Манж Чин гүрний үеийн Монгол орон . Их Чин буюу Да Чин ( 大清帝国 )

1. Манж Чин гүрний үеийн Монгол орон. Их Чин буюу Да Чин (大清帝国)

2. МАНЖ ЧИНЬ УЛС \1644 – 1911\

3. Дэд сэдвүүд: 1. Өвөр, Халх МонголМанжид эзлэгдсэн нь. 2. Манжийн үеийн нийгмийн байгуулал. 3. Манжийн үеийн Ар Монголын засаг захиргаа. 4. МАНЖ ЧИН УЛСЫН ҮЕИЙН МОНГОЛ НОЁДЫН ЗЭРЭГ ДЭВ

4. МАНЖ НАР ТӨВ АЗИЙН НҮҮДЭЛЧИД ЗҮРЧДИЙН АЛТАН ЦИНЬ УЛС 1125-1234 МАНЖ ЧИНЬ УЛС 1644-1911

5. Өвөр, Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь. • 1575 онд Нурхачи баатар олон аймгуудыг өөрийн эрхэндээ оруулж 1616 онд өөрийгөө Манж улсын хаанд өргөмжилж, Умард Алтан улс-ыг байгуулав. • Энэ үед Ар Халх нь • Сэцэн хан, Түшээт хан, Засагт хан гэсэн 3 хэсэг, • Зүүн гарын хаант улс • Цахарын буюу Лигдэн хаанаас ангид байдалтайгаар тусгаар тогтнож байлаа.

6. Энэ үед Өвөрмонголын ихэнх ноёд Лигдэний бодлогыг дэмжихийн оронд Лигдэн хааны захиргаанааñ гарч тусгаар тогтнохыг оролдож байлаа. • 1626 ондХорчин , 1627 ондНайман, 1628 ондБаарин , Харчин , 1629 ондАвга , Түмэд , 1631 ондАрХорчиноортэргүүлсэннэлээдаймагМанжиддаганорсонбилээ. Үүнд Лигдэн хаан ихэд дургүйцэн 1628 онд Хорчин Түмэдийн олон аймгийг дайран довтолж ихээхэн хохирол учруулсан юм.

8. Энэ нь Лигдэний Монголын олон овог аймгийн ноёдыг түүний эсрэг холбоо байгуулахад хүргэсэн ба Хорчин, Түмд, Юншээбүү аймгийн ноёд цэргээ нийлүүлж, Хөх хотод байрлаж байсан Лигдэн хааны 40,000 цэргийг бут цохисон бөгөөд Чуулалт хаалганы орчим Минь улсаас жил тутам олгодог шагналыг авахаар явж байсан 3000 орчим цэргийг цохижээ. 1632 онд Манжийн хаан Лигдэн хааны цэрэгтэй байлдан Лигдэн хааны хүчийг улам доройтуулав. Лигдэн ийнхүү Манж нартай байлдах тэнхэлгүй болж, Хөх нуурт ирж суурьшжээ.

9. ТӨВДИЙН ШАШНЫТӨЛӨӨ МОНГОЛЧУУД • Улаан болон Шар малгайтны шашин • Далай лам Хошуудын Төрбайхаас дэмжлэг авч 1637 онд Цогт тайжийг бутцохьсон. Гүүш хаан. • Төвдийн шашны тэмцэлд орсон.

10. 1634 онд Лигдэний үйл ажиллагааг дэмжиж Халхаас Цогт хунтайж Хөх нуурт хүрэлцэн ирж, Хөх нуурын Түмэн хулч ноёныг эрхэндээ оруулан улааны шашны тэргүүн Түвдийн хаан Пунцагнамжилтай холбоо тогтоохын тулдТүвдийн хаан Пунцагнамжилтай өрсөлдөж байсан V Далай лам /1617-1682/, IV Ванчин- Эрдэнэ нартай тэмцэхэд хүргэсэн байна. Лувсанжамц болон Цаянжамц далай ламууд

12. Ингээд Түвдийн шар малгайтны талынхан зөвлөн хэлэлцэж, Зүүн гарын ноёдоос тусламж гуйхаар тусгай төлөөлөгч нууцаар томилон явуулсан байна. Ингээд Гүүш хаан хэмээн алдаршсан Төрбайх Түвдэд очиж Цогттой тулалдахаар 1637 онд Баатар хунтайжийн хамт Хөх нуурт ирж, Цогтын цэрэгтэй тулалдан ялалт байгуулсан юм. 1634 онд Лигдэн хаан цэцэг өвчнөөр нас барсан юм. Энх – Амгалан ( 1662–1722)

13. ЭНХ-АМГАЛАН ХААНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА • ХАЛХ МОНГОЛЫГ ЭЗЛЭН АВАХ. • МОНГОЛЧУУДЫН ОЮУН САНАА БОЛСОН ТӨВДИЙГ ӨӨРИЙН ЭРХШЭЭЛД АВАХ • ЗҮҮНГАРЫН ХААНТ УЛС – ГАЛДАН ХААНЫГ ГАНЦААРДУУЛАХ

15. 1636 онд Өвөр Монголын 16 аймгийн дөчин есөн ноёдын чуулган болж Манжийн хаан Абхайг Монголын хаанд өргөмжилжээ. • Манжийн хаан өөрийн улсын нэрийг Умард Алтан улс гэж байсныг өөрчлөн Чин / Àриун/ улс гэдэг шинэ нэрээр сольжээ. Ийнхүү Өвөрмонгол Манжид бүрэн эзлэгдсэн юм.

16. ХАЛХ, ЗҮҮН ГАРЫН ХААНТ УЛС • 1640 онд “Дөчин Дөрвөн хоёрын Их цааз”-ыг батлан гаргасан. • Манжийн түрэмгийллээс бие биенээ хамгаалах, нэгдэлтэй байх • Шарын шашныш төрийн шашин гэж тунхагласан. • Эрдэнэбаатар хунтайж, Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Хошуудын Гүш хаан нар оролцсон

17. Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь: • Өвөр монгол Манжид эзлэгдсэний дараа Халхын феодал ноёдуудад 2 зам байсан • 1. Зүүнгарын хаант улстай нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хамтдаа тэмцэж тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцэх • 2. Манжид буун өгч дагаар орох зам байлаа.

18. Халхын хаад • 1. Зүүн гарын улстай хүчээ нэгтгэн харийн довтолгооноос сэргийлэх • 2.Улсын дотоод дахиныг оюун санаа үзэл суртлын талаар нэгтгэх оролдлого • 3. Улс төр нийгмийн талаар нэгтгэх зэрэг олон бодлого баримталж байлаа.

19. Шашны хувьд : 1639 онд Халхын феодалууд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарыг /1635-1723/ халх Монголын шарын шашны тэргүүн гэж ширээнд залж гэгээн цол өргөмжилжээ. Энэ нь Ойрад болон Халхчуудын шарын шашны нөлөөн дор нэгтгэж Манжийн эсрэг тэмцэх гэсэн нэгэн бодлого байлаа. • Улс төрийн хувьд: 1640 онд Ойрадын Баатар хунтайжийн санаачилгаар Халх-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн Улаан бураа хэмээх газар чуулан бутрад хямралыг давж үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлж харийн дайсны довтолгооныг няцаахын эсрэг тэмцлийг зохион байгуулах зорилгоор Монгол–Ойрадын хуулийг баталсан юм.

20. 1650-д онд Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодорж нэгэн зэрэг нас нөгчсөний улмаас Манжийн зүгээс Монголчуудыг хавчин шахах дотоод хэрэгт хутган оролцох явдал улам өсч байлаа. Ингээд Манжийн Эеэр засагч хаан, Түшээт ханы дүү нарыг барьцаа болгон авахын хамт бүх Халхын хэмжээгээр найман засаг хошуу байгуулж, дотор нь зүүн баруун гар болгон өөрчлөн зохион байгуулсан байна. Эдгээр Халхын найман хошууны засаг ноёд нь жил бүр Манжийн хаанд Есөн цагааны алба барих болсон юм. • Нэг цагаан тэмээ, найман саарал морь/

21. Засагт хан Ванчиг Түшээт хан Чахундорж хоёрын хооронд зөрчил үүссэн. • 1686 онд Заг Байдрагийн Хүрэн бэлчир гэдэг газар Түшээт хан Засагт хан нарын тэмцлийг таслах чуулган зарлан хуралдуулсан бөгөөд энэ чуулганаар халхын баруун зүүн гарын ноёд Энх-Амгалан хаан Далай ламд хавчигдан найрамдсан төдий боловч 1640 онд баталсан Ойрад Монголын цаазын бичгийг зөрчсөн юм.

22. 1688 оны намар Галдан хөөгдөн шахагдсан Түшээт хан, Сэцэн хан Өндөр Гэгээн нар Сөнид аймгийн Ар Элстэй гэдэг газар чуулган хийсэн юм. Уг чуулганаар Манж улсад дагаж орîхыг хэлэлцсэн байна. Ийнхүү 9 сард нь Түшээт хан Чахундорж Өндөр Гэгээн Занабазар нар харъяат нарынхаа хамт захирагдахыг албан ёсоор зөвшөөрсөн бодрол бичгийг Манжийн хаанд өргөжээ. • Ингээд 1691 онд Халхыг Манж улсын бүрэлдэхүүнд багтаан авах ёслолыг Долоннуурт асар сүр дуулиантай хийсэн юм.

26. Юншээбү Хошууд Торгууд Дөрвөд Чорос Халх Цахар Урианхай Ордос Түмэд Отог/хошуу/ Отог/хошуу/ Отог/хошуу/ Аймаг Аймаг Аймаг 14-16 зууны Монголын төрийн байгууламж

27. Манжийн vеийн Монголын тeрийн байгуулал

28. Манжийн vеийн Монголын тeрийн байгуулал • Манжийн төрөөс засаг • захиргааны өөрчлөлтийг өөрчлөлт • ойр ойрхон хийж байсан • нь тэдний байлдан дагуулалтай • холбоотой бөгөөд шинэ газар • орныг эзлээд, тухайн улс оронд • Өөрчлөлт хийхтэй нь уялдаатай • байжээ.

29. МАНЖИЙН ҮЕИЙН МОНГОЛЫН ЗАСАГ ЗАХИРГААНЫ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ

30. Манжийнтөрнь 1. ГадаадМонголынТөрийгЗасахЯвдлынЯамныхуульзүйлийнбичиг 2. Монголцаазынбичгийг голлонбаримталжбайсанбөгөөдороннутгийнонцлогийгхаргалзан 3. Халхжураммэтийнхуулиудыгбасхэрэглэжбайв.

31. МанжийнүеийнМонголынзасаг захиргаанынэгж • Аймгийнчуулган • Аймаг • Хошуу • Сум • Отогбайв. • Хошуу нь дотроо: • Засагноёнтойхошуу • Засагноёнгүй • Бүгдийндаргатайхошуугэхмэт.

32. Тамгынгазарт • Туслахтүшмэл • Захирагч • Мэйрэн • Заланзэрэгхүнажилладаг. • Тэднийгсонгохдөрвөнтушаалтангэдэгбайв. • Хошууныбүххэргийгхамаарах • Захирааны хэрэг • Цэрэг, Сангийнхэрэгэрхлэхүүрэгтэйбайжээ.

33. ХошуутамгынгазарттүшмэдүүдээсгаднаХошуутамгынгазарттүшмэдүүдээсгадна • Сумынзанги • Хүнд / орлонхөөгч / • Бошго • Зарлага • Бичээч • Хөтөч • жижигалбантушаалынхүмүүсбайсанньбичигхэрэгхөтлөх , албататвархураахзэрэгэлчзарлагынүүрэггүйцэтгэдэгбайв.

34. 3. Манжийн үеийн Ар Монголын засаг захиргаа • Манжийн үеийн Ар Монголä • Халх 4 аймаг, Ховдын хязгаар, Дарьганãà багтаíà. • Урьд нь 7 том отог агсан Халхыг 1691 онд 31 хошуу, сүүлд нь цувруулан хошууны тоог нэмсээр 1760 он болоход 86 хошуу болгосон нь XX зууны эхэн хүртэл өөрчлөгдсөнгүй. •  Хошууны доторх нэгж нь сум юм. • 150 эр (өрх )-ийгнэгэнсумболгоíî. • СумыгЗангитушаалтанзахирна. • 150 хүрэхгүйөрхийгхондого (хагас) сумхэмээнэ.

35. Шанзудба • Хутагт, Хувилгаадыг • Тамгатай • Тамгагүй хэмээн хуваагдана. • Шавын тоо 700 хүрсэн лам нарыг тамгатай хутагт гэдэг. • Ар Монголд Богд Жибзундамбаас гадна тамгатай 13 хутагт байв. • Тамгатай хутагт нарын хэргийг эрхлэн шийтгэдэг газрыг шанзудбын яам хэмээн нэрлэнэ. Богд Жибзундамбын шанзудбын яамыг Эрдэнэ шанзудбын яам, Их шавийн яам гэдэг байв. Эрдэнэ шанзудбын яамыг 1723 онд байгуулж, Манжийн хаанаас тусгай тамга олгожээ. • Тамгатай хутагт нарын засаг захиргааны үндсэн нэгж нь отог байв. Отог нь угтаа XV зуунаас буй болсон Монголын засаг захиргааны нэгж, бас газар эзэмших хэлбэр байв.

36. Харуул: • Манжулс, Хаант Оросулсынхооронд 1727 ондбайгуулсанБуурынгэрээгээртэрүеийнМонголыннутгийнОросулстайзахнийлсэнхилхязгаарыгнарийвчлантогтоожээ. Харуулуудыгдоторнь • Суманхаруул • Гэрхаруулхэмээнялгадагбайв. • Суманхаруулгэдэгньданбиеэр, эрцэргийнёсоордайчлагданочоод, нэгжилийнхугацаатайгаархаруулдсуухыгхэлдэг. • Харинхаруулыналбанддайчлагдагсадгэр, малхөрөнгийнхамтнүүдэллэночиж, хугацаагүйгээрхаруулдсуухыггэрхаруулгэдэгбайжээ.

37. 4. МАНЖ ЧИН УЛСЫН ҮЕИЙН МОНГОЛ НОЁДЫН ЗЭРЭГ ДЭВ • 1691 ондДолнуурынчуулганаарЭнх-Амгаланхаанхалхмонголын 35 ноёндцолхэргэмшагнасан. • Хошойчинван • Төрийнжүнван • Төрийнбэйл • Хошууныбэйс • Засаггүн • Түшээгүн • Туслагчгүн • Тэргүүнзэрэгтайжгэсэн цол бий болгосон. • Манжийнхаанытөрсөнохинтой /гүнж/ суусанхүнийгЭфү, заримдааУлсынТавнангэжнэрлэдэг.

38. 1. Хануулынчуулганыдарга. 2.  ХалхынУмардзамынцэрэгзахирахтуслагчжанжин. 3.  ХэрлэнийБарсхотынчуулганыдарга. 4.  Халхынємнєхцэрэгзахирахтуслагчжанжин. 5.  ЗагголынБиндэръяануурынчуулганыдарга. 6.  Халхынбаруунзамынцэрэгзахирахтуслагчжанжин 7.Цэцэрлэгийнчуулганыдарга. 8.  Халхындумдаäзамынцэрэгзахирахтуслагчжанжин. 9.  Да-гийнжасаа. 10. Жанжныжасаа.

39. Манжийнхаанван, бэйл, бэйс, гүнхэмээх “хэтэрхийдөрөв” буюу ”хэтийдсэндөрвөн” хэргэмтнийгбуйболгож, Тэдгээрийнзэрэгзэв, цалинпүнлүү, цол, шагнал, ямбаёслолзэргийгтогтоонбаталгаажуулжээ.