Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûí òîîöîîíû õºãæèë

1. Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûí òîîöîîíû õºãæèë Ñýäýâ 2

2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûí òîîöîîíû õºãæèë 1960: ÀÍÓ Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ õºòºëáºð Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññò áàòàëñàí  ÀÍÓ-ûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òîîöîî 1963 - 67: ÄÝÌÁ (Abel-Smith) ¯íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûí õàðüöóóëñàí àíõíû ñóäàëãàà 1970: ÝÇÕÀÕÁ 1973 îíû ýð÷èì õ¿÷íèé õÿìðàëààñ ¿¿ññýí òºñâèéí äàðàìòûã õÿíàæ çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ÝÇ-èéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà  ÝÇÕÀÕÁ-ûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëýë  ÝÌ-èéí çàðäëûí çýðýãö¿¿ëñýí ä¿í øèíæèëãýý 1990: ÝÌ¯Ò ÝÇÕÀÕÁ-ûí õ¿ðýýíýýñ ºðãºæñºí Õÿòàä, Ôèëèïïèí, Òàéëàíä, Åãèïåò, Ãîíãêîê, Øðè Ëàíêà, Òàéâàíü… 2000: Ý̯Ò-íû ñòàíäàðò÷ëàëûí äàÿàð÷ëàë

3. Ñòàíäàðò÷ëàõ òàëààð Äýëõèéí äàãíàñàí ñòàíäàðò ãàðààã¿é • Òóñãàéëñàí ¿íäýñíèé ñòàíäàðòóóä • Ýíý õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëñàí á¿òýýë¿¿ä • ͯÁ-ûí ñèñòåìèéí ¯íäýñíèé Òîîöîîíû Ñèñòåì (¯ÒÑ)1993 • “Õàðâàðäûí àðãà çàì” 1995 • ÝÇÕÕÀÁ ÝÌ-èéí òîöîîíû òîãòîëöîî 2000 • Îëîí óëñûí òîîöîîíû õàðüöóóëàëòûí äóòàãäàë ¯ÒÑ 93 Äàãóóë òîîöîî (Satellite Accounts) • Ýð¿¿ë ìýíäýä ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéãààã¿é • Õýòýðõèé õàòóó çàð÷èìòàé, íàðèéâ÷ëàõ áîëîìæ ìóóòàé ÝÇÕÀÕÁ ÝÌ-èéí òîîöîîíû òîãòîëöîî 2000 • Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýõ áîëîìæòîé • ÝÇÕÀÕÁ-ûí ãèø¿¿í îðîí (ßïîí,Ñîëîíãîñ, Àâñòðàëü, ÀÍÓ) áîëîí áóñàä 12 îðîíä óðüä÷èëñàí òóðøèëò õèéñýí

4. ÝÇÕÀÕÁ-ûí ÝÌ-èéí òîîöîîíû òîãòîëöîîíû çîðèëòóóä • Îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàðüöóóëæ áîëîõóéö ñòàíäàðò òàéëàíãèéí õ¿ñíýãò áèé áîëãîõ • Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë àæèëëàãààíû îëîí óëñûí õýìæýýíä òîãòâîðòîé áàéõ çààãëàëûã òîãòîîõ • Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã ¿íýëýõ áîëîìæòîé áàéõ • Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð öàã õóãàöààíû òóðøèä òóóøòàéãààð òàéëàãíàõ òîãòîëöîîã äýâø¿¿ëýõ

5. Òóõàéí óëñ Ý̯Ò-ã õºãæ¿¿ëýí ýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé îíîë àðãà ç¿éí áîëîí ïðàêòèê ìýäýýëëýýð õàíãàõ çîðèëãîòîé Ý̯Ò-ã ç¿é çîõèñòîé áºãººä үр ашигтай õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí дэлхийн нийтийн áîäèò àìüäðàëààñ óðãàí ãàðñàí õ¿÷èí ÷àðìàéëòóóäààñ олон улсын стандарт болон ¿¿ñýëòýé хамгийн сайн òóðøлагыг тусган харуулсан Ý̯Ò-ã áîëîâñðóóëàõ ãàðûí àâëàãà

6. Äýëõèéä Ý̯Ò-íû íýâòðýëòèéí áàéäàë • Áàãà áîëîí äóíä îðëîãîòîé îðíóóä: • Íèéò 54 óëñ Ý̯Ò-ã íýâòð¿¿ëñíýýñ 10 ãàðóé îðîí Ý̯Ò-íû ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýý òîãòìîë òîîöîîëæ áàéíà. • ÝÇÕÀÕÁ-ûí îðíóóäàä: • Íèéò 14 îðîí íýâòð¿¿ëñíýýñ 12 îðîí òîãòìîë òîîöîîëæ áàéíà

7. Ý̯Ò-ã òîãòâîðòîé òîîöîæ ãàðãàæ áóé óëñ ÝÇÕÀÕÁ-ûí ãèø¿¿í îðíóóä: Àâñòðàëè, Ñîëîíãîñ, ßïîí, Øèíý Çåëàíä Áóñàä: Õÿòàä, Ôèëèïïèí, Øðè Ëàíêà, Òàéâàíü, Òàéëàíä Ý̯Ò-ã Òîãòâîðæóóëàõ øàòàíäáóé óëñ Áàíãëàäåø, Õîíã Êîíã, Ïàïóà Ãâèíåé, Ñàìîà, Âüåòíàì Ý̯Ò-ã õºãæ¿¿ëæ áóé óëñ 2006 îíä Ìàëàéç, Ìîíãîë, Íåïàë Áóñàä: Èíäîíåç, Ýíýòõýã, Êèðãèç, Ìÿàíìàð Ý̯Ò-ã íýâòð¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áóé óëñ Áðóíåé, Êàìáîäæ, Ëàîñ ªíººãèéí áàéäëààð

8. Òîãòâîðòîé òîãòîëöîî Òîãòâîðæóóëàõ øàòàíä Ý̯Ò-ã õºãæ¿¿ëæ áóé Ý̯Ò-ã íýâð¿¿ëýõ ãýæ áóé Õîíã-Êîíã Êèðãèç Ñàìîà Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ¯íäýñíèé òîîöîîíû á¿ðäýëò Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ 2001

9. Òîãòâîðòîé òîãòîëöîî Òîãòâîðæóóëàõ øàòàíä Ý̯Ò-ã õºãæ¿¿ëæ áóé Ý̯Ò-ã íýâð¿¿ëýõ ãýæ áóé Õîíã Êîíã Ñàìîà Êèðãèç Áðóíåé Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ¯íäýñíèé òîîöîîíû á¿ðäýëò Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ 2005

10. Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Çàðäëûã Ý̯Ò-ã àøèãëàí òîîöñîí íü

11. Ñ¿ëæýý

12. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òîîöîîíû õºãæèë áà õýðýãëýýíèé òàëààðõ îëîí óëñûí òóðøëàãà • Ý̯Ò-íû øèíæèëãýý äàðààõü à÷ õîëáîãäîëòîé • ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð: ñàíõ¿¿ãèéí àãåíòëàãóóäûí àøèãëàõ ñàíõ¿¿æèëòèéã áèé áîëãîäîã áàéãóóëëàãà áóþó íýãæ; • ñàíõ¿¿ãèéí äàìæóóëàã÷èä: ñàíõ¿¿ãèéí ýñ ¿¿ñâýðýýñ ºãñºí ñàíõ¿¿æèëòèéã õóâààðèëàí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíû õÿçãààðûí äîòîðõ ¿éë àæèëëàãààíы òºëáºðèéã òºëºã÷ áóþó õóäàëäàí àâàã÷ áàéãóóëëàãà, íýãæ; • ýð¿¿ë ìýíäèéí тусламж үйлчилгээ үзүүлэгч áàéãóóëëàãóóä: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíû õÿçãààðûí äîòîðõ ¿éë àæèëëàãààã ¿éëäâýðëýõ áóþó ñîëèëöñîíû ä¿íä ìºí㺠àâ÷ áóé, байгууллагууд; • ¿éë àæèëëàãàà: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíû õÿçãààðûí äîòîð бий болгосон á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý áà ã¿éöýòãýñýí ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýð¿¿ä;

13. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäýñíèé òîîöîîíû õºãæèë áà õýðýãëýýíèé òàëààðõ îëîí óëñûí òóðøëàãà • Ý̯Ò-íû øèíæèëãýý äàðààõü à÷ õîëáîãäîëòîé • íººöèéí ºðòºã: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà áà õýðýãëýõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýõ çîðèëãîîð ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäûí àøèãëàæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñ áóþó îðö; • ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷äèéí õ¿í àì ç¿éí øèíæ ÷àíàð: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíû õèë õÿçãààðûí õ¿ðýýíä õýðýãëýãäýõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíä ºðòºõ áóþó õ¿ëýýí àâ÷ áóé áîäëîãûí õàìààðàëòàé á¿ëã¿¿ä– íàñ, õ¿éñ, àðüñ ºíãº, õîòûí áà õºäººíèé îðøèí ñóóã÷, үндэстэн, ястны, óãñààтан ãýõ ìýò; • ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷äèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíû õèë õÿçãààðûí õ¿ðýýíä õýðýãëýãäýõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíä ºðòºõ áóþó õ¿ëýýí àâ÷ áóé áîäëîãûí õàìààðàëòàé á¿ëã¿¿ä– áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, îðëîãî, ýä áàÿëàã болон эрхэлж буй ажил гэх мэтээр áүлэглэсэн байпаг; • ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíû õèë õÿçãààðûí õ¿ðýýíä õýðýãëýãäýõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíä ºðòºõ áóþó õ¿ëýýí àâ÷ áóé áîäëîãûí õàìààðàëòàé á¿ëã¿¿ä– ºâ÷íèé áàéäàë, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áàéäàë, õ¿ëýýí àâñàí àðãà õýìæýý, òóñëàìæèéí õýëáýð; • á¿ñ¿¿ä: ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíû õèë õÿçãààðûí õ¿ðýýíä бий болсон á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãëýý áà ñàíõ¿¿æèëòýä îðîëöîæ áóé íýãæ¿¿äèéí îðîí íóòãèéí á¿ëã¿¿ä.

14. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíä øààðäëàãàòàé íººöèéã õýðõýí äàé÷ëàí çîõèöóóëàí çàðöóóëàõ âý? • ÝÌ¯Ò íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò áóé ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéí ç¿é çîõèñòîé áàéäëûã ¿íýëýí, áàéãàà íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí òóõàé áîäîж боловсруулах ¿íäýñ áîëíî. Түүнчлэн сàíõ¿¿æèëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, íýãòãýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîí ýð¿¿ë ìýíäэд шаардагдах á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýëèéí çàðäëûã òºëºõ çîðèëãîîð áèé áîëãîñîí óëñûí áà õóâèéí ñàëáàð äàõü íèéãìèéí á¿òö¿¿äèéã õàðóóëíà.

15. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíä õýí õýäèé õýìæýýãýýð òºëæ áàéíà âý? • Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéã õýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîí íººöòýé õàðüöóóëàõàä ñàíõ¿¿ãèéí äàðàìò àëü õèð áàéãàà òóõàé ìýäëýã íü ñàíõ¿¿ãèéí õàìãààëàëò áà ñàíõ¿¿ãèéí äàðàìò үзүүлэх арга хэмжээ хир зэрэг зөв øóäàðãà áолохûí ìºí ÷àíàðûã õàðóóëäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäàëä õýí ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëàõ òóõàé ìýäýýëýë íü áîäëîãî, àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé билээ. • Òóõàéëáàë, äýëõèéí îëîí îðоí ººðèéí óëñûí ñàëáàðûí ñàíõ¿¿æèëòèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëàí íèéãìèéí, ¿éë÷èëãýýã îðîí íóòãèéí áà õîòûí ñàíõ¿¿æèëòýýð õ¿ðãýæ áàéíà. Ийм çîõèöóóëàëò íü õ¿í àìûí äóíä ýðñäëèéã ç¿é çîõèñòîé øóäàðãà õóâààðèëàõ боломжийг бий болгох ба үүнийг ýð¿¿ë ìýíäèéí òîîöîîíîîñ õàðæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí энэхүү тооцооноос ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áóþó õóäàëäàí àâàõ áàéãóóëëàãóóä ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäàä òºëáºðèéã õýðõýí õèéäýã áîëîí ÿìàð ¿ð íºëºº үзүүлдэг òàëààð òîäðóóëæ áîëíî.

16. Õýíá¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýäýã âý? Тэд ямар нөөцийг ашигладаг вэ? • Ýäãýýð àñóóëòûí õàðèóëò íü çàðäëûã îëîí õýëáýðèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãóóäàä áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä õóâààðèëàõ òóõàé асуудал байдаг. Ýäãýýð íü ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºëò áà ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéí øèíæèëãýýíèé õýìæигдэхүүн áºãººä энэ хоёр хэмжигдэхүүн хоёулаа øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë õýñýã þì.

17. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû õ¿ðãýæ áóé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý, àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãààíóóäàä íººö õýðõýí õóâààðèëàãäàæ áàéíà âý? • ÝÌ¯Ò íü ÿìàð á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä ¿éëäâýðëýãäñýí áîëîн ÿìàð çàðäàë çàðöóóëàãäñàí òóõàé õàðóóëäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë àæèëëàãààíóóäàä íººö çàðöóóëàõ òóõàé àìëàëò íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí ¿íý öýíýòýé õýìæ¿¿ð þì. Èéì ìýäýýëëýýñ чухамхүү õóâààðèëàëò íü áîäèò òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã ¿ðãýëæ òóñãàæ áàéãàà ýñýõ òóõàé ìýäýæ Ý̯Òíü íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí íýãäìýë àðãà õýìæýý, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, áóþó ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èíä çàðöóóëñàí çàðäëûí õóâèéã õàðóóëíà. Èéìýðõ¿¿ çàìààð íººöèéã òóëãàìäñàí øèíæ ÷àíàðààð íü øèëæ¿¿ëýõ áîäëîãî õýðõýí õýðýãæèæ áóéã ¿íýëæ áîëдог.

18. Öààøäûí çîðèëòóóä • Íýãäñýí íýã àðãà÷ëàë • Èíñòèòóöè • Ý̯Ò-ã õýðýãëýäýã áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí òîî õýìæýýã íýìýõ