DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME

1. DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME Murat TURAN Zihinsel Engelliler Sınıfı Öğretmeni AKSARAY Zihinsel Engellilerin Eğitimi Kursuna HOŞGELDİNİZ muratturan2006@hotmail.com

2. YAŞLI ADAM VE ÇOCUKLAR Yaşlı bir adam emekliye ayrılır ve kendine bir lisenin yanında küçük bir ev alır. Emekliliğinin ilk bir kaç haftasını huzur içinde geçirir ama sonra ders yılı başlar.Okulların açıldığı ilk gün, dersten çıkan öğrenciler yollarının üzerindeki her çöp bidonunu tekmelerler, bağırıp, ...Çağırırlar Bu çekilmez gürültü günler sürer ve yaşlı adam bir önlem almaya karar verir. Ertesi gün, çocuklar gürültüyle evine doğru yaklaşırken, kapısının önüne çıkar, onları durdurur ve “Çok tatlı çocuklarsınız, çok da eğleniyorsunuz. Bu neşenizi sürdürmenizi istiyorum sizden. Ben de sizlerin yaşındayken aynı şekilde gürültüler çıkarmaktan hoşlanırdım, bana gençliğimi hatırlatıyorsunuz. Eğer her gün buradan geçer ve gürültü yaparsanız size her gün 1 lira vereceğim” der.

3. Bu teklif çocukların çok hoşuna gider ve gürültüyü sürdürürler. Birkaç gün sonra yaşlı adam yine çocukların önüne çıkar ve onlara şöyle der, “Çocuklar enflasyon beni de etkilemeye başladı, bundan böyle size sadece 50 kuruş verebilirim.” Çocuklar pek hoşlanmazlar ama yine devam ederler gürültüye. Aradan bir kaç gün daha geçer ve yaşlı adam yine karşılar onları.“Bakın” der, “Henüz maaşımı alamadım bu yüzden size günde ancak 25 kuruş verebilirim, tamam mı?“Olanaksız amca” der içlerinden biri, “Günde 25 kuruş için bu işi yapacağımızı sanıyorsanız yanılıyorsunuz. Biz işi bırakıyoruz.”

4. Zihinsel yetersizliği olan öğrencilerle çalışırken; Öğretmen olarak kendimize ve öğrencilerimize yardımcı olmak için sınıf içinde ve dışında en etkili davranış değiştirme tekniklerini araştırmak, okumak, bilmek, uygulamak ve Silah gibi kullanmak zorundayız

5. ETKİLİ DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME TEKNİKLERİNİ UYGULAYACAK OLAN ÖĞRETMENİN ÖZELLİKLERİ Evrensel Ahlaki Değerlere Sahip Bir Öğretmen • Sevgi dolu bir insan • İyi bir dinleyici • Hoşgörülü • Dürüst açık ve güvenilir • Özür dileyebilen • Sempatik ve esprili Mesleki Bilgiye Hakim Bir Öğretmen • Branş formasyonu • Aktüel formasyon İmajı Düzgün Dakik Bir Öğretmen • Bedensel Bakım • Kıyafet Bakımı İkinci Bir iş sahibi Öğretmen • Bilgisayar • Yabancı dil • Resim, müzik, tiyatro

6. ÖĞRETMENİN KENDİNİ HATALI GÖRMESİNE NEDEN OLAN YAYGIN İNANIŞLAR • İyi öğretmen sakindir, telaşlanmaz, sinirlenmez, soğuk kanlıdır, duygularını göstermez • İyi öğretmenin ön yargıları yoktur, öğrencilere eşit davranır. • İyi öğretmen gerçek duygularını denetler ve öğrencilerine göstermez. • Etkili öğretmen, her öğrenciye eşit davranır. • Öğretmenler birbirlerine destek olurlar. Kendi duyguları ve inaçlarından etkilenmeden öğrencilere karşı cephe oluştururlar. • İyi öğretmen her şeyden önce tatarlıdır. Değişmez, unutulmaz, hata yapmaz, coşkulu ve özgür bir eğitim ortamı oluşturur, bu ortamı sürekli tutmayı başarır. • İyi öğretmen her sorunun cevabını bilir. Her öğrencisinden daha akıllı davranır. • İYİ ÖĞRETMEN SÜPERMENDİR.

7. SINIFTA İSTENMEYEN DAVRANIŞLAR ‘Leyla’ sınıfta arkadaşına vurmaktadır.. ‘Zeynep’ çöplerini sınıfın ortasına atmaktadır. ‘ Burak’ sürekli arkadaşlarını şikayet etmektedir. ‘Sude’ sırasında nadiren oturmakta zamanının büyük bir kısmını kalem açmakla geçirmektedir. ‘Rabia’ derste sürekli anlamsız sesler çıkartmaktadır.

8. Okulda ve sınıfta eğitsel çabalara engel olan davranışlara istenmeyen davranış adı verilir. Dersin akışını bozan, hedef davranışlara ulaşmayı zorlaştıran veya engelleyen her davranış istenmeyen davranıştır. Problem davranışlar öğrencileri hem öğrenme- öğretme etkinliğinden alı koymakta hem de öğrencilerin zamanlarının büyük bir kısmını ders dışı etkinliklere ayırmalarına neden olmaktadır.

9. PROBLEM DAVRANIŞLAR • Derse devam etmemek yada derslere geç gelmek. • Derse hazırlıksız gelmek. • Sınıfta uygun olmayan yer ve zamanda konuşmak. • Arkadaşlarına, kendisine veya eşyalarına zarar vermek. • Ders dışı bir etkinlikle uğraşmak. • Temizlik ve görgü kurallarına uymamak. • Sınavlarda kopya çekmek. • Yerlere tükürmek. • Yerlere çöp atmak. • Kavga etmek. • Arkadaşlarına küfür ve hareket etmek. • Yalan söylemek • Arkadaşlarına lakap takmak v.b derslerde sık karşılaşılan istenmedik davranışlardır.

10. İSTENMEYEN DAVRANIŞLARIN NEDENLERİ 1- Sınıf Dışı Etkenler Okul Aile Çevre 2- Sınıf İçi Etkenler Öğretmen Öğrenci Fiziksel ortam

11. OKUL Sınıfın en yakın çevresi okuldur. Okulun fiziksel özellikler, durumu, öğrenci sayısı, kuralları, yönetim yapısı gibi bir çok değişken sınıf içine yansıyarak öğrencilerin davranışlarını etkilemektedir. Okul sadece kendi sınırları içinden sorumlu olduğu düşünülür. Kapılarını çevreye kapatırsa ve dışındaki oluşumlara duyarsız kalırsa; öğrenci istenmeyen davranış gösteren arkadaş çevre ve sokağın bozucu etkileri ile karşı karşıya kalacak bu da sınıf ortamına taşınarak problem davranışların ortaya çıkmasına neden olacaktır. Okul çalışanları arasında görüş birliği olmaması yönetici ve öğretmenlerin farklı görüş ve uygulayışta olmaları öğrencileri olumsuz davranışlara yöneltmektedir.

12. ÇEVRE Öğrencinin ve okulun içinde bulunduğu çevre sınıfın yapısını etkiler. Çevrede rastlanılan bir takım olumsuz davranışlar doğrudan yada dolaylı olarak sınıf içine yansıyarak eğitim öğretim faaliyetlerini engeller. Arkadaş grupları öğrenci davranışlarının kazanılmasında oldukça etkilidir.

13. AİLE • Ailedeki birey sayısı • Ailenin sosyo- ekonomik düzeyi • Ailenin eğitim durumu • Anne baba tutumları • Ailelerin çocuklarından aşırı beklentilerinin olması Öğrencilerde gözlenen davranış bozukluklarının sebeplerinden %45’i aile içi faktörlere dayanmaktadır. Sizin ve okulunuzun öğrenciye kazandırmak istediğiniz olumlu davranışların aile üyeleri tarafından desteklenmelidir. Aile üyeleri tarafından desteklenmedikçe istenilen sonucu alamazsınız.

14. ÖĞRETMEN • Öğretmenin öğrencilerini yeterince tanımaması. • Öğretmenlerin sıkıcı olması ve öğrencilerin düzeylerine uygun araç gereçleri hazırlamamış olması. • Jest ve mimikleri yerinde kullanmamaları. • Sınıf kurallarının önceden belirlememiş olmak.

15. ÖĞRENCİ • Öğrencinin duygusal problemleri. • Öğrencinin başarısızlık duygusu ve korkusu • Öğrencinin dikkatini toplamada güçlük çekmesi. • Öğrencinin zeka düzeyinin düşük olması. • Sosyal doyumsuzluk içinde olması. • Öğrencinin fiziksel yetersizlikleri

16. PROBLEM DAVRANIŞI NEDEN YAPIYOR? • İletişim kurmak için mi? • Dikkat çekmek için mi? • Bir işten kaçmak için mi? • Beceri eksikliğinden mi?

17. Aslında öğrencilerin tüm davranışlarının temelinde ihtiyaçlar yatar. Bu, istenmeyen davranışlar içinde geçerlidir. Öğrenciler istenmeyen davranışlar gösterdiklerinde bir gereksinimlerini doyurmaya çalışırlar.

18. FİZİKSEL ORTAM • Sınıftaki öğrenci sayısı. • Sınıfın ışığı, aydınlığı. • Sınıfın ısı düzeni. • Sınıf ölçülerinin normal olması, duvarların badanalı olması. • Pencerelerin geniş olması, masa, sıra, pencere, duvar ve yerlerin temiz olması. • Oturma düzeni.

19. Öğrencileriniz davranışlarını kontrol edemiyorsa; o zaman bu davranışları onlar için, “SİZ ŞEKİLLENDİRMELİSİNİZ”

20. DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME Davranış: Kişinin eylemde bulunarak çevreyle etkileşim içinde olduğu gözlenebilir, ölçülebilir ve oluşumu çevrede değişikliğe yol açan bir dizi eylem ya da davranış sınıfına verilen isimdir. Uygulamalı davranış analizi: sosyal önemi olan davranışları değiştirmeyi amaçlayan, davranışçı kuramın öne sürdüğü, davranış temel prensiplerine dayalı süreçleri kullanan bilim dalıdır.

21. UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ Edimsel koşullama kuramının öne sürdüğü davranış ilkelerini kullanarak, toplumsal açıdan önemli davranışları değiştirmeyi amaçlayan yaklaşımdır. Uygulamalı davranış analizi , öğretim ve sağaltım ortamlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Uygulamalı davranış analizinin bu denli yaygın kullanılmasının en önemli nedeni, uygulamacılar, özelliklede öğretmenler ve aileler tarafından kolayca anlaşılabilecek derecede yalın olmasıdır.

22. Uygulamalı davranış analizinin temelini oluşturan edimsel koşullama kuramının belli başlı dayanakları şöyle sıralanabilir. 1-Davranış değişikliği (öğrenme), çevresel değişikliklere bağlı olarak gerçekleşir. Davranışı , davranış öncesinde yer alan ve davranışı izleyen çevresel olaylar biçimlendirir. 2-Edimsel koşullama içsel durumlarla değil , gözlenebilir, ölçülebilir ve yinelenebilir davranışlarla ilgilidir. Ancak bu varsayım duygular ve düşünceler gibi içsel özellikleri yok saymak anlamına gelmemektedir.

23. 3-Refleks tepkileri dışındaki tüm insan davranışları öğrenilmiş davranışlardır. Olumlu davranışlar gibi olumsuz davranışlarda öğrenme sonucunda kazanılmıştır ve aynı öğrenme ilkelerinin kontrolündedir. 4-Davranış ve çevre ilişkilerini bilimsel olarak açıklayabilmek için , davranış ve çevre özelliklerinin fiziksel belirlenmesi gerekir. 5-Davranış ve çevre ilişkilerine ilişkin yasalar, tüm insan ve hayvan türleri için geçerlidir.

24. Uygulamalı Davranış Analizinin İlkeleri • Uygulamalı olması: Hedef davranışın kuramsal açıdan değil, toplumsal açıdan önemli bir davranış olmasını ifade eder. • Arttırılmak yada azaltılmak istenen davranış toplumsal açıdan önemli olmalı ve acil önem taşımalı. • Davranışsal olmalı: Bireyin değişen ya da değiştirilmesi planlanan davranışının tam olarak gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır. • Analitik olmalı: Eğer işlevsel bir ilişkinin varlığından söz ediliyorsa, davranışın oluşması veya oluşmaması deneysel koşullar altında gösterilmelidir.

25. Teknolojik olmalı: Sürecin yazılı olarak tanımlanmasını ve yeterince detayı içermesini ve bir başka uygulamacı tarafından tekrarlanabilir olmasını gerektirir. • Kavramsal sistematiğinin olması: Uygulamacının izlediği süreçler davranışın temel prensiplerinden kaynaklanıyorsa kavramsal sistematikten söz edilebilir. • Etkili olmalı: Çalışma birey için pratik sonuçlar üretmek için davranışı yeterli şekilde gerçekleştiriyorsa etkilidir. • Genellenebilir olmalı: Davranış değişikliğinin başka durumlar ve ve başka davranışlar içinde sürdürülebilir olmasıdır.

26. Uygulamalı davranış analizinde basamaklar • Hedef davranışı belirleme ve tanılama • Hedef davranışı ölçme ve kaydetme • Hedef davranış için uygulama yöntemini seçme.

27. Hedef davranış belirlenirken dikkat edilmesi gerekli öğeler • Birey ve/veya çevresi açısından işlevsel olmalı. • Bireye doğal ortamlarda pekiştireç sağlamalı. • Daha karmaşık beceriler için önkoşul nitelik taşımalı. • Toplumsal yaşama katılımı kolaylaştırmalı. • Bireyin ne yapmayacağını değil ne yapacağını belirtmeli

28. Hedef davranışı belirlerken • Çocuk/birey ile görüşülebilir. • Bireyin yaşamındaki önemli kişilerden bilgi alınabilir. • Ölçü araçları uygulanabilir. • Birey doğrudan gözlenebilir.

29. DAVRANIŞLARIN ÖLÇÜMÜ VE KAYDI Uygulamalı davranış analizinde değerlendirme, davranışların doğrudan ölçümüne bağlıdır. Doğrudan ölçüm ; Bireyin davranışı gerçekleştirme sırasında yapılan ölçümdür.

30. KAYIT TEKNİKLERİ 1-ABC KAYDI Davranış öncesi ve sonrasında neler olup bittiğine ilişkin, ayrıntılı biçimde veri toplamak için doğrudan gözlemlere yer veren kayıt türüdür. ABC kaydı ile hedef davranışa yada davranışlara karar verilir.

31. ABC KAYDI TUTARKEN DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR • Gözlenen bireyin söylediği, yaptıpı yada ona yapılan her şey yazırlır. • Daha etkili kayıt tutabilmek için kısaltmalar kullanabilinir. • Sadece gözlene bilen ( görülebilen veya duyulabilen) olaylar kaydedilir. • Yazılan her davranışın öncesinde ve sonrasında yer alan olaylar yazılır. • Gözlem en az 3 oturum sürdürülür.

32. ABC Kayıt Formu

33. Hedef davranış belirlemeden önce aşağıdaki sorulara yanıt verilmesi gerekir. • Değiştirilmesi istenen hedef davranış birey ve çevresi için işlevsel mi? • Değiştirilmesi hedeflenen davranış, uygulama sonrası ortamlarda bireye pekiştireç sağlayacak mı? • Değiştirilmesi hedeflenen davranış başkalarının bireyle daha olumlu etkileşime girmesini sağlayacak mı? • Değiştirilmesi istenen davranış yaşa uygunluk gösterecek mi?

34. Değiştirilmesi hedeflenen davranışın bireyin bağımsız yaşamına katkıda bulunacak mı? • Değiştirilmesi hedeflenen davranış azaltılmak istenen bir davranışsa bu davranışın yerine arttırılacak bir davranış var mı?

35. 2- KALICI DAVRANIŞ ÜRÜNÜ KAYDI • Haftalık hece testinde doğru sözcük sayısı, bilgisayar klavyesi ile yazılan doğru sözcük sayısı, öğrencinin resminde yer alan perspektif sayısı gibi pek çok akademik davranış kalıcı ürünü olan davranışlardır. Bu tür davranışların ürünleri kayıt edilir. • Kalıcı ürünleri ölçmek için dikkat edilmesi gereken üç ilke vardır: • Hedef davranışın her meydana gelişi aynı kalıcı ürünle sonuçlanmalıdır. • Kalıcı ürün yalnızca hedef davranışın sonucunda ortaya çıkmalıdır. • Eğer kalıcı ürünü kayıt ederken araç-gereç kullanılacaksa, bunlar hedef davranışı etkilememelidir.

36. Kalıcı ürün kaydı yapılabilecek davranışlara örnekler: • Oturma odasında bırakılan eşya/giysi sayısı • Bulaşıkların yıkanıp yıkanmadığı • Oyuncakların yere atılıp atılmadığı • Lambaları söndürülüp söndürülmediği • Halının ya da yatağın ıslatılıp ıslatılmadığı • Çocuğun saçının taranıp taranmadığı • Hatalı üretilen parçalar • Yanlış park edilen araçlar • Şiddetli yağıştan sonra kar ve buzun temizlenip temizlenmediği

37. 3- FOTOĞRAF VE VİDEO İLE KAYIT • Zaman zaman kalıcı ürünlerin daha da kalıcılığını sağlamak amacı ile fotoğraflar ve video kayıtları kullanılabilir. • Örneğin: Tırnak yeme davranışını değiştirmeyi hedefliyorsanız. Düzenli aralıklarla öğrencinin ellerinin fotoğrafını çekebilirsiniz. Tırnak boyunu cetvelle ölçerek kayıt eder. Fotoğraf kanıtlarını kullanabilirsiniz. • Bir başka örnek olarak öğrencilerin legolarla yaptıkları ürünleri fotoğraflayabilirsiniz.

38. 4- KONTROL LİSTELERİ İLE DAVRANIŞ KAYDI • Öğretmenler tarafından kolayca kullanılabilir. • Ancak kontrol listeleri oluşturulurken davranış yaptı/yapmadı, doğru/yanlış, uygun/uygun değil gibi kategorilere ayrılmalıdır. Özellikle güvenlik gerektiren işlerin kaydında uygundur. • Çocukları kendi odalarını ya da masalarını temizlemeleri, bir tabağa yerleştirilecek yiyecekleri yeri ve sırası (yiyecek hazırlama) gibi davranışlar kayıt edilebilir.

39. DAVRANIŞ KAYDI TEKNİKLERİ • 1- Kesin kayıt teknikleri • Olay kaydı • Süre kaydı • Bekleme süresi kaydı

40. Olay Kaydı: En pratik ve en kullanışlı kayıt etme süreçlerinden biri sıklık sayma ya da olay kaydıdır. Bu kayıt türünde gözlemci belirlenen gözlem zamanı boyunca oluşan davranışların kaç kez oluştuğunu sayar. Davranışları sayma; Davranışın açık başlangıç ve bitişi olduğunda oldukça kullanışlıdır. Eğer davranış bazen 10sn. Bazen de 10 dakika sürüyorsa olay kaydı bu tür davranışlar için uygun değildir. Davranış çok sık meydana geliyorsa, davranışı bütün bir zaman diliminde izlemedikçe saymak mümkün değilse olay kaydı uygun değildir.

41. Süre Kaydı : Hedef davranışın ne kadar süre ile devam ettiğinin belirlenmesi amacıyla tutulan kayıtlardır. İki türü vardır. Gözlem süresinde gerçekleşen her bir davranışın süresi kayıt edilebilir. Gözlem süresinde gerçekleşen tüm davranışların toplam süresi kayıt edilebilir. Süre kaydı yaparken kronometreli ya da dijital bir saat en iyi araçtır. Zamanı gösteren video kayıtları incelenerek, süre kaydı yapılabilir. Süre kaydında, gözlemci davranışın tamamlanmasına en yakın saniye, dakika ya da çeyrek saati kayıt etmeyi tercih edebilir.

42. Bekleme Süresi Kaydı Bazı durumlarda bir uyaranla davranışın başlaması ya da tamamlanması arasında geçen süreyi belirlemek önemlidir. Bekleme süresi kaydı süre kaydındaki ilkeler dikkate alınarak tutulur. Örnekler: Öğretmenin “yerine otur” demesinden sonra öğrencinin yerine oturması arasında geçen süre. Bir lokantada yemeklerin sipariş edilmesinden sonra yemek servisi arasındaki süre. Bir çağrının ulaşması ile cevaplanması arasındaki süre. “odanı temizle” yönergesi ile işin tamamlanması arasındaki süre. (Sürenin uygun olmadığı durumlarda gerekebilir)

43. 2- Yaklaşık kayıt teknikleri A- Zaman aralığı kaydı Bütüncül zaman aralığı kaydı Kısmi(parçalı) zaman aralığı kaydı B- Anlık zaman örneklemi kaydı.

44. A- Zaman aralığı kaydı Gözlem süresi eşit zaman aralıklarına bölünerek, bu aralık içinde davranışın oluşup oluşmamasının kayıt edilmesidir.

45. Bütüncül Kayıt Belirlenen zaman aralığı süresince, davranış devam ediyorsa o davranış “var” kabul edilir. Davranış aralık süresince devam etmiyorsa “yok” kabul edilir. Kısmi (parçalı) kayıt Belirlenen zaman arlığı içinde davranış gerçekleşmişse “var” kabul edilir. Davranışın gerçekleşme sayısı ya da süresi önemli değildir.

46. B- Anlık Zaman Örneklemi Kaydı Gözlem süresi 5 -10 dakikalık zaman aralıklarına bölünür ve zaman aralığı sonunda gözlenerek davranışın gerçekleşip gerçekleşmediği kayıt edilir. Bu yöntem ile birden çok sayıda davranış aynı anda kayıt edilebilir

47. UYGUN DAVRANIŞLARIN ARTTIRILMASI Bir davranışı izleyen ve o davranışın ilerde gerçekleşme olasılığını arttıran duruma , pekiştirme denir.

48. Olumlu pekiştirme , bir davranışı izleyen durumda ortama bir uyaranın eklenmesiyle o davranışın ilerde yapılma olasılığının artmasıdır. Örnek : 1-Bağımsız olarak oynamayan bir çocuğa bağımsız oynadığı süreçlerde anne ve babasının aferin diyerek ödüllendirmesi bu ödüllendirme süreci sonunda da bağımsız oynama davranışının artması. 2- Kreşe giden 2 yaşındaki bireyin her emekleme davranışının görmezden gelinerek her ayakta durma davranışının akabinde öğretmenin yanına gitmesi ve onunla ilgilenmesi sonucu çocuğun ayakta durma davranışının artması.

49. Olumsuz pekiştirme ise , bir davranışı izleyen durumda ortamdan bir itici uyaranın çekilmesiyle o davranışın ilerde yapılma olasılığının artmasıdır. Olumsuz pekiştirme , bir itici uyaranın ortaya çıkmasının engellenmesi (kaçınma) ya da sürmekte olan bir itici uyaranın sona ermesi biçiminde olabilir.

50. Örnek:1- Arkadaşının kolunu büken birey canı yanan çocuğa eğer özür dilerim dersen kolunu bırakırım der.Canı yanan çocuk özür dilerim abi der ve kol bükmeyi bırakır. Burada itici uyaran kol bükme davranışına bağlı olarak çocuğun canı yanması itici uyaranın ortamdan kalkması için özür dilerim demesi. Sonuç özür dileme davranışının artması.