Kirkjuvald

Kirkjuvald Um 1050 – um 1300

Náðarmeðul kirkjunnar • Náðarmeðul (sakramenti) kaþólsku kirkjunnar voru fullmótuð á 12. öld • Þau eru sjö talsins: skírn, ferming, kvöldmáltíð (altarisganga), yfirbót (skriftir), síðasta smurning, prestvígsla og hjónaband • Sá sem ekki naut þessara náðarmeðala gat ekki orðið hólpinn • Bannfæring sem reyndist eitt skæðasta vopn kirkjunnar fólst í raun í útilokun náðarmeðala Valdimar Stefánsson 2006

Tíund • Tíund var skattur sem Karl mikli kom á og greiddur var til kirkjunnar um alla Evrópu á miðöldum • Hún reyndist kirkjunni drjúg tekjulind enda helsti tekjustofn hennar • Víðast hvar var hún 10% af allri uppskeru og þaðan er nafnið komið • Stærsti hluti hennar rann til kirkju hvers lands en ákveðinn hluti, Péturspeningur, rann til páfastóls • Þjónar kirkjunnar voru undanþegnir tíund Valdimar Stefánsson 2006

Tíund á Íslandi • Á Íslandi, þar sem uppskera var aldrei mikil, var tíundin hins vegar 1% eignarskattur sem var mjög sérstakt því á miðöldum þótti ólög að taka skatt af dauðu fé • Tíund skiptist í fjóra hluta: biskups-, kirkju-, prests- og fátækratíund sem hreppum var falið að útdeila en annars staðar í Evrópu sá kirkjan sjálf um fátækratíundina • Þar sem höfðingjar hér áttu jafnan kirkjurnar og réðu prestana til þeirra rann helmingur tíundar beint til þeirra • Prestar hér á landi greiddu tíund eins og aðrir Valdimar Stefánsson 2006

Átök ríkis og kirkju • Svonefnd Clunyhreyfing var siðbótarhreyfing sem reis innan Benediktsreglunnar • Hún barðist fyrir viðurkenningu á óskoruðu valdi páfa sem leiðtoga ásamt fullum veitingarétti til handa honum á kirkjulegum embættum • Þar sem æðstu embætti kirkjunnar voru mjög valdamikil vildu konungar hafa sitt fram um veitingu þeirra • Þetta leiddi til langvarandi átaka milli konunga og veraldlegra höfðingja annars vegar og páfa hins vegar Valdimar Stefánsson 2006

Einlífi presta • Annað baráttumál Cluny-hreyfingarinnar var bann við hjónabandi klerka • Með því að leyfa ekki prestum að kvænast myndi takast að rjúfa ættarbönd og prestar yrðu þannig óháðari veraldlegu valdi • Á þrettándu öld hafði kirkjunni svo tekist að gera einlífi presta að reglu sem jafnvel náði til Íslands Valdimar Stefánsson 2006

Kirkjan sækir á • Í upphafi 13. aldar náði kirkjan hátindi valda sinna undir stjórn Innocentíusar 3. • Þá hafði páfastóll lagt bann við því að kirkjunnar þjónar þægju nokkurt embætti af veraldlegum höfðingjum en því fylgdu ávallt lén • Undir stjórn Innocentíusar færði nú páfaríkið út kvíarnar og hver þjóðhöfðinginn á fætur öðrum varð að taka land sitt að léni af páfa Valdimar Stefánsson 2006

Afleiðingar krossferðanna • Sá fjörkippur sem hljóp í verslun og viðskipti í Evrópu á krossferðatímanum var mikilvæg forsenda fyrir stækkun og fjölgun borga í álfunni • Jafnframt opnuðu krossferðirnar farveg fyrir margvíslega menningarstrauma, s. s. í listum, vísindum og heimspeki • Háskólar Vesturlanda sem farið var að stofna á 12. – 13. öld þáðu þar mest Valdimar Stefánsson 2006

Stofnun háskóla • Óljóst er hvenær fyrstu háskólar Evrópu voru stofnaðir en ljóst að efling þéttbýlis í álfunni á 10. og 11. öld var veigamesta forsenda þess • Alþjóðlegt heiti þeirra var universitas sem nánast þýðir samfélag en formlegt heiti þeirra var studium generale eða almennur lærdómur • Háskólarnir voru mikilsverð nýjung í evrópskum miðaldamenningarheimi og áttu eftir að verða helsti grunnur nýsköpunar og fjölbreytni í menningarlífi álfunnar Valdimar Stefánsson 2006

Stofnun háskóla • Háskólar í Evrópu áttu sér þrenns konar uppruna: • Þeir voru upphaflega klaustur- eða dómkirkjuskólar sem náðu að brjótast undan valdi kirkjunnar (s. s. París, Oxford og Cambridge) • Þeir voru borgaralegar stofnanir án tengsla við kirkju eða valdastéttir (s. s. Bologna) • Þeir voru stofnaðir af þjóðhöfðingjum með samþykki páfa (síðari tíma háskólar) Valdimar Stefánsson 2006

Starfsemi háskóla • Háskólarnir voru mjög sjálfstæðar stofnanir, sérstaklega á mælikvarða miðaldasamfélagsins • Kennarar og stúdentar réðu yfirleytt í sameiningu hvað skyldi kenna og með hvaða hætti • Stúdentar og fyrirlesarar komu hvaðanæva að og reyndist þessi fjölþjóðlega blanda afar vel þar sem ólíkar skoðanir og menning runnu saman í deiglu nýrra hugmynda Valdimar Stefánsson 2006

Starfsemi háskóla • Í háskólum störfuðu yfirleitt fjórar deildir • Neðst var heimspekideild það sem nemendur lögðu stund á hinar sjö frjálsu listir • Síðan hófst hið eiginlega sérnám í einhverri hinna deildanna þriggja, þ. e. guðfræði, læknisfræði eða lögfræði • Heimspekiprófi lauk með baccalaurus-gráðu sem var skilyrði fyrir framhaldsnámi sem lauk með magistergráðu Valdimar Stefánsson 2006

Starfsemi háskóla • Í háskólunum var hugsanlegt að ljúka námi með doktorsgráðu • Aðeins piltar höfðu leyfi til að stunda háskólanám og hófu það við fimmtán til sextán ára aldur eða jafnvel yngri • Stúlkur urðu að láta sér nægja klausturskóla eða einkaskóla • Þó hafa menn haft nokkrar spurnir af konum í hópi háskólakennara á þessu tímabili Valdimar Stefánsson 2006

Skólar á Íslandi • Skólahald hófst á Íslandi í Skálholti og á Hólum er biskupsstólar voru settir þar • Síðar komu til sögunnar skólar í Odda og Haukadal og frá Sturlungaöld eru til heimildir um skóla í Stafholti • Þessir skólar voru stofnaðir af veraldlegum höfðingjum • Ekkert er vitað um kennslu í þessum skólum en reikna má með að þar hafi þrívegurinn verið kenndur og eitthvað af fjórveginum Valdimar Stefánsson 2006

Skólaspeki • Á miðöldum var guðfræðin fræði fræðanna og heimspeki og vísindi urðu að sætta sig við að flokkast sem hjálpargreinar hennar • Nær allt skólahald var í höndum kirkju og klaustra langt fram á nýöld • Til urðu flókin heimspekikerfi þar sem reynt var að sætta bæði heimspeki fornaldar og almenna skynsemi við hina allsráðandi guðfræði • Þessi fræðaiðkun og vinnuaðferðir hennar nefndu menn einu nafni skólaspeki Valdimar Stefánsson 2006

Anselmus • Einn helsti frumkvöðull skólaspekinnar var Anselmus ábóti (1033 – 1109) og síðar erkibiskup í Kantaraborg á Englandi • Hann er þekktastur fyrir sönnun sína fyrir tilveru guðs • Aðferð hans kallast verufræðileg (ontologísk) sönnun • Hann reyndi einnig að sanna á svipaðan máta hvers vegna guð gerðist maður Valdimar Stefánsson 2006

Guðssönnun Anselmusar • Sönnun Anselmusar á tilvist guðs: • Með hugtakinu guð er átt við fullkomna veru (þótt einhver hafni tilvist guðs þá hafnar hann ekki þar með hugtakinu) • Sé guð aðeins til í ímyndun mannsins er sú vera ófullkomnari en sú sem er til í raunveruleikanum • Því hlýtur guð sem fullkomin vera að vera til í raunveruleikanum Valdimar Stefánsson 2006

Hluthyggja/nafnhyggja • Á 12. öld áttu sér stað miklar deilur á milli hluthyggjumanna annars vegar og nafnhyggjumanna hins vegar • Sú hugmynd að almenn hugtök væru til á undan einstökum hlutum var í raun frá frummyndakenningu Platóns runnin • Þessi hugmynd að almenn hugtök ættu sér raunverulega tilvist var nefnd hluthyggja (realismi) Valdimar Stefánsson 2006

Hluthyggja/nafnhyggja • Á 11. öld tók að bera á andófi gegn hluthyggjunni og gengu ýmsir svo langt að segja að hugtökin ættu sér eingöngu tilvist í nafninu sem þau gengu undir • Þessi stefna var nefnd nafnhyggja (nominalismi) og átti hún reyndar litlu fylgi að fagna framan af en áhrif hennar jukust síðan á síðmiðöldum • Deilur um þessar kenningar skiptu miklu í umræðum um trúfræðileg grundvallaratriði eins og t. d. heilaga þrenningu Valdimar Stefánsson 2006

Pierre Abelard • Franski skólaspekingurinn Pierre Abelard (1079-1142) deildi á hluthyggjuna án þess þó að taka undir öfgafyllstu nafnhyggju • Hann taldi fjarri sanni að almenn hugtök ættu sér sjálfstæða tilvist en byggi þess í stað í hugsuninni • Þannig hefði nafnið „rós“ áfram merkingu í hugsuninni þótt allar rósir væru horfnar – annars væri ekki hægt að segja „engin rós er til“ • Þessi kenning er nefnd hugtakastefna (konseptúalismi) Valdimar Stefánsson 2006

Förumunkar • Á 13. öld komu fram svo kallaðar betli- eða förumunkareglur sem störfuðu innan samfélagsins við fræðslu og umönnun þeirra sem liðu skort • Þessar reglur reistu sér engin klaustur • Þekktastar þeirra er tvær sem kenndar voru við stofnendur þeirra: heilagan Frans frá Assisi (1182 – 1226) og heilagan Dóminíkanus (1170 – 1221) Valdimar Stefánsson 2006

Förumunkar: Fransiskanar • Frans frá Assisi var auðmannssonur sem fékk þá köllun að yfirgefa allsnægtarlíf sitt og helga sig þjónustu við náungann • Skýlaus krafa hans um fátækt reglubræðra að fyrirmynd postulanna átti eftir að leiða Fransiskana til andstöðu við kirkjuna um skeið • Fransiskanar (grámunkar) nutu jafnan mikillar virðingar sökum fátæktarinnar, hjálpseminnar og þeirrar trúboðsstarfsemi sem þeir stunduðu Valdimar Stefánsson 2006

Förumunkar: Dóminíkanar • Dóminíkanar (svartmunkar)störfuðu á mun vitrænni grundvelli en Fransiskanar (sem höfnuðu allri heimspeki) og lögðu mikið upp úr guðfræðilegri undirstöðu predikunarinnar • Í krafti lærdóms síns voru dóminikanar gjarnan settir rannsóknardómarar innan rannsóknaréttarins sem hefur ef til vill veitt þeim neikvæðari umfjöllun, á síðari öldum, en þeir eiga skilið • Dóminíkanar voru mikilvirkir trúboðar Valdimar Stefánsson 2006

Endurkoma Aristótelesar • Áhrifa Platóns og nýplatónskunar gætti allar miðaldir en þegar á 12. öld var ljóst að kenningar Aristótelesar nutu vaxandi hylli • Skýringar Averroës á ritum Aristótelesar höfðu verið þýddar á latínu og einnig ýmis rit Aristótelesar sjálfs • Árið 1215 bannaði páfi að kennd væru rit Aristótelesar í Parísarháskóla en allt kom fyrir ekki og um miðja öldina var banninu aflétt • Í reynd var Aristóteles svo hátt metinn á síðmiðöldum að jafnan er vísað til hans sem Heimspekingsins Valdimar Stefánsson 2006

Endurkoma Aristótelesar • Greina má þrenns konar viðbrögð miðaldamanna við endurkomu Aristótelesar • Í fyrsta lagi voru það íhaldsmenn sem fordæmdu hann algjörlega sem hættulegan fjandmann kristninnar • Í öðru lagi voru það rótækir hugsuðir sem tóku honum fagnandi og settu fram kenningu svipaða þeirri sem Averroës setti fram • Í þriðja lagi var það Tómas frá Aquínó sem stillti sér upp þarna mitt á milli Valdimar Stefánsson 2006

Tómas frá Aquínó • Tómas frá Aquínó (1225 – 1274) hóf kennslu við Parísarháskóla um miðja 13. öld og eitt fyrsta verk hans var að beita sér fyrir því að rit Aristótelesar yrðu þýdd úr frummálinu • Tómas leit svo á að sannleikur væri sannleikur hvort sem heiðingi eða kristinn maður kæmi fram með hann • Þannig gæti heiðingi komið fram með sannindi í heimspeki þótt hann skorti alla guðlega opinberun Valdimar Stefánsson 2006

Tómas frá Aquínó og tvenns konar þekking • Tómas gerði skýran greinarmun á heimspeki og guðfræði • Hann kenndi að í guðfræðinni fyndust sannindi sem leiddu til sáluhjálpar • Heimspekin gæti hins vegar opinberað okkur sannindi um efnisveruleikann og þannig væri t. d. rökfræði Aristótelesar hentugt tæki til að skilja og túlka efnisveruleikann sem við lifum í • Þannig væri til tvenns konar þekking: sú sem byggir á opinberun og sú sem byggir á skynjun • Ef heimspekin og guðfræðin greindi á hlyti þó heimspekin alltaf að víkja Valdimar Stefánsson 2006

Tómas frá Aquínó og guðssönnun hans • Tómas hafnaði verufræðilegri sönnun Anselmusar þar sem hún (í platónskum anda) gekk út frá hugmyndinni um guð • Tómas (í aristótelískum anda) taldi að sannanir væru bundnar efnisveruleikanum og því yrði útgangspunktur þeirra að vera slíkur • Hans sönnun á tilvist guðs fól í sér að guð væri frumhreyfill alls, fyrsta orsök, frumvera allrar tilveru, fullkomnasta vera og lokatilgangur alls Valdimar Stefánsson 2006

Tómas frá Aquínó og lögfræði síðmiðalda • Á 12. og 13. öld var mikil gróska í lögspeki eftir að Bolognaháskólinn tók að rannsaka lögbók Jústiníanusar • Einkum veltu menn því fyrir sér hvort lög yrðu að vera í samræmi við einhver æðri lögmál, náttúruleg lögmál • Tómas gerði greinarmun á ferns konar lögum og rétti í þeirri merkingu að réttur kveður á um það sem er leyfilegt en lög kveða á um það sem skylt er að gera Valdimar Stefánsson 2006

Tómas frá Aquínó og lögfræði hans • Tómas ræðir um guðslög, hin eilífu lögmál, náttúrurétt og mannasetningar • Guðslög eru að hluta opinberuð mönnum í Biblíunni • Hinum eilífu lögmálum (náttúrulögmálum) lýtur öll sköpun guðs nema maðurinn • Maðurinn er skynsemisvera með frjálsan vilja og því er greinarmunur á hinum eilífu lögmálum (náttúrulögmálum) og náttúrurétti mannsins Valdimar Stefánsson 2006

Tómas frá Aquínó og lögfræði hans • Náttúruréttur mannsins er að því leyti ólíkur náttúrulögmálum að manninum er í frjálst vald sett hvort hann nýtir sér hann eða ekki • Mannasetningar, þ. e. lög í tilteknum ríkjum á tilteknum tíma, geta verið breytilegar en þau mega hvorki brjóta gegn guðslögum né náttúrurétti hvers einstaklings • Í hinum kaþólska náttúrurétti höfðu þjóðhöfðingjar ekki þegið vald sitt frá guði og þess vegna var páfinn þeim æðri Valdimar Stefánsson 2006

Tómas frá Aquínóog arfleifð hans • Þótt Tómas frá Aquínó sé í dag almennt álitinn mesti hugsuður miðalda fór því fjarri að sú væri staða hans í lifanda lífi • Kaþólska kirkjan fann reyndar aldrei neitt athugavert við kenningar hans og tók þær upp sem sínar strax á 14. öld og frá 19. öld hefur hann verið yfirlýstur kennimaður kaþólsku kirkjunnar • Eigi að síður voru íhaldsamir kirkjuleiðtogar lengi tortryggnir út í áherslu hans á rökhugsun og arestótelíska slagsíðu í hugleiðingum hans Valdimar Stefánsson 2006

Andóf fransiskana • Fransiskanar voru í fararbroddi íhaldsmanna á 13. öld sem deildu hvað harðast á Aristóteles • Bónaventúra (1221-1274) var helsti guðfræðingur þeirra og boðaði e. k. dulhyggju gegn rökhyggju Tómasar • Undir aldamótin 1300 eignuðust fransiskanar síðan annan speking, Jóhannes Duns Scotus sem snerist gegn kenningum Tómasar á mörgum sviðum Valdimar Stefánsson 2006

Tómistar og scotistar • Duns Scotus taldi út í hött að reyna að sanna kenningar kirkjunnar því margar þeirra væru, eðli málsins samkvæmt, ofar mannlegum skilningi • Eðli guðs væri vilji sem væru engin takmörk sett en skynsemin væri aðeins tæki hins guðlega vilja • Næstu aldir skiptust guðfræðingar í tómista (einkum dóminíkanar), þá sem studdu kenningar Tómasar frá Aquínó, og scotista (einkum fransiskanar) sem studdu kenningar Duns Scotus Valdimar Stefánsson 2006

Heimsmynd miðalda • Heimsmynd miðalda var í grundvallaratriðum komin frá Aristótelesi og Ptólómeiosi, með þeim lagfæringum sem hentaði • Jörðin var í miðju heimsins og Jerúsalem miðdepill jarðar • Um jörðina snerust hin hreyfanlegu hvel, hvel mánans, sólu og reikistjarnanna, alls sjö að tölu og þar utar hvel fastastjarna • Yst var svo kristalhvelið og þar fyrir utan hinn eilífi himinn guðs, dvalarstaður hinna sáluhólpnu Valdimar Stefánsson 2006

Upphaf vísindahyggju • Sú kenning Tómasar frá Aquínó að þekking á efnisheiminum yrði að byggja á skynjun og skynsemi ýtti undir viðleitni til að finna lögmál náttúrunnar • Fyrstu náttúruspekingarnir fara að draga sínar ályktanir og jafnvel að gera tilraunir • Frægasti lækningaskólinn var í Salernó á Ítalíu en arabar höfðu stofnað hann á 10. öld • Ýmis rit um læknisfræði má rekja til þess skóla en einn frægasti læknirinn þar var kona, Trotula Platearíus Valdimar Stefánsson 2006

Fræðaiðkun Íslendinga – tímatalsfræði • Tímatalsfræði er getið í Íslendingabók Ara fróða, en þar segir frá því að þar sem ár landnámsmanna var aðeins 364 dagar, þá reyndi Þorsteinn surtur að leiðrétta það 965 með sumarauka, einni viku á sjö ára fresti • Enn vantaði þó að gera ráð fyrir hlaupári en Stjörnu-Oddi, sem gat tímasett sólhvörf leiðrétti skekkjuna að svo miklu leyti sem júlíanska tímatalið leyfði það Valdimar Stefánsson 2006

Fræðaiðkun Íslendinga – landafræði • Landfræðilýsingar eru nokkrar í íslenskum fornritum • Merkust þeirra er Leiðarvísir eftir Nikulás Bergsson (d. 1159) en þar lýsir hann nákvæmlega leið sinni til Rómarborgar og Jerúsalem og segir frá merkisstöðum, landsháttum og borgum • Ekki er að efa að Leiðarvísir Nikulásar hefur verið mörgum ferðalangnum hið mesta gagn Valdimar Stefánsson 2006

Fræðaiðkun Íslendinga – málfræði • Fyrsta málfræðiritgerðin sem líklega er rituð um miðja 12. öld telst til helstu afreka Íslendinga á miðöldum • Þar býr höfundur til íslenskt stafróf, þar sem hið latneska fullnægði ekki íslenska hljóðkerfinu • Að auki gefur ritgerðin nútímamönnum hugmynd um hvernig norrænir menn töluðu og hefur verið ályktað út frá því að nútímamaður gæti ekkert skilið í norrænni tungu á mæltu máli Valdimar Stefánsson 2006

Fræðaiðkun Íslendinga – sagnarit • Sagnaritun Íslendinga er eitt merkasta afrek þjóðarinnar til heimsbókmennta • Sæmundur fróði Sigfússon (1056-1133) ritaði sögu Noregskonunga á latínu sem nú er glötuð • Ari fróði Þorgilsson (1067-1148) mun lílega hafa ritað frumgerð Landnámu um aldamótin 1100 • Á þriðja áratug 12. aldar ritaði hann síðan Íslendingabók, sögu þjóðarinnar frá landnámi fram á 12. öld Valdimar Stefánsson 2006

Fræðaiðkun Íslendinga – sagnarit • Hæst reis íslensk sagnaritun á 13. öld með Heimskringlu Snorra Sturlusonar (1178-1241) en hún fjallar um sögu Noregskonunga frá upphafi fram á síðari hluta 12. aldar • Skömmu fyrir aldamótin 1200 hafði Karl Jónsson, ábóti í Þingeyraklaustri ritað Sverris sögu um Sverri Sigurðsson Noregskonung (1184-1202) en það mun vera elsta varðveitta konungasagan Valdimar Stefánsson 2006

Fræðaiðkun Íslendinga – sagnarit • Sturla Þórðarson (1214-1284), bróðursonur Snorra Sturlusonar ritaði bæði Hákonar sögu Hákonar gamla Noregskonung og Magnúsar sögu lagabætis, sonar Hákonar en hún mun vera síðasta Noregskonunga sagan sem rituð var • Einnig ritaði Sturla Íslendinga sögu en hún fjallar um sögu Íslendinga 1183-1264 og myndar stærsta hlutann í sagnabálkinum Sturlunga saga • Að auki ritaði hann eina gerð Landnámu og líklega Kristni sögu Valdimar Stefánsson 2006

Fræðaiðkun Íslendinga – sagnarit • Undir lok 13. aldar höfðu Íslendingar því ritað eigin sögu frá landnámstíð og meginhluta af sögu frænda sinna á Norðurlöndum, Orkneyjum, Grænlandi og víðar • Að auki bættust Íslendingasögurnar, við en þær eru taldar frekar til skáldskapar en fræða, biskupasögur og riddarasögur • Afrek Íslendinga á sviði bókmennta á miðöldum teljast enn í dag merkasta framlag okkar til heimsmenningarinnar Valdimar Stefánsson 2006

Kirkjuvald

Kirkjuvald

Presentation Transcript