه وظايف و اختيارات مديران شهري، ظرفيت‌سازي و بسترسازي مناسب به منظور ارتقاء سطح پذيرش طرح مديريت يکپارچه توسط مديران، توجه ويژه به سازمان‌هاي مردم نهاد به­منظور تحقق اهداف مديريت شهري، برخورداري نهادهاي محله‌اي از وزن لازم در اخذ تصميمات و مديريت محيط زيست شهري، اصلاح شرح خدمات طرح‌هاي جامع شهري در جهت ارتقاء جايگاه مطالعات مربوط به بخش محيط زيست شهري، ايجاد بستر مناسب براي ارتقاء فرهنگ زيست‌محيطي با تکيه بر قابليت­هاي آموزشي و پژوهشي موجود در شهر تهران، پايش مستمر و به‌روزرساني سيستم‌هاي مديريت زيست‌محيطي مستقر در مناطق مختلف شهرداري تهران، بهره‌گيري حداکثر از فناوري اطلاعات و ارتباطات در تحقق اهداف مديريت يکپارچه شهر تهران و تدوين الگوي بومي مديريت يکپارچه و پايدار شهر تهران در بخش محيط زيست اشاره نمود.