Zator

1. Zator

2. Położenie geograficzne Zatora Zator – miasteczko o 700 – letniej historii, położone w województwie małopolskim, na wschodnim skraju Kotliny Oświęcimskiej u stóp Pogórza Karpackiego nad rzeką Skawą. Administracyjnie gmina Zator wchodzi w skład powiatu Oświęcimskiego i sąsiaduje od północy z powiatem Chrzanowskim, od wschodu z gminą Spytkowice, od południa z gminą Tomice, Wadowice, Wieprz, a od zachodu z gminą Przeciszów.

3. Pochodzenie nazwy Zator tłumaczą trzy wersje: Niepisana legenda z najdawniejszych czasów, opowiada iż osada nazwana później Zator nosiła pierwotnie nazwę Ruciany Wianek, a pochodzić miała od zwyczaju puszczania wianków rzeką w noc świętojańską przez Wiślan, zamieszkujących te tereny na przełomie IX/ X wieku. Pierwsza z wersji wiąże się z najazdem Tatarów, kiedy to rycerze polscy dla zmylenia pościgu podkuli koniompodkowy odwrotnie niż należało. Tatarzy poszli ,,za torem” końskich kopyt i miasto tym razem ocalało. Według drugiej wersji nazwa miasta pochodzić ma od ,,zatorów” lodowych, tworzących się wiosną przy ujściu Skawy do Wisły. Trzecia wersja najbardziej prawdopodobna w świetle najnowszych badań, kojarzy nazwę miasta, z tym że w pobliżu zbiegu Ziemi krakowskiej (Małopolski) i Śląska stworzono w XII. ,,Zator” w postaci zespołu warowni i grodziska – granicznego Gródka strzegącego szlaku handlowego wiodącego z Krakowa na Śląsk. Nazwa oznaczać miała zamknięcie, czyli zatorowanie drogi lub rzeki do Czech przez Oświęcim.

4. Historia miasta Zator istniał już jako wieś książęca w księstwie krakowskim w 1179 roku. Dokładna data założenia Zatora nie jest znana.W 1242 roku książę krakowski i mazowiecki Konrad potwierdził nadanie Zatora klasztorowi benedyktynek w Staniątkach, przez Klemensa z Ruszczy, kasztelana oświęcimskiego i wojewodę opolskiego. Kseni benedyktynek ze Staniątek korzystając z zezwolenia księcia Władysława Opolskiego przeniosła wieś Zator z prawa polskiego na prawo magdeburskie. Wówczas też zapewne została erygowana parafia przy kościele św. Jerzego.Czynna też była już w XIII w. książęca komora celna. 10 listopada 1292 roku książe cieszyński Mieszko nadał Zatorowi prawa miejskie wzorowane na prawie Dolnośląskiego Lwówka.W latach 1315 do 1317 z podziału księstwa cieszyńskiego powstało samodzielne, niezależne od Polski i Czech księstwo Oświęcimskie, w skład którego wszedł również Zator. Pierwszym udzielnym władcą został syn Mieszka – Władysław.Około 1393 roku w miejsce drewnianego kościółka został zbudowany gotycki kościół pod wezwaniem św. Jerzego.

5. Drugi kościół św. Krzyża ufundował w Zatorze w 1468 roku książę zatorski Kazimierz.. W 1445r.w wyniku podziału Księstwa Oświęcimskiego powstaje Księstwo Zatorskie. Pierwszy książę zatorski Wacław rozbudował miasto, obwarował murami, przystąpił do budowy zamku.W tym okresie była już w Zatorze dość duża liczba rzemieślników: tkaczy, sukienników, garbarzy i kuśnierzy, którzy przeważnie mieszkali na przedmieściu zwanym Blich. Na przełomie XV i XVI w. na przedmieściach Bugaj i Kamieniec zaczęli osiedlać się Żydzi. Na mocy układu głogowskiego z 1462 roku zawartego pomiędzy królem Czech Jerzym z Podiebradu a Kazimierzem Jagiellończykiem władca Czech zrzekł się zwierzchnictwa nad Zatorem i Oświęcimiem.Wtedy to książę Zatorski Wacław ufundował dla kościoła w Zatorze spiżową chrzcielnicę istniejącą do dzisiaj.

6. W 1474 roku nastąpił podział księstwa Zatorskiego między 4 synów księcia Wacława a w dwadzieścia lat później ostatni z żyjących książąt Zatorskich Janusz sprzedał Księstwo Zatorskie królowi Janowi Olbrachtowi za 80000 złotych węgierskich, zastrzegając sobie prawo dożywocia. Od 1510r. działał w Zatorze szpital i przytułek dla ubogich. Tychże czasów sięgają początki szkółki parafialnej.W 1513 r. doszło do sporu o wodę do stawów rybnych pomiędzy księciem Januszem a kasztelanem Wawrzyńcem Myszkowskim ze Spytkowic: „Zjechali się w polu przypadkowo. Tu,wśród gwałtownej sprzeczki, pchnął Myszkowski Janusza mieczem między łopatki i z wielkim pośpiechem umknął.Ciężko ranny książę spadł z konia i nim dworzanie nadbiegli z pomocą ,skonał.” Syn Janusza, również Janusz, nie miał już prawa do władania księstwem. Władzę objęli Jagiellonowie. W 1564 roku sejm walny w Warszawie dokonał oficjalnego wcielenia Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego do Korony Polskiej z zachowaniem tytułów księstw. Po ponad dwustu latach ziemie te ponownie stały się częścią państwa polskiego. Herb księstwa stanowił orzeł biały w błękitnym tle i złotą literą „Z” na piersi.

7. W związku z wcieleniem księstwa do Korony przeprowadzona lustracja miasta stwierdziła istnienie w okolicy 11 stawów rybnych. W mieście znajdowało się 8 jatek rzeźniczych, 19 szewców, 9 piekarzy, 2 młyny i łaźnia. Pobierane było cło drogowe, dzierżawione przez Żydów a także cło wodne na Skawie. W 1565 roku Zator stał się siedzibą sądu ziemskiego i sejmików szlacheckich, które początkowo odbywały się w farnym kościele a od XVIII w. na zamku. Wiek XVII, a szczególnie najazd szwedzki w 1655 roku przyniósł zupełne zniszczenie Zatora – liczba ludności spadła tylko do 430 mieszkańców. W 1711 roku miasto wyludniło się z powodu morowej zarazy, a w 1769 roku wielki pożar zniszczył część miasta - spłonął wówczas kościół św. Krzyża. Upadek państwa polskiego spowodował, że już po pierwszym rozbiorze Zator znalazł się w monarchii austriackiej, a cesarz Austrii przyjął tytuł księcia Zatorskiego. W 1778 roku Austria sprzedała na licytacji starostwo Zatorskie ostatniemu staroście zatorskiemu Piotrowi Duninowi. Od kiedy siedzibę powiatu zatorskiego Austriacy przenieśli do Kęt, miasto zaczęło już zupełnie podupadać. Mogły odbywać się tylko 2 jarmarki rocznie.W 1811 roku Zator miał 1296 mieszkańców, prawie wyłącznie rolników. Jeden z opisów Zatora z połowy XIX w. Podaje, że niebrukowany brudny, piaszczysty rynek otaczają nędzne lepianki a ubogą ludność obok niedostatku gnębi malaria, powodowana dużą ilością stawów w pobliżu. Pod koniec XIX w. w Zatorze istniała Ochotnicza Straż Pożarna, Towarzystwo Zaliczkowe,pięcioklasowa szkoła powszechna oraz szkoła koszykarska.W mieście były 2 młyny, 2 cegielnie, apteka, 29 warsztatów rzemieślniczych. Początek wieku XX przyniósł budowę ratusza miejskiego – obecnie siedziby urzędu miasta. W 1913 roku powołano Związek Strzelecki. W okresie między wojennym rozpoczęto elektryfikację miasta i gminy oraz wznoszenie wałów przeciw powodziowych nad Skawą. Siostry zakonne „Zmartwychwstanki”sprowadzone do miasta przez hrabinę Potocką, w 1934 roku objęły opiekę nad nowo wybudowaną ochronką z salą widowiskową przy ulicy Kongresowej. Honorowymi obywatelami miasta Zatora zostali w tym czasie marszałek Polski Józef Piłsudzki i Edward Rydz Śmigły. Od 1909 roku Zator był w posiadaniu Potockich z tzw. linii krzeszowickiej zwaną „Srebrnymi Pilawitami”. Krystyna Potocka, właścicielka Krzeszowic i Pałacu pod Baranami w Krakowie nabyła Zator dla swojego syna Adama. Przed I wojną światową stacjonowało w Zatorze wojsko austriackie skoszarowane w barakach ustawionych w pobliżu stacji kolejowej. Kadra oficerska zajmowała kilka pomieszczeń w pałacu. Dopiero po wojnie Potoccy sprowadzili się do Zatora na stałe i mieszkali w pałacu do wybuchu II wojny światowej. W latach wojny polsko – bolszewickiej 1919 – 1920 gośćmi Potockich była rodzina generała Władysława Sikorskiego – żona Hellena z córką Zofią. Adam hrabia Potocki, prawowity właściciel dóbr Zatorskich osiadł po II wojnie światowej na stałe w Anglii. Majątek jego został w wyniku reformy rolnej częściowo rozparcelowany, częściowo przeszedł w posiadanie instytutu Zootechniki w Krakowie. W latach 1939 – 1945 Zator został włączony do Rzeszy Niemieckiej.Wyzwoliły go 26 stycznia 1945 roku wojska radzieckie, a 4 lutego odbyło się już pierwsze posiedzenie władz miejskich.

8. Herb miasta Herb miasta stanowią trzy miecze z czarnymi głowicami, stykające się u dołu ostrzami na czerwonym tle.

9. Obiekty zabytkowe Zatora i okolicy Zator Kościół parafialny pw. św. Wojciech i Jerzego z 1393 roku.Gotyk z elementami neogotyku. Kilkakrotnie restaurowany.

10. Najcenniejsze pamiątki: • - spiżowa chrzcielnica z 1462 roku • - posag Ecce Homo z około 1470 roku • obraz – mozaika Ecce Homo z 1535 roku - dwa zabytkowe dzwony z XV i XVI w. fragmenty starej polichromii (freski)

11. - dwa barokowe feretrony z XVIII w. - klasycystyczny fotel dla celebransa z I poł.XIX w. - ołtarz główny w stylu gotyckim z 1886 roku

12. epitafia, m.in: - Anny z Krępskich – Januszewskiej, podstarościny zatorskiej zm. w 1640 roku - Zofii Duninowej, właścicielki Zatora zm. w 1794 roku - księżny Apolonii Poniatowskiej, właścicielki Zatora, zm. w Wiedniu w 1813 roku, pochowanej w Zatorze. - Maurycego Potockiego, właściciela dóbr Zatorskich zm. w 1879 roku.

13. W krypcie pod kościołem spoczywają zwłoki m.in. Maurycegi i Ludwiki Potockich, Anny z Tyszkiewiczów Wąsowiczowej i jej męża gen. Wąsowicza, adiutanta Napoleona I. Obok kościoła znajduje się grobowiec księżny Apolonii Poniatowskiej w kształcie antycznego sarkofagu.

14. Zamek – zbudowany po 1445 roku w związku z utworzeniem Księstwa Zatorskiego. Pierwotnie gotycki o cechach obronnych. Przebudowany przez Duninów, a w 1836 roku przez Potockich w stylu romantycznego neogotyku na typową rezydencję magnacką.

15. Wewnątrz zamku sale: pompejańska, złota, paprociowa i bluszczowa, bogato zdobione malowidłami i sztukateriami.

16. Znajdująca się obok zamku oficyna z 1836 roku służyła jako kuchnia pałacowa i pomieszczenie dla służby Mur otaczający pałac i dwie ozdobne bramy pochodzą również z tego samego okresu.

17. Rynek – układ urbanistyczny o cechach XIV wiecznych Przebudowany w latach 1967 – 1968

18. Szpitalka” przy ul. Piastowskiej, dawny przytułek dla ubogich. Pierwotny z 1507 roku. Obecny budynek pochodzi z końca XIX wieku. Obok istniał kościółek p.w. św. Krzyża, wzmiankowany jeszcze w 1729 roku oraz cmentarz. Cmentarz katolicki, założony w 1784 roku na polecenie władz austriackich. Cmentarz żydowski (kirkut) z II poł. XIX wieku. Zdewastowany przez Niemców.

19. Przedmieście Blich z zajazdem pośrodku i zabytkowymi kamienicami Aleja Lipowa – pomnik przyrody. W alei ponad 350 lip liczących powyżej 150 lat. Około 50 budynków na terenie miasta posiada cechy budowli zabytkowych. W roku 1987 Zator, jako jedno z najstarszych miast w Polsce, wpisany został na listę miast zabytkiowych

20. Graboszyce – gotycko renesansowy dwór obronny z około 1575 roku. Otoczenie stanowipiękny,zabytkowy park krajobrazowy ze starym pomnikowym drzewostanem Pośrodku wsi znajduje się zabytkowy kościółek p.w. św. Andrzeja z 1587 roku. Drewniany, utrzymany w stylu śląsko-małopolskim.

21. Palczowice – drewniany kosciółek z 1894 roku w miejscu pierwotnego jodłowego z XV wieku. W sąsiednich Rabusiowicach kopiec „Grunwald” usypany przez mieszkańców wsi w 500 – letnią rocznicę zwycięstwa nad Krzyżakami. Zniszczony przez Niemców. Ponownie usypany na 1000 – lecie Państwa Polskiego.

22. Rudze – zespół dworski z II poł. XVIII wieku. Przykład barokowego dworu staropolskiego

23. Ludzie i wspomnienia: Z terenu Zatora i okolicy wywodzi się szereg osób, znanych i mniej znanych ludzi nauki, kultury, działaczy politycznych i religijnych, których sylwetki warte są przybliżenia. - Paweł z Zatora (XV w.) – Dominikanin, doktor teologii, prof. Akademii Krakowskiej, kaznodzieja królewski. - Z Zatora pochodził prof. Jerzy Remer ( 1888 – 1979 r.) – historyk sztuki, prekursor muzealnictwa, konserwatorstwa i ochrony zabytków w Polsce, pedagog. Zafascynowanie urokiem starych dworków, drewnianych kościółków, przydrożnych kapliczek oraz porządkowanie zbioru rycin i starodruków w pałacu Potorckich w rodzinnym Zatorze zdecydowały o jego przyszłym życiu całkowicie poświęconemu konserwatorstwu i muzealnictwie. - W Zatorze urodzili się dwaj wybitni uczeni, bracia Konstanty i Stefan Grzybowscy. Profesor Konstanty Grzybowski 1901 – 1970 r. był prawnikiem, specjalistą w dziedzinie prawa państwowego oraz historii doktryn politycznych i prawnych, był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, członkiem PAN-u. - Profesor Stefan Grzybowski ur. w 1902 roku również prawnik, wybitny specjalista w dziedzinie prawa cywilnego i prawa pracy.Wykładowca UJ, Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie, członek Polskiej Akademii Umiejętności

24. W Trzebieńczycach k. Zatora urodził się Maksymilian Milan – Kamski (1895 – 1979). Generał brygady, uczestnik walk Legionów w I wojnie światowej, w 1939 roku dowódca grupy operacyjnej „Dniestr”. Z Palczowic wywodzi się rodzina Palczowskich – szlachta herbu „Szaszor”, której przedstawiciele żywo uczestniczyli w życiu społecznym i religijnym XVI stulecia, zwolennicy kalwinizmu. Jan Palczowski ukończył Akademie Krakowską, był dworzaninem króla Zygmunta Augusta, później sędzią zatorskim i posłem na sejm. Syn jego Zygmunt był z kolei dworzaninem cesarza Karola V i podstarościm krakowskim. Niedaleko Zatora w Kossowej k. Ryczowa urodził się i wychował Aleksander Wybranowski, autor powieści opisujących życie szlachty w dworach i dworkach ziemi Zatorskiej, wydawanych na przełomie XIX i XX w.

25. Do grona wybitnych kobiecych postaci związanych z Zatorem należy zaliczyć Annę z Tyszkiewiczów Potocką. Była stryjeczną wnuczką ostatniego polskiego Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Poprzez małżeństwo z generałem Stanisławem Dunin – Wąsowiczem, byłym adiutantem Napoleona Bonaparte, weszła w posiadanie dóbr Zatorskich. Zgodnie z romantyczną modą wprowadzała zmiany w urządzeniu rezydencji magnackich i ich otoczenia proponując założenia parkowe i architekturę ogrodową, co w postaci szczątkowej jest zauważalne w parku przypałacowym. Po śmierci spoczęła w podziemiu Zatorskiej świątyni. W Zatorze spędziła swoje dziecięce lata znana aktorka teatralna i filmowa Anna Seniuk

26. W przygotowaniu prezentacji wykorzystano materiały zebrane przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Zatorskiej i prezentowane na łamach gazety lokalnej „Życie Zatora”, pracę Aleksego Siemionowa „Ziemia Wadowicka”, własne opracowania i fotografie, wspomnienia Zatorzan. Prezentację przygotowali uczniowie klasy I L.O: Michał Gawlik Piotr Brusik Pod kierunkiem nauczyciela historii mgr Barbary Gawlik