Сезім мүшелері Тері .

1. Сезім мүшелері Тері .

2. Жоспар: • Анализаторлар туралы түсінік. • Көру жүйесі. • Есту тепе-теңдік мүшесі. • Иіс сезу мүшесі. • Дәм сезу мүшесі. • Тері қабаттары мен құрылысы.

4. Анализаторларнемесеталдағыштар (анализаторы); (көнегрекше: ἀνάλυσις - жіктелу, талдау) — шеткіқабылдағышбөлімдерденбасталып, ми орталықтарындааяқталатынкүрделіжүйкемеханизмі, яғниолдененіңсыртқыжәнеішкіортасынжүйкежүйесініңорталықбөлігіменбайланыстырыптүрғанрефлекторлықдоганыңсезімталбөлігі. Талдағыштарүшбөлімнентүрады: 1) тітіркеністіқабылдайтыншеткібөлім (рецепторлар); 2) жүйкелікқозудыөткізетінаралықбөлім; 3) қабылданғансезімгеталдаужасалынатын ми жабынындағыжәнеқыртысастындағысезімталорталықбөлім. Анализаторлардыңкөмегіменадам мен жануарларорганизмдері мен қоршаған орта арасындабайланысқалыптасады. Соныменқатар, оларорганизмдегізаталмасупроцесініңқалыптыөтуі, үлпалар мен мүшелердіңқанменжабдықталуы, әртүрліжүйелерқызметініңүйлесімдіреттелуітуралыақпараттарменорталықжүйкежүйесінхабардаретіпотырады.

5. Көру жүйесі Вспомогательные органы глаза Көз алмасы Көз алмасының қабықшылары Ішкі ядро Көз алмасының б/е Көз жас аппараты Торлы қабықша Фиброзды қабықша Көз алмасының сұйықтығы Қабақ Колбашалар Қасаң қабық Көз бұршағы Таяқшалар Көз жас безі Склера Тамырлы қабықша Шыны тәріздес дене Жас ағатын өзек Нұрлы қабықшы Көз жасының көлі Кірпікті дене Меншікті Тамырлы қабықша

6. Есту тепе-теңдік мүшесі Ортаңғы құлақ Ішкі құлақ Сыртқы құлақ Ұлу Сыртқы есту жолы Дабыл қуысы Есту түтігі Ұлу Кіреберіс Дабыл жарғағы Есту сүйекшелері Жартылай иірімді түтікшелер

7. Тері Эпидермис Терінің қосалқы мүшелері Дерма Тер бездері Түтіктер Сүт бездері Емізікті қабат Тырнақ Торлы қабат Май бездері

8. Көз 1 — қасаң қабық; 2 — көз алмасының алдыңғы камерасы; 3 — нұрлы қабықша; 4 — көз алмасының артқы камерасы; 5 — көз бұршағы; 6 — кірпікті дене; 7 — конъюнктива; 8 — кірпікті дене; 9 — көздің шеткі тік б/е; 10 — көздің ішкі тік б/е; 11 — меншікті тамырлы қабықша; 12 — шыны тәрізді дене; 13 — склера; 14 —торлы қабықша; 15 — көру жүйкесігнің дискісі; 16 — кру жүйкесі

9. Көруталдағышыныңнегізгімүшесі – көзалмасы. Ол бас сүйектіңаддынғыжағындағыекіойықта – көзшарасында, орналасқан. Көрумүшесіоптикалық, фоторецепциялықжүйелерденжәнеқосымшақорғағышаппараттанқұралады. Көзалмасы шар пішіндіқұрылым. Оныналдынақарайшығыңқыкелгенбөлігінкөздіңалдынғыполюсі, ал артқыжағын – артқыполюсідепатайды. Сырт жағынанкөзалмасыүшқабықпенқапталған. Еңсыртқыфибриоздықабық – аққабық, ортаңғы -тамырлықабық, жәнеішкі – торлықабық. СыртқықабықтыңалдынғыболігінқасаңкІабықіідепатайды. Олтүссіз, мелдір, дөңгелек, дөңес, сағатәйнегінеүқсаскеледі. Қасаңқабықарқылыкөздіңішінежарықсэулесісыңцырылыпөткізіледі. Осы фиброздықабықтыңартқыбөлігінаққабықдепатайды. Аққабықкөзалмасыныңартқыжағынаншыққанкөружүйкесінің сыр-тын қаптап, нерв қабынтүзеді. Аққабықтыастарлайтамырлықабықорналасады. Бұлқабаттакөздіқоректендіретінкантамырларыорынтебеді. Тамырлықабықтыңқасаңқабықтыастарлайорналасқаналдыңғыбөлігіннурлықабықдепатайды. Көздіңтүсі осы нұрлықабықтағыбояғыштарға (пигменттерге) байланыстыболады. Нұрлықабықтыңортасындақарашықдепаталатынтесікболады. Оларқылыжарықсәулесікөздіңішінеөтіп, торлықабыққажетеді. Нұрлыкдбықтасақиналыжәнесәулелібағыттаорналасқанетталшыктарыболады. Сақиналыеттержиырылғандакөзқарашығытарылады, сәулеліеттержиырылғанда – олкеңейеді. Осыныңнәтижесіндекөзалмасыныңішінеөтетінжарықсәулесініңшоғырыкебейіп, не азайыпотырады да, көзжарықкүшінебейімделеді – көзадаптациясыжүреді.

10. Көз бұлшықеттері 1 — жоғарғы тік б/е; 2 — жоғарғы қиғаш б/е; 3 — шеткі тік б/е; 4 — қасаң қабық; 5 — конъюнктива; 6 — қарашық; 7 — медиалды тік б/е; 8 — төменгі тік б/е

11. Қарашықтықартындаекібетідөңес линза пішіндімөлдірдене -көзбүршағыорналасады. Олсыртынанбелдемшеліжүқақабықпенкапталады. Қабықбелдемінецинновбайламыбекиді. Бұлбайламтамырлықабықтыңқұрылымы – кірпекшееттерменжалғасады. Кірпікшелідененіңжиырылуынәтижесіндекөзбүршағыныңпішініөзғеріп, ол не қабысыл, не дөңестеліпотырады. Қасаңқабық пен коз қарашығыныңарасындағықуыстыкоздіңалдыңгыкамерасы, ал қара-шық пен көзбүршағыарасындағықуысты – көздіңартқыкамерасыдепатайды. Бұлкамералармөлдірсүйықпен – шылауықпентолған. Көзалмасыныңкөзбұршағыныңартындажатқанқуысыншынытәріздіденедепаталатынтүссіз, мөлдір, қоймалжыңсүйықзаттолтырыптұрады. Аталғанқұрылымдар – қасаңқабық, шылауық, көзбұршағыжәнешынытәріздідене, – көздіңоптикалық, немесесындырушыжүйесі, депаталады. Оптикалықжүйе, әсіресекөзбұршағы, көздіңәртүрліқашықтықтанайқынкөругебейімделуін – аккомодация үрдісін, – қамтамасызетеді. Торлықабықтажарықсезгішрецепторлар – таяқшалар мен сау-ытшаларорналасады, сондықтан оны жарықсезгіш, немесефоторецепциялық, бөлімдепатайды. Торлықабықтыңқұрылымыөтекүрделі, ол 10 қабаттантүрады. Оның, тамырлықабықпенжанасатынсыртқықабатынпигменттіжасушалартүзеді. Бұлжасушаларқүрамындажарықтыңшағылысуынамүмкіндікбермейтінфусциндеген пигмент болады. Көзгетымкүштіжарықтүссе, пигмент дәндеріэпителиальдықжасушаларданолардыңөсінділерінеығысып, таяқшалар мен сауытшалардыкүштіжарықтанкалқалайды.

12. Түнгітіршіліккебейімделгенжануарлардапигменттіжасушалар мен фоторецепторларарасындаерекшекристалдан, немесеталшықтанқұралғанжарықтыкерішағылыстыратынқабатболады. Жарықтыңкерішағылысуынәтижесіндежарықтүскендетүнгіжануарларкөзіжарқыраптұрады. Осыданфоторецепторларғатікелейтүскенсәулеғанаемес, шағылысқансәуле де әсеретіп, олардыңқараңғыдажарықтысезінумүмкіндігіартады. Кейбіржануарлардың (сиыр, жылқы, мысық) қараңғыдакөзіжарқыраптұрады. Бұлкөздіңтүбінде, тамырлықабықтыңалдындаерекшешағылдырғышжарғақтың (тапетум) болуынабайланысты. Аталғанжарғақкүміскристалдарсіңгенталшықтарданқұралады да, көзгетүскенжарықтыкерішағылыстырады. Торлықабықтыңкелесіқабатытаяқшалар мен сауытшаларданқұралады. Сауытшаларкүндізгікөру аппараты, оларкүштіжарқырағанжарықпенғанатітіркенеді, ал таяқшалартүнгікөру аппараты, оларәлсіз, қарауытқансәулелердіңәсеріментітіркенеді. Таяқшалардыңжалпы саны 130 млн., сауытшалар саны 9 млн. Үйқұстарында (тауық, үйрек) сауытшаларкөпболады. Торлықабықтыңортаңғыбөліміндесауытшалар, ал шетжағындатаяқшаларкөбірекшоғырланады. Фоторецепторларекібуыннан – ішкіжөнесыртқы, – тұрады. Сыртқы, пигменттіқабатқажақынорналасқанбуындажарыққасезімталкөрупигментіболады, ал ішкібуындажасушалардағықуаталмасуынқамтамасызететін ядро мен митохондрияларорналасады. Фоторецепторларбуындарыбір-біріненмембранаменбөлінеді. Бұл мембрана арқылы 16-18 жіңішкежіпшелерден – фибриллалардан, құралғаншоғырөтеді. Ішкібуыннанөсіңділербасталады. Оларарқылықозуфоторецепторларданоларментүйісетінқосөрісті (биполярлы) жасушаларғаберіледі.

13. Көз жас аппараты 1 — қас; 2 — үстіңгі қабақ; 3 --- кірпіктер; 4 — көз-жас безі; 5 — жас емізікшесі; 6 — жас нүктесі; 7 — көз жас көлі; 8 — көз жас қоймасы; 9 — төменгі қабақ; 10 көз жас өзегі; 11 — мұрынның жас ағатын өзегі

14. Қосөрістіжасушалартуйінді (ганглиозды) жасушаларменжалғасады. Соңғыжасушаларөсінділерікөружүйкесінқұрайды. Әрбірқосөрістіжасушаларкөптегентаяқшаларменбайланысады. Әрбірсауытша тек бірғанақосөрістіжасушаменбайланысады, сигналдысоғанғанабереді. Демек, қатаржатқантаяқшаларданшыққансигналдарбір-біріментоғысса, қатаржатқансауытшаларсигналдарыжеке-жекеберіледі. Көруталдағышыныңөткізгішжолынкөружүйкесіқұрайды. Бұлжүйкеарқылыимпульстерлатеральдықимекденеядроларыментөрттөмпешіктіңалдыңғыекітөмпешігінебағытталады. Ал соңғықұрылымдарнейрондарыныңаксоныменимпульстерүлкен ми жарты шарларықыртысыныңшүйдебөлігінеорналасқанкөруталдағышыныңорталығынаберіледі. Жарықсезгішжасушалардақозуүрдісіфотохимиялық реакция нәтижесіндепайдаболады. Таяқшалардажарыққасезімтал родопсин, ал сауытшаларда – йодопсиндегензаттарболады. Родопсин мен йодопсин белок тектесжоғарымолекулалықосылыстар. Жарықәсерімен родопсин ретинен (А дәрумендерініңальдегиді) жәнеопсинбелогынаыдырайды да, өзініңқызылтүсінжоғалтып, алдыменсарытүскеайналады, артынантүссізденіпкетеді. Қараңғыдаретинолдың (А дәрумендері) қатысуыменродопсиндіқайтасинтездеуүрдісіжүреді. Ретинолжетіспегенжағдайдабұл реакция тежеліп, қараңқығабейімделуүрдісібұзылады, ақшамсоқырлықбайқалады.

15. Көрурецепторларыаталғанпигменттерініңфотохимиялықреакцияларысалдарынанқозады. Көрупигменттеріыдырағанкездебөлінгениондарторлықабықрецепторларынтітіркендіріп, көружүйесіндеимпульстерпайдаболады. Құрылымыжағынанйодопсинродопсингежақын, ол ретинен мен фотопсинбелогыныңқосындысынантүрады. Фотопсинүштурліболады, сондықтансауытшаларәртүрліұзындықтағысәулелертолқынына (күлгін, жасыл, қызыл) реакция беретінжасушаларболыпжіктеледі. Осы үштүрлісауьггшалардыңәртүрлікомбинациядақозуынәтижесіндетүрліреңтүйсігіпайдаболады. Егеркөзгеұзынтолқындысәулелерәсеретсе, онда тек осы толқындықабылдайтынсауытшаларқозып, қызылтүстүйсігіпайдаболады. Жарықәсеріненсауытшалардыңекіншітүріқозса – жасылтүстүйсігі, ал үшіншісауытшаларқозса – күлгінтүстүйсігітуындайды. Аралықтүстер осы үштүрлісауытшалардыңәртүрлідеңгейдеқозуыныңнәтижесіндепайдаболады. Мысалықызылсарытүстүйсігіқызылсауытшаларкүшті, жасылсауытшаларжеткіліктідеңгейде, ал күлгінсауьггшаларәлсіздеңгейдетітіркенгендепайдаболады. Ал осы үштүрлісауытшабірдейдеңгейдеқозса – ақтүсқабылданады.

16. Сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақ 1 — завиток; 2 — балғашық; 3 — төс сүйекшесі; 4 — үзеңгіше; 5 — жарты шеңберлі өзектер; 6 — ұлу; 7 — кіреберіс; 8 — сыртқы есту жолы ; 9 —қалқанның шиыршығы; 10 — ішкі құлақ; 11 — ортаңғы құлақ; 12 — дабыл жарғағы; 13 — сыртқы есту жолы; 14 — қалқан бүртігі; 16 — құлақ шеміршегі; 17 — есту түтігі; 18 — сыртқы құлақ

17. Адам естумүшесіарқылыкоршағанортаданәртүрлідыбыстардықабылдапталдайды. Естумүшесідыбыстардыанықтапажыратуғакөмектеседі. Адамдарменсөзарқылықарым-қатынасжасайды. Еңбекмайданында да естумүшесініңалатынорныерекше. Естумүшесідыбыс пен тепе-теңдіктісезеді.Құрылысы: естумүшесі - құлақ. Құлақ 3 бөлімнентұрады: сыртқы, ортаңғы. жәнеішкіқұлақ.Сыртқы. құлаққақұлаққалқаны, мен сыртқыдыбысжолыжатады. Құлаққалқаныауадағыдыбыстербелістерінқұлақтыңішінебағыттайды. Сыртқыдыбысжолдарыныңішкішетіжұқа, тығыз, керілгендабылжарғағыменбітеді. Сыртқыдыбысжолдарыарқылыдыбыстолқындарыдабылжарғағына, содансоңортаңғықұлаққаөтеді. Дабылжарғағысыртқықұлақтыортаңғықұлақтанбөліптұрады.

18. Дабыл жарғағы мен есту сүйекшелері 1 — балғашықтың басы; 2 — үзеңгіше сүйекшенің қысқа аяғы; 3 — үзеңгіше сүйекшенің ұзын аяғы; 4 — төсше сүейекше; 5 — есту түтігі; 6 — дабыл жарғағы

19. Ортаңғы. құлақдабылжарғағынанкейінбасталады, олсамайсүйегініңішіндеорналасқан. Ортаңғықұлақтыңішіндеауаболады. Ортаңғықұлаққуысыестутүтігіарқылыжұтқыншақпенжалғасады. Адам есінегенде, жұтынғандаестутүтігініңөзегіжұтқыншаққаашылады, жайуақыттажабықболады. Ортаңғықұлақтыңқуысындабірімен-бірібуынарқылыбайланысқан 3 дыбыссүйекшелері (балғашық, төс, үзеңгі) орналасқан. Үшеуінкосқандағысалмағышамамен 0,05 г. Сүйекшелердің сырты сілемейліқабықшаменқапталған. Балғашық, төс, үзеңгідегенатауларпішіндері осы заттарғаұқсайтындықтанқойылған. Балғашықсүйегініңжіңішкешетідабылжарғағыменбітісіпкеткен. Жуандаушетібуынарқылытөссүйекшесімен, олүзеңгісүйекшесіменқозғалмалыбайланысады. Бұлсүйекшелерортаңғықұлақтыңқуысыарқылыдыбыстолқынынөткізеді. Дабылжарғағыныңтербелісіалдымен осы үшсүйекке, содансоңішкіқұлаққаберіледі. Ортаңғықұлақкуысындағықысым атмосфера қысымыменбірдей. Қысымкенеттентөмендепнемесежоғарылапкетсе, құлақбітеліпуақытшаестімейқалады (әсіресебұлұшқандабайқалады). Мұндайжағдайдажиі-жиіжұтынукерек. Адам жұтынғандаортаңғықұлақкуысындағықысыматмосферадағыауақысымыментеңеседі.Ішкіқұлақтағыкуыстар мен иірімөзекшелердентұратынкүрделіжүйенішытырман (лабиринт) депатайды. Мұндағышытырманныңсыртқысы - сүйекті, ал ішкісі - жарғақтышытырмандепаталады. Шытырмандар - есту мен тепе-теңдікмүшелері. Сүйектішытырманныңішіндежарғақтышытырманорналасады. Жарғақтышытырманныңқабырғаларыжалпақэпителийменқапталғанжұқадәнекертақташадан (пластинка) түзілген. Жарғақтышытырманныңішінде лимфа сұйықтығыболады. Оралматәріздіширатылғанұлу-дене - естумүшесі. Бұлұлудененіңкуысысұйықтыққа толы болады. Ұлуденедегісезімталжасушалардыбыстолқынынкабылдап, козудыестужүйкесінеөткізеді. Қозуестужүйкесіарқылы ми қыртысыныңсамайбөлігіндегіестуорталығынажеткізіліп, талданыпжинақталады.

21. Тері - адам денесінің сыртқы жабыны. Тері негізінен үш қабаттан тұрады. Терінің сыртқы қабаты - эпидермис (лат. ері - сырты, үсті, derma - тері), ортаңғы қабаты - нағыз тері (дерма), ішкі қабаты - шелді қабаты деп аталады. Соңғы кезде шелді қабатпен нағыз тері қабатын біріктіріп, бір қабат деп санауда. Терінің эпидермис қабаты - көп қабатты жалпақ эпителий (жабын) ұлпасынан тұрады. Оның қалыңдығы атқаратын қызметіне сәйкес түрліше болады. Үнемі механикалық күш түсетін жерлерде (алақанда, табанда) эпидермис едәуір қалың (0,5-2,3 мм). Көкіректе, құрсақта, санда, білекте, мойында эпидермис қабатының қалыңдығы 0,02—0,05 мм-ден аспайды.Эпидермистің өзі екі қабаттан тұрады. Оның сыртқы қабаты мүйізді қабат деп аталады. Бұл қабаттағы тіршілігін жойған жасушалар қайызғақ түрінде үнемі түлеп түсіп отырады. Қайызғақ көбіне шаштың арасынан айқын көрінеді. Эпидермистің мүйізді қабаты теріні сыртқы ортаның зиянды әсерлерінен қорғайды, ауру қоздырушы ағзаларды өткізбейді. Мүйізді қабаттан шаш, түктер, тырнақтар пайда болған. Эпидермистің ішкі қабатын - өсуші қабат дейді. Бұл қабатта бірқатар тірі жасушалар орналасқан. Ондағы жасушалардың үнемі бөлінуі арқылы тері қалпына келіп отырады. Өсуші қабаттағы жасушалардың бөлініп көбеюі тырнақтардың да, түктердің де өсуіне септігін тигізеді. Терінің екінші қабаты - нағыз тері қабаты (дерма). Дерма «тері» деген ұғымды білдіреді. Сондықтан да тері ауруларын емдейтін дәрігерді дерматолог деп атайды. Терінің дерма қабаты дәнекер ұлпадан түзілген. Оның қалыңдығы 1-2,5 мм. Дерманың эпидермиске жанаса орналасқан сыртқы қабатын - емізікшелі (сосочковый), ішкі жағын - торлы (сетчатый) қабат дейді. Дерманың емізікшелі қабаты тығыз талшықты дәнекер ұлпадан тұрады. Бұл қабатта қантамырлары, лимфа тамырлары, жүйке талшықтары өте жиі орналасқан. Эпидермисті қажетті қоректік заттармен осы қабат қамтамасыз етіп тұрады. Емізікшелі қабаттағы тарақ, емізік тәрізді өскіндерге байланысты әр адам терісінің сыртқы бедері түрліше болады. Қылмысты істерді анықтауда саусақ ұшындағы тері бедері көп пайдасын тигізеді. Дерманың торлы қабаты, тірек қызметін атқарады. Бұл қабатта түктің түбірі, тер және май бездері орналасады. Теріде сүт бездері болады. Тер бездері де сыртқы секреция бездеріне жатады.

22. Адам терісі

23. Тер бездерініңпішінітүтіккеұқсас, оныңөзегітерініңсыртынакішкенетесікшелер - шұрықтартүріндеашылады. Тер бездеріалақанда, табанда, қолтықта, тақымдакөпшоғырланған. Тер бездеріарқылытерменбіргеыдырауөнімдерібөлінеді. Тер бездеріненбөлінген тер денетемпературасыныңтұрақтылығынсақтайды. Балаларда тер бездерінашардамыған.Майлыбездердіңөзектерітүктердіңтүбірінеашылып, түктерге, теріге май бөледі. Майлыбездерденбөлінген май терініқұрғапкетуденсақтайды, теріге суды өткізбейді. Терініңжұмсақтығы мен серпімділігінқамтамасызетеді. Майлыбездер баста, беттекөбірекболады. Терідеболатынерекшежасушаларкүнніңультракүлгінсәулелерініңәсерінен пигмент (меланин) бөліп, терініңтүсіқараяды. Оныңқорғаныштықмәні бар.Терішелмайықабаты (гиподерма) да дәнекерұлпадантұрады, ондамайлықосылыстаркөпболады. Мұндажиналғанмайлызаттардыағзақажеткезіндепайдаланады. Терініңбұлқабатыағзанысуықтанжәнесыртқыортаныңмеханикалықәсерлеріненқорғайды. Шаш, түктер, тырнақ - эпидермистіңқосалқымүйіздітүзілістері. Алақанда, табанда, еріндетүктерболмайды. Бас терісіндеқалыңөскентүктер - шашдепаталады. Шаштыңтеріденсыртқашығыптұрғанбөлігі - сояуы (қылшығы), терініңастындатүбірі мен жуашығыорналасқан. Түктіңжуашығы мен түбірініңсыртынтүкқалтасықоршаптұрады. Түкжуашығыменқантамырлар, жүйкелержәнетүктітікірейтетінбұлшықеттербайланысқан. Түкқалтасынамайлыбездердіңөзегіашылып, шашты (түктерді), терінімайлаптұрады.Тырнақ — саусақұштарыныңсыртындаорналасканжалпақмүйіздітүзіліс. Тырнақ та шашқаұқсасүнеміөсіпотырады.

24. Сұрақтар: • Анализатор деген не? • Анализатор бөлімдері? • Көз алмасы қандай қабықшалардан тұрады? • Торлы қабықшада жарықты ненің көмегімен сезеді? • Көздің жарықтты сындыру ортасына не жатады? • Құлақ құрылысын сипатта. • Сыртқы құлық неден құралған? • Ортаңғы құлаққа не жатады? • Тері қабаттары мен қызметі? • Терінің үстеме өсіндісіне не жатады?

25. Пайдаланылған әдебиеттер Негізгі әдебиеттер: Л.Ф. Гаврилов, В.Г. Татаринов «Анатомия», стр. 248-261 Р.П. Самусев, Ю.М. Селин «Анатомия», стр. 6307-332 В.Я. Липченко «Атлас нормальной анатомии человека» Қосымша әдебиеттер: М.Г. Привес, Н.К. Лысенко «Анатомия человека», стр. 401-433 Р.Д. Синельников «Атлас анатомии человека», том 2