„NAD NIEMNEM”

1. „NAD NIEMNEM” Autorzy: Kamila Bańkoska, Paulina Pacholczak, Angelika Śroga

3. Informacje ogólne Nad Niemnem – powieść pozytywistyczna Elizy Orzeszkowej. Ukazuje panoramę polskiego społeczeństwa XIX wieku nawiązując jednocześnie do powstania styczniowego. Powieść publikowano po raz pierwszy w odcinkach na łamach "Tygodnika Ilustrowanego" od stycznia do grudnia 1887. W postaci książkowej Nad Niemnem ukazało się w 1888 roku.

4. Czas i miejsce akcji Akcja powieścirozgrywa się w lecie (lipiec, sierpień) 1886 r. Jednak fabuła dotyczy też czasów dawniejszych: autorka sięga do dziejów XVI-wiecznej Litwy (historia Jana i Cecylii to czasy panowania Zygmunta Augusta), prezentuje epizod powrotu żołnierzy legionów polskich spod Moskwy (w opowieści Jakuba, dziadka Jadwigi Domuntówny, o swoim bracie Franciszku, który w 1812 r. wyruszył z wojskiem Napoleona do Rosji), wreszcie sięga do czasów XIX-wiecznych i językiem szyfru nawiązuje do powstania listopadowego (1830 r. - opowieść Anzelma) i powstania styczniowego (1863 r. - Mogiła powstańców). Miejscem akcji są przede wszystkim: Korczyn i zaścianek Bohatyrowiczów. Pewną rolę w powieści odgrywają także Osowce - własność pani Andrzejowej Korczyńskiej, wdowy po bracie Benedykta, który zginął w powstaniu styczniowym; Olszynka - majątek Kirłów, w którym gospodarzy Maria Kirłowa. W powieściowej topografii dużą rolę odgrywają również Niemen (wszystkie ważne wydarzenia powieściowe rozgrywają się na tle rzeki, nad Niemnem znajduje się Mogiła powstańców) i puszcza (tu jest Mogiła Jana i Cecylii). Omawiając miejsca ważne w Nad Niemnem nie można zapomnieć o dwu symbolicznych mogiłach: grobie przodków Bohatyrowiczów (symbol bohaterstwa pracy) i Mogile powstańców 1863 r., w której wśród prostych żołnierzy pochowany jest Andrzej Korczyński (symbol zjednoczenia wszystkich stanów w walce o niepodległość Polski).

5. Akcja powieści rozgrywa się na Litwie. Główni bohaterowie mieszkają w Korczynie (rodzina Korczyńskich i Justyna Orzelska z ojcem) i położonym nieopodal zaścianku szlacheckim Bohatyrowicze (klan Bohatyrowiczów - zubożałej szlachty). W powieści wydarzeń jest właściwie niewiele. Uboga szlachcianka, Justyna Orzelska po przeżytym zawodzie miłosnym nie potrafi określić, jaki cel pragnie realizować, jak widzi swoją przyszłość. Nie ulega Zygmuntowi Korczyńskiemu (swemu dawnemu amantowi, w czasie akcji utworu żonatemu) i Teofilowi Różycowi (bardzo bogatemu arystokracie, który ma na Litwie majątek), ale wiąże się z Janem Bohatyrowiczem - honorowym mężczyzną, który żyje z pracy własnych rąk. Między innymi dzięki temu dochodzi do pogodzenia zaścianka z dworem. Benedykt Korczyński zaczyna traktować Bohatyrowiczów jak współbraci niedoli zaborów a nie wrogów w walce o zatrzymanie w swoich rękach polskiej ziemi. Następuje również weryfikacja poglądów, sprawdzenie ich szczerości i siły. Andrzejowa Korczyńska, wdowa po uczestniku powstania styczniowego, Andrzeju, przekonuje się, że jej brak szczerej wiary w idee wyznawane przez męża doprowadziły do wychowania syna na kosmopolitę, egoistę, pozbawionego zasad moralnych i poczucia własnych korzeni. Powieść ma sielankowe zakończenie. Jan i Justyna zaręczają się, Marta Korczyńska spotyka się z dawnym ukochanym, Anzelmem; Benedykt Korczyński przychodzi do zaścianka, gdzie spotyka się z Anzelmem Bohatyrowiczem (serdecznym przyjacielem jego brata, Andrzeja).

6. Postacie powieściowe Bohatyrowiczowie (m.in. Anzelm, Janek, Fabian) – w niektórych wypowiadanych przez nich kwestiach uwidacznia się staropolski język (przede wszystkim u mężczyzn). Ich styl jest niemalże zawsze uroczysty, a rzadko rubaszny; występują liczne przysłowia, porzekadła, rymowanki i aforyzmy. Bohatyrowiczowie kultywują także ludowe pieśni, co kontrastuje z zachowaniem Korczyńskich we dworze, gdzie się nie śpiewa. Innym dobrem kultury czczonym przez Bohatyrowiczów jest trwanie dziedzictwa obyczajowego – pewnego ładu społecznego, unormowanego przez określone zachowania, gesty czy stosunki sąsiedzkie. Unikają jednak formalizmu i skostnienia obyczajów. Ich religijność polega na przestrzeganiu przykazań, a nie na praktykach dewocyjnych. Orzeszkowa nie położyła jednak nacisku na polski katolicyzm obrzędowy, a w życiu wsi brak jest obecności księdza.

8. Benedykt Korczyński – cechuje go zgorzknienie (spowodowane przez przeciwności losu, wybory między złem a złem, walkę o ojcowiznę z zaborcą etc.) i w efekcie – samotność. Odgrodził się od Bohatyrowiczów, ponieważ to oni pierwsi wytoczyli mu kiedyś proces i tak się zaczęła ich wzajemna niechęć. Z kolei we dworze może liczyć tylko na Martę.

10. Witold Korczyński – postać jednoznacznie pozytywna; symbolizuje tych młodych ludzi, którzy wyciągają wnioski z przeszłości i wierzą w odrodzenie narodu poprzez lud. Witold jest podobny do swojego stryja. Równocześnie jednak jest to postać bezbarwna i konwencjonalna. We wszystkich konfliktach z ojcem ma zawsze rację.

12. Pozostałe postacie: Teofil Różyc Andrzejowa Korczyńska Zygmunt Korczyński Marta Korczyńska Emilia Korczyńska Bolesław Kirło Maria Kirłowa Justyna Orzelska Jadwiga Domuntówna.

14. Motywy powieściowe • Powstanie styczniowe – wprowadzone do powieści poprzez motyw Mogiły (uroczyska w lesie, na którym zginęło 40 powstańców). Teren należy do dóbr Korczyńskich. Powstańcy są wyidealizowani; problem podzielenia się ich na "białych" i "czerwonych" jest ledwie wspomniany w powieści, natomiast brak jest rozpamiętywania powstańczych pomyłek lub pytań o postawę chłopstwa. Emilia Korczyńska, Teresa Plińska, Bolesław Kirło, Ignacy Orzelski, Darzeccy, Teofil Różyc to z kolei ludzie, których Mogiła nie interesuje, nie czczą bowiem pamięci ludzi tam poległych. Wśród nich tylko Zygmunt Korczyński odważa się z nich śmiać (podczas rozmowy z matką). • Mezalians – wprowadzony do utworu przede wszystkim poprzez legendę Jana i Cecylii. Mezalians ten został "uświęcony" przez autorytet narodowy. Ślub Jana i Justyny w powieści jest powtórzeniem mitycznego wzorca. Trzecim z kolei mezaliansem jest prawdopodobny ślub Witolda z Marynią Kirlanką, czwartym – małżeństwo Andrzejowej Korczyńskiej, a piątym – ślub Ładysia Bohatyrowicza z chłopką.

15. Sentymentalizm i romansowość W powieści widoczne są wpływy sentymentalizmu i Roussowskiego pojmowania natury. Autorka poprzez fabułę podkreśla, że "prosty lud" żyje harmonijnie z przyrodą i instynktownie wie, że musi ją ochraniać. Bohatyrowiczowie nie mają wykształcenia, nie wysyłają swoich dzieci do miasta do szkół. A jednak są wyżej cenieni przez autorkę niż przedstawiciele "wyższej kultury" (Emilia, Zygmunt, Kirło). Orzeszkowa zwraca uwagę na niebezpieczeństwo odcięcia się od korzeni, przyrody i swojego otoczenia w imię źle pojmowanej kultury wysokiej. Według Józefa Bachórza warstwa romansowa powieści jest stereotypowa – podobny schemat fabularny pojawiał się wielokrotnie we wcześniejszych, drugorzędnych utworach. Scenki miłosne są sztampowe i nieoryginalne. Sceny, w których zakochani są sam na sam są teatralnie wydłużane, co miało w zamierzeniu autorki nadać im walor poetycki

16. Nad Niemnem - film

17. Obsada Iwona Katarzyna Pawlak – Justyna Orzelska Adam Marjański – Jan Bohatyrowicz Marta Lipińska – Emilia Korczyńska Janusz Zakrzeński – Benedykt Korczyński Jacek Chmielnik – Zygmunt Korczyński Bożena Rogalska – Marta Korczyńska Michał Pawlicki – Bohatyrowicz Anzelm Zbigniew Bogdański – Orzelski Edmund Fetting – Darzecki Ewa Wencel – Klotylda Korczyńska Eugeniusz Wałaszek – rządca majątku Korczyńskich Andrzej Szaciłło – Starzyński Magdalena Scholl – Antolka Bohatyrowiczówna

18. Główne wątki w powieści: • Wątek miłosny: miłość jest w powieści siłą, która pozwala osiągnąć szczęście, gwarantuje powodzenie w życiu rodzinnym, daje stabilizację, poczucie bezpieczeństwa, to uczucie, które pojawia się niemal na każdej stronie powieści i, co ważne, jest udziałem wszystkich pozytywnych bohaterów. Miłość spełniona, szczęśliwa połączyła w Nad Niemnem: Jana i Cecylię, Jana i Justynę, Andrzeja i jego żonę, prawdopodobnie połączy Witolda i Marysię Kirłównę. Miłość nieszczęśliwa dotknęła Martę i Anzelma, ale ci bohaterowie zbliżają się do siebie pod koniec powieści. Rozkład małżeństwa przeżywają Zygmunt i Klotylda, Różyc jest nieszczęśliwy z powodu braku uczucia, zaś Benedykt (który przez większą część akcji stoi na pograniczu i nie można go określić ani jako postać negatywną, ani jako pozytywną), choć kocha żonę, nie odczuwa małżeńskiego szczęścia, ponieważ Emilia go nie rozumie.

20. Wątek narodowy, patriotyczny: Orzeszkowa przedstawia ważniejsze wydarzenia polityczne rozgrywające się w okresie zaborów. Są to: wojny napoleońskie, a zwłaszcza wyprawa Napoleona na Rosję, powstanie listopadowe i styczniowe. Pamięć o tych wydarzeniach skrzętnie przechowywana jest przez Bohatyrowiczów i panią Andrzejową. Z wątkiem tym wiąże się w powieści kult Mogiły powstańców 1863 r. Jest ona symbolem narodowej jedności, siły, wreszcie symbolem gorącego patriotyzmu.

22. Wątek pracy: praca w powieści uzyskuje miano najwyższej wartości i pełni rolę najważniejszego kryterium oceny postaci. Bohaterowie pozytywni ciężko pracują (Bohatyrowicze, Benedykt, Marta, Kirłowa z córką, Justyna), postacie negatywne unikają wysiłku (Emilia, Teresa Plińska, Kirło, Zygmunt, Różyc). Praca nabiera także wartości niemal uświęcającej, to nie wysiłek, ale powód radości i dumy, towarzyszy jej śpiew, śmiech. Jako duży wysiłek fizyczny praca jest przedstawiona tylko w wypadku dwu osób: Marty i Benedykta, ale to należy wiązać z charakterem tych postaci i ich przeszłością.

24. Wątek konfliktu pokoleń: Orzeszkowa przedstawiła w powieści kilka par bohaterów, w przypadku których należy mówić o konflikcie pokoleń, są to: Witold i Benedykt, pani Andrzejowa i Zygmunt, Justyna i Emilia. Konflikt między ojcem i synem (Witold - Benedykt) to spór między młodszym i starszym pokoleniem pozytywistów. Właściwie mają te same idee: praca, patriotyzm, troska o ziemię i kraj. Tyle tylko, że Benedykt był świadkiem upadku dawnych ideałów, patrzył na chwile zjednoczenia i rozkładu warstw narodowych, dotknęły go popowstaniowe represje, stracił brata. Obowiązki gospodarskie, problemy finansowe osłabiły w nim siłę do walki, zapomniał o starych czasach, uważa za wrogów wszystkich, którzy próbują nastawać na jego własność, nawet Bohatyrowiczów, których niesprawiedliwie osądza. Witold jest pełen energii, jest młody, pragnie realizować ideały pracy organicznej i pracy u podstaw, postawa ojca sprawia mu zawód, jest powodem rozgoryczenia. Ostatecznie jednak w powieści dochodzi do porozumienia tych bohaterów.

25. Daleko bardziej poważny jest konflikt między panią Andrzejową i jej synem, Zygmuntem. Będzie się pogłębiał, ponieważ matce nie udało się przekazać synowi ojcowskich ideałów. Dlatego młody Korczyński to przyzwyczajony do wygodnego życia kosmopolita, który nudzi się w rodzinnym majątku, nie znosi litewskiej przyrody, a ojca nazywa szaleńcem. Innego rodzaju spór dzieli Justynę i Emilię. To dwie kobiety, które pragną szczęścia. Różnica między nimi polega na tym, że Justyna postanawia sama się o nie zatroszczyć, chce decydować o swoim życiu, dokonuje świadomego wyboru. Emilia wybrała inną drogę, jest uzależniona od męża, niesamodzielna, nie posiada żadnego wpływu na swój los. Uważa, że najwyższym szczęściem kobiety jest bogato wyjść za mąż. Między tymi bohaterkami nigdy nie dojdzie do porozumienia. Justyna to już pozytywistyczna emancypantka, której zachowanie (zwłaszcza praca) razi Emilię i której małżeństwo jest dla żony Benedykta mezaliansem, skandalem.

26. Ocena społeczeństwa polskiego w Nad Niemnem: Orzeszkowa starała się ukazać w powieści aktualny stan polskiego społeczeństwa. Jej diagnoza wypadła pozytywnie. Przedstawiciele najmłodszego pokolenia w powieści -Marysia Kirłówna, Witold Korczyński - to ludzie świadomi zadań, które mają do spełnienia jako jednostki wykształcone, orientujące się w sprawach polityczno-społecznych. Nieco starsi: Justyna, Janek odważnie podejmują decyzje, są samodzielni, uczciwi, pracowici, stworzą dobre małżeństwo i będą wychowywać pokolenia Polaków-patriotów. Pokolenie ludzi dojrzałych - Benedykt, Anzelm powraca do dawnych ideałów, odżywa w nich pomięć wielkich narodowych wystąpień i pięknego okresu jedności i zgody. • W powieści zaprezentowane zostały sylwetki pierwszych polskich emancypantek: Maria Kirłowa, Justyna Orzelska. Jest też, co prawda na drugim planie, pokazana nauczycielska działalność Marysi Kirłówny, która uczy chłopskie dzieci. Są także w powieści bohaterowie negatywni, ale ostatecznie schodzą oni na dalszy plan.

27. Rola przyrody: Wielkim bohaterem powieści jest przyroda. Kontakt z nią jest ważny dla wszystkich pozytywnych bohaterów Nad Niemnem. Przyroda uspokaja, uszlachetnia, jest źródłem radości życia, pisarka nadaje duże znaczenie puszczy i rzece. Niemen towarzyszy wszystkim ważnym wydarzeniom: tu Jan oświadcza się Justynie, aby dotrzeć do Mogiły powstańców, trzeba pokonać rzekę. W puszczy natomiast jest grób Jana i Cecylii. Obydwa obszary - puszcza i rzeka - są znakiem ciągłości czasu, szczęśliwej przeszłości, od wieków towarzyszą ludzkiemu życiu, były i są niemymi świadkami wydarzeń. W harmonii z przyrodą żyją Bohatyrowicze - ich zaścianek jest skierowany w stronę rzeki. Dwór w Korczynie stoi tyłem do Niemna, co nabiera znaczenia symbolicznego: jest znakiem rezygnacji z przeszłości, chęci zapomnienia, separacji. Ci, którzy nie widzą piękna litewskiej przyrody, to zmęczeni, znużeni, smutni i niezadowoleni z życia ludzie (Zygmunt, Różyc, Emilia), dla tych, którzy spostrzegają jej piękno, miejsce, w którym żyją, nabiera cech ziemskiej arkadii. • Przyroda wraz z warstwą mitów, podań i legend, których skarbnicą jest Anzelm jest sfery sacrum w powieści. To święty, magiczny obszar, który należy pielęgnować, troszczyć się o niego, bo właśnie on daje gwarancję zachowania polskości, wolności, osobistej niepodległości. Stąd wynika w powieści kult mogił, kult ogniska domowego.

29. Język powieści: Chcąc przedstawić wszystkie zamierzone treści Orzeszkowa musiała posługiwać się tzw. językiem zaszyfrowanym. W powieści odnaleźć można takie sformułowania jak “dzieci nocy” (pokolenie żyjące w niewoli),“blask jutrzenki” (nadzieje wolności), “ogień ofiarny” (ofiara powstańców). Nie pada słowo “powstanie”, ale z kontekstu można się domyślać, kiedy autorka o nim pisze. Sformułowania te były czytelne i zrozumiałe dla XIX-wiecznych czytelników i pozwalały na podjęcie wątków niedopuszczalnych w oficjalnej literaturze.

30. Koniec Dziękujemy za obejrzenie prezentacji