Michelangelo Merisi d e Caravaggio

1. Michelangelo Merisi deCaravaggio Salome i głowa św. Jana Chrzciciela, ok.1609-1610, olej na płótnie, National Gallery, London Caravaggio, Ottavio Leoni, ok. 1621

2. Caravaggio urodził się 29 IX 1571 roku w rodzinie mieszczańskiej. Matką była Lucia Artori. Ojciec, Fermo, był zarządcą dworu rodziny Sforza di Caravaggio. Żona markiza di Caravaggio, Constanza Colonna, wielokrotnie pomagała artyście. Przed pierwszym obrazem (1571-92) • 1584-88 Caravaggio praktykuje w Mediolanie u Simona Peterzana, ucznia Tycjana. Maluje portrety i martwą naturę, wynosi z praktyk naturalizm typowy dla północy Włoch. • 1588-92 Caravaggio w kłopotach finansowych i osobistych: wyprzedaje włości i trafia na rok do więzienia. • 1592 Carvaggio przybywa do Rzymu. Kolejno praktykuje u: • Lorenzo Sycylijczyka (maluje głowy znanych ludzi) • Antiveduto Grammatica (biusty portetowe, kontrafekty do bioder), gdzie zaprzyjaźnia się z Mario Minnitim. • od 1593 u Giuseppe Cesariego (Cavalliere d’Alpino), wschodzącej gwiazdy malarstwa włoskiego, starszego o 3 lata od Caravaggia. Zaprzyjaźnia się z Prospero Orsim, swym wieloletnim agentem. Tam maluje głównie kwiaty i owoce (specjalność malarzy północy); u Cesariego – lub bezpośrednio po zakończeniu praktyk w jego pracowni – maluje pierwsze obrazy: Chorego Bachusa i Chłopca z koszem owoców.

3. Pierwszy zachowany obraz C. • Na obrazie Bachus, bóg wina, zabawy i inspiracji poetyckiej, przedstawia tu Caravaggio (pierwszy autoportret) . Artysta jest blady, melancholijny, jego poza niestabilna, jest słaby i chory (jak Caravaggio po wyjściu ze szpitala). Ma jednak na głowie bluszczy, symbol wiary we własny talent. • Caravaggio rzuca wyzwanie ideologizującej sztuce Rzymu, przeciwstawia jej swój naturalizm. Symbolizują go owoce i liście – delikatne, ale ułożone wyzywająco na stole. Szata rzymska ustępuje tu miejsca naturalnemu przedstawieniu ciała – to kolejny symbol tego wyzwania. Chory Bachus (1592) Chory Bachus, Galleria Borghese, Rzym

4. Żyjąc na własny rachunek Caravaggio poznał, co to bieda: potrzebował bogatego mecenasa, takiego jak kardynał Francesco Maria del Monte, w którego łaski wkradł się dwoma obrazami: Wróżeniem z ręki (którego tematem jest Cyganka kradnąca pierściem naiwnemu młodzieńcowi) i Grą w karty (gdzie młodzieniec jest oszukiwany przez oszustów karcianych). • Oba obrazy podobne: przedstawiają modne tematy (Cyganie, hazard), malowane sceny są świeckie i codzienne, brak im nachalnego moralizatorstwa (choć widać kto jest ofiarą) i mają komediowe zabarwienie. Są świadectwem naturalizmu sceny. • 1595 – Caravaggio na dworze kardynała, zamieszkuje z nim w Palazzo Madama, gdzie towarzyszy mu Mario Minniti. Poznaje Ottavio Leoniego. Na własny rachunek Wróżenie z ręki, Luwr, Paryż Gra w karty, Kimbell Art Museum, Fort Worth, Teksas

5. Na dworze kardynała del Monte Caravaggio jest w centrum artystycznego życia. Poznaje tam też kardynała Florencji Federico Borromeo, znanego mecenasa sztuki. • Maluje sceny świeckie, takie jak „Koncert młodzieńców”, na którym muzycy przygotowują się do koncertu w Palazzo Madama. Przedstawia rozkosze życia dworskiego, moc muzyki i jej umiejętność przekazywania uczuć. Uskrzydlony Amor skubie winogrono, podkreślając relacje miedzy muzyką, winem i miłością. • Pojawiają się tematy religijne, takie jak „Ekstaza św. Franciszka”. Ten leży tu na ziemi w modlitewnej ekstazie, wskazuje na stygmat, jest podtrzymywany delikatnie przez anioła. Oświetla go niebiańskie światło. Miłość do Boga – jak każda miłość – łączy się tu ze śmiercią, co typowe dla baroku. Widać tu po raz pierwszy zastosowanie światłocienia. Na dworze kardynała Koncert młodzieńców, Metropolitan Museum of Art, Nowy York Ekstaza św. Franciszka, Wadsworth Atheneum, Hartford, USA

6. Bachus to bóg dziki i cywilizowany, szlachetny i zepsuty – i tą dwoistość widać na obrazie Caravaggia. Jest i inna dwoistość: obraz jest realistyczny (czerwone ręce, brudne paznokcie), a jednocześnie na obrazie widać boskość Bachusa. Obraz nie traci charakteru portretu modela – lecz jest i idealistyczny. • Bachus jest bujnej urody, ma bogatą koronę z winogron i czarne loki. Jego uroda i erotyzm trąci przepychem. W tej żywotności jest już jednak i coś ze śmierci, tak jak i w martwej naturze – przedstawione elementy są już niemal przejrzałe. • Obraz symbolicznie zamyka cykl młodzieńczych dzieł Caravaggia; od tego momentu on i jego modele zaczynają się starzeć. Obrazy młodzieńcze opowiadają – za Langdon - o przemijaniu młodości, pułapkach (zwłaszcza miłosnych) czyhających na niewinność. Bachus (1597) Bachus, Galleria Uffizi, Florencja

7. W latach 1599-1600 Caravagio maluje Nawrócenie św. Mateusza i Męczeństwo św. Mateusza dla kościoła San Luigi dei Francesi w Rzymie, a w latach 1600-01, na zlecenie Tiberio Cerasiego, Nawrócenie św. Pawła i Ukrzyżowanie św. Piotra dla kościoła Santa Maria del Popolo w Rzymie. • Druga wersja obrazu cechuje oszczędność kompozycyjna (niewielka liczba postaci), większa stabilność, mniejszy dynamizm. Światłocień nadaje obrazowi mistycznego charakteru wewnętrznej przemiany. Młody Paweł jest bezbronny i otwiera się pokornie na tą jasność; przemiana jest widoczna tylko dla niego, koń i stajenny (zastępujący żołnierzy) nic nie widzą. • Postać stajennego znamionuje ważną cechę obrazów Caravaggia – obecność osób biednych i to nie w charakterze płaskiego tła, a postaci drugiego planu, ważnych i o pogłębionym rzucie psychologicznym. Nawrócenie św. Pawła (1600-01) Nawrócenie św. Pawła, Santa Maria del Popolo, Rome

8. Jedyny z nielicznych obrazów świeckich Caravaggia, wykonany dla kolekcjonera Vincenza Giustinianego, malowany z natury. • Dwunastoletni chłopiec z doczepionymi skrzydłami, który wylądował właśnie na ławie skrytej draperią; zburzył stos symboli nauki, władzy i sławy i znajduje się na jego szczycie, jak czaszka na stosie kości. Ma w ręce dwie strzały: złotą, dającą miłość i ołowianą, która tę miłość odbiera. Amor ma złośliwy wyraz twarzy, jego poza jest wyuzdana, jest bogiem groźnym. Miłość – siła twórcza, ale i niszczycielska – zwycięża wszystko, nie jest to jednak tryumf pozbawiony ofiar. • Światło wydobywa nagą postać Kupida, nadając obrazowi zmysłowego charakteru. Amor (1602) Amor, Muzeum Miejskie w Berlinie

9. Obraz ten ukazuje Judasza wydającego na śmierć Chrystusa; Jezus z pokorą przyjmuje swój los, Judasz zaś zaczyna odczuwać przerażenie, rozumiejąc co zrobił. Scena jest dramatyczna, czemu służy kompozycja, ukazanie postaci w ¾ ich wysokości, co tworzy wrażenie bliskości i uczestniczenia w scenie. Chrystus i Judasz ustawieni są frontem, co sprawia, że ściągają one uwagę widza. Pojmanie Chrystusa (1603) • Caravaggio stosuje pogłębiony światłocień, co zwiększa dynamikę i – wydobywając tylko twarze i ich mimikę – zwraca uwagę na psychologiczny wymiar sceny. Światło pada nie z lampy a spoza ram obrazu; latarnia jest tu tylko symbolem. Osoba ją trzymająca ma rysy autora – Caravaggio symbolizuje tym rolę autora, który naświetla, ukazuje scenę i wskazuje, że wszyscy ludzie (także on) są odpowiedzialni za śmierć Chrystusa. Pojmanie Chrystusa, National Gallery of Ireland, Dublin

10. Już w 1602 roku odrzucona została pierwsza wersja Św. Mateusza; postać świętego była zdaniem zleceniodawców niestosowna, uwydatniała bowiem bose nogi świętego i jego plebejskie pochodzenie. • Prawdziwą porażką było jednak Zaśnięcie Maryi wykonane do kościoła karmelitów bosych między 1602 a 1606 rokiem. Zdaniem zleceniodawców przedstawienie było za szorstkie i ubogie (brak aniołów i chórów). Po drugie Caravaggio opierał się nie na linii ewangelicznej, wymaganej przez kontrreformację, a na Złotej Legendzie, która podawała, iż przed śmiercią Maryi wszyscy apostołowie zostali przeniesieni na sposób magiczny do domu Maryi w Jerozolimie. Najbardziej jednak rozwścieczył karmelitów fakt, iż do postaci Maryi pozowała kochanka Caravaggia i znana w Rzymie prostytutka. Caravaggio od zawsze używał postaci z ulicy w swych obrazach o tematyce religijnej i nie raz przestrzegano go przed tym; porażka ta była punktem zwrotnym w karierze Caravaggia. Pierwsze porażki Zaśnięcie Maryi, Luwr, Paryż

11. Obraz przeznaczony do kaplicy w rzymskim kościele Sant’ Agostino. • Madonna stoi w kamiennych drzwiach domu, którego prostota sugeruje Święty Dom z Loreto. Na rękach trzyma Chrystusa, u jej stóp klęczą prości pątnicy; widzimy kije, którymi podtrzymywali się w czasie pielgrzymki. • Widać dwoistość natury Maryi: jest bliska ludziom (odległa tylko o stopień), cielesna (palce uginają lekko skórę Jezusa), bije od niej ciepło. Mogłaby być kobietą witającą w drzwiach gości – ale jednocześnie jest w niej element boski. Ma aureolę i wyrasta ponad pielgrzymów – łączy w sobie dwa światy, co odpowiada jej roli jako Orędowniczki, do której modlono się między innymi o ochronę przed chorobami. • Obraz wywołał poruszenie ze względu na umieszczenie na nim ludzi prostych i biednych, wychwalanie pobożności ludzi ubogich i przeciwstawienie ich dworowi i elicie. O ostatni taki obraz w duchu odrodzenia katolickiego i ostatni tak optymistyczny obraz Caravaggia. Matka Boska Loretańska (1604-5) Matka Boska Loretańska, Sant’ Agostino

12. W 1605 roku Caravaggio maluje Świętego Hieronima w pracowni i Medytację świętego Franciszka – oba obrazy pesymistyczne. W latach 1605/06 maluje Madonna dei Pellegrini, przeznaczoną zastawy ołtarzowej Bazyliki św. Piotra. Obraz po miesiącu zostaje przeniesiony do Sant‘ Anna dei Palafrenieri. • Obraz przedstawia Świętą Rodzinę. Z prawej widać Annę, apokryficzną matkę Maryi, kobietę z ludu, ale szlachetną i wyniosłą. Po lewej Maryja, tu przede wszystkim w roli matki, co podkreśla wydatny dekolt i gest jakim podtrzymuje Chrystusa. Zgniata stopą głowę węża, co podkreśla jej rolę w duchu kontrreformacji: protestanci uważali, że to Chrystus zgniecie łeb węża. Chrystus jest Tu nagi, bezbronny na tle mroku i przestraszony, nie ma w nim nic królewskiego. Takie przedstawienie wywołało poruszenie. • W tym czasie papieżem zostaje Paweł V, który preferuje klasycyzm Giuseppe Cesariego i Guido Reniego; sztuka Caravaggia wydaje się przy nich mroczna, zimna, surowa i pesymistyczna. • Caravaggio jest sfrustrowany i daje znać o sobie jego gwałtowny charakter. Wielokrotnie wchodzi w konflikt z prawem; w 1606 roku, zabiwszy w bójce Ranuccio Tomassoniego, obłożony karą śmierci, ucieka o Neapolu. Pożegnanie z Rzymem (do 1606) Madonna dei Pellegrini, Galleria Borghese, Rzym

13. W Neapolu trzy ważne obrazy: Madonna della Misericordia (Siedem uczynków miłosiernych), Madonna Różańcowa i Biczowanie. • Siedem uczynków miłosiernych namalowane na zamówienie Monte della Misericordia, org. charytatywnej zajmującej się wykupem z niewoli i pochówkiem chrześcijan. • Dzieło nawiązuje do cytatu z Ewangelii Mateusza: „Byłem głodny, a nakarmiliście Mnie; byłem spragniony, a napoiliście Mnie…” Obraz jest bardzo mroczny: to ciemna uliczka Neapolu pełna nędzy, brudu, czyściec na ziemi. Znamienna jest postać starca ssącego pierś: młodość łączy się ze starością, śmiertelni, uwięzieni w ciele (krata). Matka Boska (zapewne domalowana na życzenie) unosi się w towarzystwie Dzieciątka i aniołów; grupa jest realnie obecna (cień), ale niezauważona. • U szczytu neapolitańskiej sławy, w 1607 roku, Caravaggio rusza na Maltę licząc że zdobycie tytułu rycerza maltańskiego ułatwi mu powrót do Rzymu. Neapol (do 1606-07) Siedem uczynków miłosiernych, Pio Monte della Misericordia, Neapol

14. Na Malcie maluje Caravaggio trzy portrety religijno-zakonne: Portret Alofa de Wignacourta (ówczesny Wielki Mistrz Kawalerów Maltańskich – obok, dziś obraz w Luwrze), Portret Fre [Brata] Antonio Martellego i Świętego Hieronima. Wszystkie są poważne i refleksyjne, stawiają za wzór pokutę i pokorę, a dwa pierwsze dodatkowo wychwalają rycerskość i potęgę militarną zakonu. • Wignacourt, urzeczony obrazami, zdobywa zgodę papieża i w lipcu Caravaggio otrzymuje krzyż maltański; wpisowym jest obraz Ścięcie Św. Jana Chrzciciela, patrona zakonu, znajdujący się w oratorium prokatedry Jana Chrzciciela w La Valetta. Malta (do 1607-08) • Kompozycja mroczna i smutna; ścięcia na dziedzińcu więzienia, brak chórów i trąb anielskich. Chrzciciel nie klęczy w modlitwie, ale jest zarzynany jak jagnię, szata i sznur mają znaczenie symboliczne. • Caravaggio stosuje brawurową asymetrię: owalowi postaci przeciwstawia prostokąt drzwi, okna i jego obramienia. • W październiku Caravaggio opuszcza Maltę i płynie do Syrakuz, za co zostaje pozbawiony godności zakonnej Ścięcie Św. Jana Chrzciciela, Prokatedra Św. Jana, La Valetta

15. Będąc na Sycylii Caravaggio odwiedza Syrakuzy (maluje Pogrzeb Św. Łucji), Messynę (Wskrzeszenie Łazarza, Pokłon pasterzy) i Palermo (Pokłon pasterzy ze świętym Wawrzyńcem i Franciszkiem). • Łazarz na obrazie Caravaggia znajduje się na granicy życia i śmierci. Jego ciało jest sztywne, ale ręka unosi się w górę, przyjmując Chrystusa i odrzucając grzech będący śmiercią. Wraz z drugą ręką tworzy krzyż; obraz to zapowiedź ukrzyżowania, zmartwychwstania i apokalipsy. Łazarz, zdaniem Susina, namalowany z natury. • Zmiana stylu: duże płótna, kompozycja fryzowa. Postacie budzą litość, są słabe, pełne lęku, otoczone ciemnością. Większość kompozycji skrywa mrok – strefa życia ogranicza się właściwie do ręki Chrystusa i dłoni Łazarza. Niewiele jest życia – acz jest jeszcze w tych obrazach nić nadziei. • Pod koniec lata wraca do Neapolu, skąd chce – uzyskawszy przebaczenie papieża - wrócić do Rzymu. Sycylia (do 1608-09) Wskrzeszenie Łazarza, Muzeum Regionalne, Messyna

16. 24 X 1609 Caravaggio zostaje napadnięty i większość pobytu w Neapolu spędzi na leczeniu. • W tym czasie maluje dwa osobiste obrazy Salome z głową Jana Chrzciciela (przeznaczony dla Alofa de Wignacourta) i Dawida z głową Goliata (przeznaczony dla kardynała Scipione Borghese). Na obu ścięta głowa ma rysy Caravaggia; to obraz artysty pełnego grozy i lęku przed śmiercią, który liczy na litość i przebaczenie. • Goliat ostatni autoportret Caravaggia, przedstawia okropny widok: z szyi ścieka krew, jedno żywe oko wpatruje się w ciemność. Dawid patrzy na niego z litością i czułością, relacje są intymne, co podkreśla falliczny miecz (homoerotyzm). Postacie na obrazie są blade i zamknięte, umieszczone na abstrakcyjnym czarnym tle. Kolory sa blade, narracja ograniczona do minimum. Tematem jest zło tkwiące w ludzkiej naturze, tragedia katów i ofiar połączonych w cierpieniu. Brak tu nadziei i wiary, wizja jest fatalistyczna. • Caravaggio maluje jeszcze Ukrzyżowanie św. Andrzeja i Męczeństwo św. Urszuli, w 1610 nadchodzi upragnione przebaczenie papieża. Malarz rusza do Rzymu, umiera jednak po drodze w szpitalu w Porto Ercole; jest prawdopodobnie 28 lipca, a Caravaggio ma niecałe 39 lat. Neapol i śmierć (do 1609-10) Dawid z głową Goliata, Galleria Borghese, Rzym

17. Caravaggio wprowadził do malarstwa nowe elementy: twórcze zastosowanie światłocienia, który z abstrakcyjnej czarnej powierzchni wydobywa tylko ważne elementy. Spopularyzował ujęcie postaci na bliskim planie, ¾ i w półfigurach. Jego styl dał początek caravaggionizmowi, czerpali z niego też tacy malarze jak Rubens, Rembrandt i Velazquez • Carvaggio jest najwybitniejszym przedstawicielem odrodzonej duchowości katolickiej w malarstwie; jego obrazy dalekie są od patosu i pomnikowości, ukazują Kościół biedny i bliski ludziom. Caravaggio z uporem opowiada się po stronie biednych, wprowadzając ich do swoich obrazów jako postacie drugiego, a czasem i pierwszego planu – jak świętego Mateusza w pierwszej, odrzuconej wersji obrazu. • Malarz unikał tanich, efekciarskich motywów, takich jak trąby czy anioły. Temat próbował przedstawić w sposób bardziej subtelny, elegancki i wyrafinowany. • Caravaggio był twórcą niepodległym i odważnym. Z uporem opowiadał się po stronie naturalizmu i religijności ludowej. Jego modelami byli jego przyjaciele, biedni ludzie włoskich ulic i kurtyzany; mimo przestróg wykorzystywał ich w swych obrazach, dzięki czemu uzyskiwał dwoistość postaci, w której to co boskie łączyło się z tym, co ludzkie. • Jego obrazy mają często osobisty charakter, o czym świadczą – miedzy innymi - liczne autoportrety autora. Sama postać jest zaś barwa – a nawet jeśli trudno z takimi ludźmi wytrzymać, to ciekawie jest o nich poczytać :) Za co cenić Caravaggia? Co się w nim może podobać?