حسین مرادی 1 و اردشیر بحرینی نژاد 2

2. مقاله ”ارائه چارچوب استانی تجارب استقرار کارت ملی هوشمند ایران در خراسان جنوبی بر مبنای مطالعه و بومی سازی تجارب سایر کشورها“ حسین مرادی1 و اردشیر بحرینی نژاد2 1»نویسنده مسئول« عضو هیات علمی مربی دانشگاه صنعتي بيرجند، مهندسی فناوری اطلاعات آدرس: بیرجند، بلوار صنعت و معدن، دانشگاه صنعتی بیرجند، گروه مهندسی کامپیوتر و فناوری اطلاعات، تلفن ثابت: 8821261-0561 hsmoradi@birjandut.ac.ir 2 دانشیار مکانیک محاسباتی- فناوری اطلاعات دانشگاه مالايا، مالزي bahreininejad@um.edu.my

3. اين مقاله از طرح پژوهشی استاني خاتمه يافته ”مطالعه امکان سنجی جایگزینی کارت هوشمند ملی به عنوان تنها سند شناسایی ایرانیان در استان خراسان جنوبی“ استخراج شده است. اين طرح با حمايت اداره کل ثبت احوال خراسان جنوبی به پايان رسيده است طرح مذکور موفق به اخذ عنوان پژوهش برتر سال 1390 سازمان ثبت احوال کل کشور (در بين حدود 250 اثر ارسالي) و مجری طرح نیز موفق به دریافت عنوان پژوهشگر برتر استان خراسان جنوبی از استاندار خراسان جنوبي در سال 1391 شده است ‍ مجری طرح پژوهشي: حسین مرادی همکاران طرح: امیر فتح نیا-سمیه علی آبادی -فاطمه عطایی تاريخ خاتمه طرح: تیرماه 1391 اداره كل ثبت احوال خراسان جنوبي دانشگاه صنعتي بيرجند

4. چکیده مقاله یکی از طرح‌های ملی حوزه فناوری اطلاعات کشور که در حال حاضر در مرحله پایلوت قرار دارد و بزودی وارد فاز سوم یعنی استقرار در کلیه استان‌های کشور خواهد شد، طرح کارت ملی هوشمند ایران است. لذا این پژوهش تلاش دارد با مطالعه تجارب استقرار انواع کارت‌های هوشمند در سایر کشورها به ارائه چارچوب تجارب مهم استقرار کارت ملی هوشمند در ایران بپردازد و آن را برای استفاده در استان خراسان جنوبی و سایر استان های کشور بومی نماید. برای نیل به این هدف، ابتدا با بررسی ادبیات موضوع، فهرست تجارب استقرار انواع کارت‌های هوشمند شناسایی و استخراج شد. سپس با بررسی، تجمیع، خلاصه سازی و دسته بندی تجارب قبلی، مدل دسته‌بندی تجارب مذکور و همچنین چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند ارائه شد. چارچوب مذکور در ادامه توسط کارشناسان و مدیران اداره کل ثبت احوال استان خراسان جنوبی به دو روش پرسشنامه و مصاحبه نیمه ساخت یافته، مورد ارزیابی و بومی سازی نهایی قرار گرفت و چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان ارائه گردید. چارچوب مذکور توسط طیف گسترده‌ای از مدیران و کارشناسان درگیر در استقرار کارت ملی هوشمند ایران و سایر انواع کارت‌های هوشمند قابل بهره برداری خواهد بود. كليدواژه‌ها: کارت ملی هوشمند، ثبت احوال استان خراسان جنوبی، کارت هوشمند، تجارب استقرار، چارچوب استانی

5. فهرست مطالب • كليات تحقيق • فرايند تحقيق • دستاوردهاي تحقيق • پیشنهادات و محدودیت های تحقیق

6. كليات تحقيق

7. سوالات تحقيق • در ارتباط با استقرار انواع کارت های هوشمند در دنیا چه تجارب مهمی منتشر شده است؟ • برای استقرار مناسب کارت ملی هوشمند ایران در استان خراسان جنوبی، چه تجاربی از اهمیت بالاتری برخوردار می باشند؟

8. مخاطبان تحقيق • اين تحقيق كليه مديران و کارشناسان ثبت احوال خراسان جنوبی و سایر استان های کشور را که به نوعی با طرح کارت ملی هوشمند در ارتباط هستند، مخاطب خود قرار می دهد. • در ضمن، کلیه کارشناسان و مدیرانی که به هر نحوی درگیر برنامه ریزی، تحلیل، طراحی، پیاده سازی، استقرار و مدیریت انواع سيستم هاي کارت هوشمند می باشند نیز مخاطب این تحقیق محسوب می شوند.

9. روش تحقیق • از نظر زمانی: تحقیق پيمايشي • از نظر هدف: پژوهش تطبیقی • روش گردآوری اطلاعات در گام اول فرایند تحقیق: • روش مطالعه ادبيات فناوري اطلاعات و استخراج تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند در دنیا • نحوه انتخاب منابع نیز به روش انتخابی بوده است • روش گردآوری اطلاعات در گام چهارم فرایند تحقیق: بازخورد کارشناسان و مدیران از طریق پرسشنامه و مصاحبه نیمه ساخت یافته گردآوری شده است و فرضیات تحقیق اثبات و یا رد شده است • روش تحلیل اطلاعات پرسشنامه: آزمون Tتک نمونه ای و آزمون فریدمن

10. فرايند تحقيق

11. فرايند تحقيق • الف: توسعه فرضیه ها و مدل مفهومی • مرور ادبیات و شناسایی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند در دنیا • ارائه مدل پیشنهادی جهت دسته بندی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند • ارائه چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند (ارائه فرضيات تحقيق) • ب: ارزیابی و بومی سازی فرضیه ها و مدل مفهومی • ارزیابی و بومی سازی چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند (اثبات و يا رد فرضيات ارائه شده بر اساس پرسشنامه و مصاحبه نيمه ساخت يافته) • ارائه چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی

12. 2- ارائه مدل پیشنهادی جهت دسته بندی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند 3- ارائه چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند 5- ارائه چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی 4- ارزیابی و بومی سازی چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند 1- مرور ادبیات و شناسایی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند در دنیا گام هاي فرایند تحقیق

13. گام1 فرايند تحقيق: مرور ادبیات و شناسایی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند در دنیا تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند شامل دو دسته ذیل می باشد که هر یک به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت: • تجارب استقرار کارت های هوشمند ملی در تعدادی از کشورهای اروپایی شامل کشورهای بلژیک، ایتالیا، استونی و جمهوری چک • تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند در تعدادی از شرکت ها و سازمان های بزرگ دنیا

14. گام2 فرايند تحقيق: ارائه مدل پیشنهادی جهت دسته بندی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند • در این مدل، تجارب استقرار کارت ملی هوشمند به 5 دسته کلی ذیل تقسیم می شود: • استانداردها و الزامات فنی • برنامه ها و فرایندهای عملیاتی مورد نیاز • الزامات استراتژیک و انگیزشی • الزامات قانونی • الزامات هزینه ای • هر یک از دسته های فوق نیز از چند جنبه اصلی تشکیل شده است که در ادامه تشریح شده است

15. مدل پيشنهادي تحقيق (دسته استانداردها و الزامات فنی)

16. مدل پيشنهادي تحقيق (دسته برنامه ها و فرایندهای عملیاتی کلیدی)

17. مدل پيشنهادي تحقيق (دسته الزامات مدیریتی و انگیزشی)

18. مدل پيشنهادي تحقيق (دسته الزامات قانونی و دسته الزامات هزینه ای)

19. گام 3 فرايند تحقيق: ارائه چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند (ارائه فرضيات تحقيق) • استخراج و خلاصه سازی تجارب منحصر به فرد و مهم از فهرست تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند در دنیا و درج خلاصه این تجارب در مدل پیشنهادی جهت دسته بندی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند و ارائه چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند پس از ارزیابی مقدماتی آن توسط چند نفر از کارشناسان (ارائه فرضیات تحقیق) • فرضیات این تحقیق بر اساس 85 تجربه ارائه شده در این چارچوب شکل گرفته است. به طور مثال، فرضیه مرتبط با تجربه شماره 1 و تجربه شمارهn در ذیل ارائه شده است: • فرضیه1: برای استقرار کارت ملی هوشمند ایران در استان خراسان جنوبی، تجربه شماره 1 یعنی "افزایش خدمات ارائه شده توسط کارت"یکی از تجارب مهم و استانی محسوب می گردد. • فرضیه n: برای استقرار کارت ملی هوشمند ایران در استان خراسان جنوبی، تجربه شمارهn یکی از تجارب مهم و استانی محسوب می گردد.

20. چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارتهای هوشمند

21. چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارتهای هوشمند ...

22. چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارتهای هوشمند ...

23. چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارتهای هوشمند ...

24. چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارتهای هوشمند ...

25. گام 4 فرايند تحقيق: ارزیابی و بومی سازی چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند (بر اساس پرسشنامه) • فرضیات ارائه شده در چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند بر اساس بازخورد دریافت شده بر مبنای پرسشنامه­های تکمیل شده توسط کارشناسان و مدیران ثبت احوال استان خراسان جنوبی ارزیابی شدند و تجارب کاملاً ملی مرتبط با فرضیات رد شده از چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند حذف شدند • معيارهاي استفاده شده در پرسشنامه شامل دو معیار میزان اهمیت هر تجربه و درجه استانی بودن هر یک از تجارب پیشنهاد شده مي باشد

26. قابلیت اعتماد و اعتبار محتوایی پرسشنامه • برای بررسی قابلیت اعتماد پرسشنامه فوق از روش آلفای کرونباخ استفاده شد که عدد 0.96 برای معیار درجه اهمیت هر تجربه و عدد 0.95 برای معیار درجه استانی بودن هر تجربه به دست آمد. این اعداد نشان دهنده قابلیت اعتماد بسیار بالای نتایج پرسشنامه فوق می باشد. • با توجه به آن که محتوای اولیه پرسشنامه قبلاً توسط کارشناسان و خبرگان انواع کارت های هوشمند پیشنهاد شده است و قبل از ارسال نهایی نیز توسط چند نفر از کارشناسان مورد ارزیابی اولیه و اصلاح محتوایی و ساختاری قرار گرفته است، می توان ادعا نمود که اعتبار محتوایی آن نیز قابل قبول است.

27. ترکیب تحصیلات تکمیل کنندگان پرسشنامه • پرسشنامه مذکور در اختیار بیش از 50 نفر از کارشناسان و مدیران ثبت احوال استان خراسان جنوبی و شهرستان های استان قرار گرفت و بازخورد 42 نفر از ایشان بر اساس دو معیار میزان اهمیت هر یک از تجارب و درجه استانی بودن این تجارب اخذ شد

28. معیارهای ارزیابی پرسشنامه برای تحلیل داده های اخذ شده بر اساس طیف سه گزینه ای لیکرت از مدل ساده ذیل استفاده شده است که با قواعد تکمیل پرسشنامه نیز سازگار است.

29. تحلیل داده های پرسشنامه (معیار درجه اهمیت هر تجربه) • با توجه به این که p-value کلیه تجارب برای معیار درجه اهمیت هر تجربه بالاتر از 0.05 می باشد، لذا می توان ادعا نمود که • بر اساس نظر کارشناسان و مدیران ثبت احوال خراسان جنوبی، تمام تجارب استقرار کارت ملی هوشمند از نظر میزان اهمیت با فاصله اطمینان 95 درصد مورد تایید قرار گرفته اند و کلیه تجارب فوق از نظر میزان اهمیت از درجه اهمیت بالایی برخوردارند • بنابراین هیچ یک از تجارب بر اساس معیار میزان اهمیت تجربه از فهرست نهایی تجارب بومی استقرار انواع کارت های هوشمند حذف نمی شوند. • در ادامه مهم ترین تجارب شناسایی شده بر اساس معیار درجه اهمیت هر تجربه مورد بررسی قرار می گیرد

30. مهم ترین تجارب شناسایی شده بر اساس پرسشنامه به ترتیب نزولی (معیار درجه اهمیت هر تجربه) 1. افزایش خدمات ارائه شده توسط کارت 2. استفاده از چندین تکنولوژی در کارت 79. آموزش صاحبان کارت توسط شرکای طرح درباره حقوق، مسوولیت ها و خطرات بالقوه کارت 29. امکان دسترسی سریع به فرایندهای مربوط به دزدیده شدن و یا مفقود شدن کارت، غیرفعال سازی کارت، پشتیبان گیری از اطلاعات کارت و جایگزینی آن

31. مهم ترین تجارب شناسایی شده بر اساس پرسشنامه به ترتیب نزولی (معیار درجه اهمیت هر تجربه) ... 15. بالا بردن سطح امنیت و دسترسی به برنامه های کاربردی کارت از طریق دریافت پین، بیومتریک و امضاهای دیجیتال در زمان تصدیق هویت 16. تامین امنیت حریم خصوصی در فرایندهای فنی و مدیریتی 7. تبعیت از استانداردها 81. تعیین کلیه قوانین سازمانی مورد نیاز جهت امنیت پایگاه های داده و موارد دیگر 30. درصد خطای پایین و ساده و در دسترس بودن فرایند صدور کارت 9. امکان تعامل با یکدیگر (interoperability) در سطح فیزیکی، پلتفرم و برنامه های کاربردی

32. تحلیل داده های پرسشنامه (معیار درجه استانی بودن هر تجربه) • نتایج آزمون T تک نمونه ای بر روی معیار درجه استانی بودن هر تجربه اعمال شد. در این آزمون اگر عاملی مقدارP-Value کوچکتر از 0.05 دارد تایید نمی شود، اما عامل هایی کهP-Value آنها بزرگترمساوی 0.05 باشد، در فهرست تجارب تایید شده نهایی قرار گرفتند. • تحليل داده ها نشان داد كه تجربه شماره 82 یعنی"پشتیبانی و بودجه مالی" بالاترین امتیاز مربوط به درجه استانی بودن هر تجربه را کسب نموده است و 9 تجربه شماره 34، 36، 75، 35، 57، 58، 42، 84 و 44 نیز به ترتیب در رتبه های بعدی قرار دارند. در ضمن، ملی ترین تجربه نیز، تجربه شماره 1 یعنی "افزایش خدمات ارائه شده توسط کارت" تشخیص داده شده است که میانگین امتیاز 1.57 از 3 را کسب نموده است. • تجارب تاييد نشده در اين مرحله كه مي توان آنها را تجارب كاملاً ملي ناميد با کمک آزمون فریدمن از ملی ترین تا استانی ترین تجربه مرتب‌سازی شده است و در اسلايدهاي بعدي ارائه شده است

33. تجارب كاملاً ملی تاييد نشده در مرحله ارزيابي و بومي سازي چارچوب پيشنهادي اوليه بر اساس پرسشنامه (مرتب سازي شده از ملي ترين تا استاني ترين تجربه بر اساس آزمون فريدمن)

34. تجارب كاملاً ملی تاييد نشده در مرحله ارزيابي و بومي سازي چارچوب پيشنهادي اوليه بر اساس پرسشنامه (مرتب سازي شده از ملي ترين تا استاني ترين تجربه بر اساس آزمون فريدمن)...

35. گام 4 فرايند تحقيق: ارزیابی و بومی سازی چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند (بر اساس مصاحبه نيمه ساخت يافته) • پس از حذف 26 تجربه کاملاً ملی از چارچوب اولیه پیشنهادی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند، 59 تجربه مهم باقی ماند. این 59 تجربه توسط مدیران استانی اداره کل ثبت احوال خراسان جنوبی مورد ارزیابی مجدد قرار گرفت تا مشخص شود برای بهره برداری کامل استان خراسان جنوبی از این تجارب چه اقداماتی باید در استان صورت پذیرد. • بر اساس مصاحبه نیمه ساخت یافته صورت گرفته با مدیران مذکور، از بین 59 تجربه باقیمانده، نیازی نیست استان در ارتباط با 21 تجربه شماره 5، 11، 12، 13، 19، 32، 39، 40، 46، 48، 49، 54، 59، 60، 61، 62، 63، 64، 65، 73 و 81 اقدام بخصوصی صورت دهد، چرا که اقدامات اصلی مرتبط با این تجارب باید به شکل ملی و توسط مدیران طرح کارت ملی هوشمند کل کشور صورت پذیرد. لذا می توان ادعا نمود که بر اساس نتایج مصاحبه نیمه ساخت یافته این پژوهش، فرضیات مرتبط با تجارب مذکور نیز مورد تایید قرار نگرفته اند.

36. تجارب تاحدودي ملی تاييد نشده در مرحله ارزيابي و بومي سازي چارچوب پيشنهادي اوليه بر اساس مصاحبه نيمه ساخت يافته

37. گام 5 فرايند تحقيق: ارائه چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی • پس از رد 26 فرضیه و حذف تجارب کاملاً ملی مرتبط با این فرضیات بر اساس نتایج پرسشنامه و همچنین رد 21 فرضیه دیگر و حذف تجارب تاحدودی ملی مرتبط با آنها بر اساس نتایج مصاحبه نیمه ساخت یافته، مهم ترین دستاورد این پژوهش یعنی "چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی" ارائه شد. • چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی که شامل 5 دسته، 17 جنبه اصلی و 38 تجربه می باشد، از نظر ساختاری و محتوایی چارچوبی بی‌مانند می باشد.

38. دستاوردهاي تحقيق

39. دستاورد اصلي تحقيق • دستاورد اصلي اين تحقيق، چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی مي باشد. • این چارچوب با ارائه یک مدل دسته بندی شده و ارزیابی شده از تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند، می‌تواند توسط اداره کل ثبت احوال استان خراسان­جنوبی و ادارات کل ثبت احوال استان های مشابه جهت رفع محدودیت ها و مشکلات فعلی ايشان در زمینه استقرار کارت ملی هوشمند ایران مورد بهره برداری قرار گیرد. • چارچوب مذكور در ادامه به تصوير كشيده شده است

40. چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی

41. چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی ...

42. چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی ...

43. چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی ...

44. چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی ...

45. نتيجه گيري • مقايسه چارچوب پيشنهادي اوليه و چارچوب نهايي ارائه شده در اين پژوهش نشان مي دهد كه کل فرضیات مربوط به جنبه اصلی "قابلیت ها و ویژگی های کارت" و همچنین اکثر فرضیات مربوط به جنبه های "امنیت سیستم کارت هوشمند"، "مسائل ساختاری و سازمانی"، "ایجاد تعهد و انگیزه در شهروندان و کارکنان"، "انتخاب شرکای مناسب و ایجاد تعهد و انگیزه در آنها" و "قوانین ناظر بر سیستم" مورد تایید قرار نگرفته اند که نشان دهنده اهمیت پایین تر این جنبه ها در استقرار کارت ملی هوشمند در استان­ می‌باشد و مسائل مرتبط با این جنبه ها باید به شکل ملی، پیگیری و حل گردد. • در ضمن، با توجه به آن که در مجموع، 17 فرضیه از 38 فرضیه تایید شده نهایی به دسته "برنامه ها و فرایندهای عملیاتی کلیدی" تعلق دارد و تنها 5 فرضیه مرتبط با دسته مذکور تایید نشده است، می توان ادعا نمود که دسته "برنامه ها و فرایندهای عملیاتی کلیدی" مهم‌ترین دسته از تجارب در چارچوب نهایی تجارب مهم و استانی استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبی می باشد.

46. دستاوردهای ضمنی تحقیق • مدل پیشنهادی جهت دسته بندی تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند و جداول 18 گانه مرتبط با آن • چارچوب پیشنهادی اولیه تجارب استقرار انواع کارت های هوشمند • فرهنگ سازی در زمینه استقرار کارت ملی هوشمند در استان خراسان جنوبي

47. پیشنهادات و محدودیت های تحقیق

48. پيشنهادات تحقيق • هر چند چارچوب پیشنهادی این پژوهش توسط اداره کل ثبت احوال خراسان جنوبی مورد ارزیابی و بومی سازی قرار گرفته است، اما با توجه به شباهت های موجود در ماموریت و ساختار ادارات کل ثبت احوال کشور، ثبت احوال سایر استان­ها نیز می توانند از چارچوب نهایی و دستاوردهای ضمنی این تحقیق بهره برداری نمایند. • در ضمن به مدیران طرح کارت ملی هوشمند کل کشور نیز پیشنهاد می گردد با بهره گیری از تجارب استخراج شده در این تحقیق؛ به خصوص تجارب حذف شده از چارچوب پیشنهادی اولیه که برنامه­ریزی و اقدام در سطح ملی را می طلبد؛ در راستای ارتقای این طرح ملی گام بردارند.

49. محدودیت تحقیق • محدودیت اصلي این تحقیق، محدود شدن قلمرو آن در سطح استان خراسان جنوبي می باشد که با توجه به بودجه و تعریف اولیه تحقیق، گریزی از آن نبود. • پیشنهاد می شود برای تحقیقات آتی، مرحله ارزیابی و بومي سازي چارچوب پيشنهادي توسط در سطح چندين استان متفاوت در كشور صورت پذيرد

50. منابع فارسي • حوزه طرح کارت ملی هوشمند (1389). اسلاید آموزشی کارت ملی هوشمند (مستندات درون سازمانی). • مرادی، حسین، فتح نیا، امیر، علی آبادی، سمیه، عطایی، فاطمه. (1391). مطالعه امکان سنجی جایگزینی کارت هوشمند ملی به عنوان تنها سند شناسایی ایرانیان در استان خراسان جنوبی، (گزارش طرح پژوهشی استانی خاتمه یافته)، اداره کل ثبت احوال خراسان جنوبی، ایران • مرکز آموزش و حوزه کارت هوشمند ملی الف (1389). کارت هوشمند ملی، تجربه کشورهای حوزه خلیج فارس و خاورمیانه در دولت الکترونیک. تهران: موسسه دانش پارسیان. • مرکز آموزش و حوزه کارت هوشمند ملی ب (1389). کارت هوشمند ملی، تجربه کشورهای خاور دور در دولت الکترونیک. تهران: موسسه دانش پارسیان. • مرکز آموزش و حوزه کارت هوشمند ملی ج (1389). نقش کارت هوشمند ملی در ارائه خدمات دولت الکترونیک در کشورهای عضو اتحادیه اروپا. تهران: موسسه دانش پارسیان.