An Córas MatánCnámharlach - Cnáimarlach - Matáin

1. An CórasMatánCnámharlach-Cnáimarlach -Matáin

2. CuspóiríLéann: • Structúir & feidhm an creatlach • Cuirsíosar (a)creatlachaiseach (b) creatlachaipeindeach • Feidhm & codanna do cnámhfada • Alteannaéagsúla • Rólliongéain & ballnaisc • Feidhmteannáinsacórasmatánach • Frithpéirímatánach (sámpla) (ÁRD) fás & forbairtcnámha • Rólcailciam & ceallanacnámha

3. (a) Feidhm an Cnámharlach 1. Tacaíocht& cruthdon chorp 2. Cosaint– Cosnaíonn an cnámharlachnahorgáin ó damáiste. M.s: __________ cosnaíonnan inchinn _____________ cosnaíonnnascámhóga 3. Gluaiseacht- Crapann _________ atágreamaithe de nacnámha & tarraingíonnsiadarnacnámha. 4. Fuilcheallaa dhéanamh – i _______________

4. (b) Structúir an Cnámharlach Córascnámharlach: déanta as cnámha, Ailt,matán, teannáin & ballnaisc. *Cnámha: Tá206 cnámhi duinefásta. Is as fíochán cnámha& loingeáin a bhfuil an chuid is móden cnámharlachdéanta. Is cineál fíocháncrua é nagcnámhtá an loingeáinníosboige. Táfuileadáin &néaróga chomhmhaith.

5. Ailt(joint): áitinambuaileann 2 cnámh le chéile. • Ballnasc (ligaments): Nascann sé cnámh le cnámh • Teannán (tendons): Nascannsématán le cnámh

6. (c)PáirteannanaCnamharlach: • An CnámharlachAiseach - An bhlaosc. - Na veirteabraí (an colúnveirteabrach). - Creatna n-easnacha. 2. An ChreatlachAipindiceach - Na géaga. - Na criosanna a cheanglaíonnnagéaga leis an gcreatlachaiseach.

8. An CnámharlachAiseach • An Bhlaosc: - An cráiniam– cnámhacomhtháite le chéile. - An gialluachtarach (níghluaiseann). - An giallíochtarach (gluaiseann). (b)Creatnan-easnacha: Steirneam & 12 péireeasnachaceangailte le 12 veirteabra. • Péire1 – 7 ceangailte leis an steirneam (fíoreasnacha) • Péire8. 9, 10 ceangailte le péire 7 – (naheasnachabréagacha) • Péire11, 12 arsnámh – nílaoncheangal chuntosaigh

9. (c) 33 veirteabra: Roinntearnacnámhai 5 réigiún: 1.Ceirbheasach(7): samhuineál, iompraíonnsé an bhlaosc. 2. Tóracsach(12): an t-ucht, ligeann siaddonaheasnachaaltadh 3. Lumbach(5):caol an droma, tacaíochtdon abdóman 4. Sacrach(5):nacromáin, táitear iadidaoinefástachun an sacram a dhéanamh. Ligeannsiad don chrománaltadh 5. Eireballach(4): an t-eireball, táitear iadchun an gimide a dhéanamh.

10. 2. An CnámharlachAipindiceach • Na Ghualainn, CriosPeilbheach (an cromán), nagéaga (tosaigh & deiridh). • Gualann: (Crios brollaigh) Cnámhanalámhceangailte. • 2 chuidsaGhualainn: -An slinneán– cnámhtriantánach - An Clabhacal– ceangailte leis an steirneam & an slinneán.

11. 2. Criospeilbheach: 2 leath. Tá3 cnámhigachleath. Táan criospeilbheachtáite agnaveirteabraísacrach. Ligeannsé do cnámhana coisealtadh leis an gcromán

12. 3. Géagathosaigh:Lámha • Húiméireas –cnámhuachtarghéagnaláimhe • Ga & Ulna - cnámhaíochtarghéagnaláimhe • Cnámhacarpacha – 8 cnámhsarosta • Cnámhameiteacarpacha – 5 cnámhsalámh • Na falaing – 3 igachméar, 2 san ordóg

13. 4. Géagadheiridh:Cosa • Féimear–cnámhuachtarghéagnacoise • Pláitínnaglúine – patella. Cnámh a clúdaíonn alt naglúine • Tibia & Fiobúl - cnámhaíochtarnacoise • Cnámhatarsacha – 7 cnámhsarúitín • Cnámhameiteatarsacha – 5 cnámhsatroigh • Na falaing – 3 igachméarnacoise, 2 san ordógnacoise

14. Na hAilt Nááitinambuaileanndháchnámh le chéile. • Tríphríomhchineálailtatáann: 1. Alt dhaingne(chomhtháite): Ailt nach mbíonn aon gluaiseacht idir na cnámh. Cnámha nascaithe le chéile gan loingéain an bhlaosc. • Ní ligeann siad do na cnámha gluaiseacht 2. Alt so-ghluaiste– dioscaloingeáinidircnámha an dromlaigh. cégo mbíonncineálachaéagsúlaann, bíonn an bun – struchtúrcéannaorthu go léir.

15. 3. Alt shionóibhiacha: Ailt a gluaiseann(4) • Ligeann siad do na cnámha gluaiseacht. (a)Alt úll & cuas: Gluaiseachtnacnámhaingachtreo. Uaireantatugtar an ailtuilíochar an cineálailtseo mar ligeansé do nacnámhagluaiseachtidtreodifriúil M.sh. an chromáin & __________. (b) Alt bacánach(hinge):Gluaiseachtiaontreoamháin. Cosúil le doras. Níl an raonceannagluaiseachtaacu is a bhfuilag alt úll & cuas. m.sh ________________ (c)Alt maighdeogach(pivot): An alt ag bun an chloigeann a ligeannduit an chloigeann a bhogadhsuas, anuasagus ó thaobh go taobh. (d) Alt Sleamhnach: sleamhnaíonnnacnámhathar a chéile m.sh. rúitín/rosta

16. Struchtúr Alt Shionóibhiach • Ballnaisc – snáithínírighinea coimeádannnacnámha le chéile • Scannánsionóibhiach • Sreabhánsionóibhiach–sreabhánbealaithe (lubricating)a cosnaíonnnacnámha & cabhraíonn le gluaiseacht • Loingeáin–Clúdaíonn an loingeáindeiridhnagcnámha. Cosnaíonnséseonacnámha ó cuimiltdáchéile Ballnaisc/ Capsúl snáithíneach Sréabhán Sionóibhiach Scannán Sionóibhiach Loingéan

18. Ceist le déanamh: (i) Tarraingléaráidchun an struchtúratáar alt sionóibhiach a thaispeáint. Cuirlipéidarthríchuid, seachascnámha, den alt atátarraingtheagat. (ii) Mínighfeidhmeannanadtríchuid a bhfuillipéadcurthaagatorthu. (iii) Ainmnighneamhord den chórasmatánchnámharlaigh. (iv) Tabhaircúis a d’fhéadfadh a bheith leis an neamhordatáainmnitheagat in (iii) agusmol cóireáildó.

19. StruchtúrCnámha TácodannaBEO: cnámhcealla, snáithínípróitéine& NEAMHBHEO: (cailciam, fosfar) sacnámh. • Taobhamuightásnáithíní próitéine an PERIOSTEUM Laistigh de seotásraith de Chnámhdhlúth: déantaas: • cnámhchealla (oistéablast). • an chuidfuileadáin Bíonncnámhdlúth le fáilagdeiridh nacnámha(eipifís) agussadiaifís. CnámhDlúth

20. Laistigh den sraithseotácnámhaspúinsiúla:Struchtúrlaitíseach a bhíonnar an gcnámhseo& spásanna ann. Faightearsmiordeargsnaspásannaseo • Smiordearg: le fáilsnaspásannasacnámhspúinsiúil. Áitinadhéantarfuilchealla. • Smiorbuí: Smiornachdhéanannfuilchealla. Líonta le saill. http://www.youtube.com/watch?v=8d-RBe8JBVs&feature=related

21. Loingéan • Loingéain: Fíochánrighincruasolúbtha(collaigin) atáimaitrís de salanncailciam & fosfar. Nílfuileadáinnónéarógaiontu. Faightear é agceannnacnámha, sa______ & sa______ Cnáimheoscailte Oistéablast - athraíonn loingeán le cnámh spúinsiúil DioscaLoingéan DéanannnaOistéablastcnámhdlúthanseo Oistéaclast

23. FoirmiúnagCnámh (Cnámhú): (Árd) • Suth–cnámharlachdéanta as loingeáin (athraíonnsé go cnámha le aois)= Cnámhú (ossification) • Fásanncnámh in áitan loingeáin de réir mar a fhásann an suth& imbliantatosaigh an pháiste

24. FásCnáimhe- naOistéablastaí • Ceallaspeisialtaoistéablastaíis cúis le déantúscnáimhe • Nístopanndéantúscnáimhesaduinefásta.Bíonncnámh á briseadhsios& á athtógáilI gconaí! • Ceallaeile, oistéaclastaí, sasmior a bhriseannsíos an chnámh&a scaoileanncailciamisteach san fhuil. Rialaíonn an hormónparaitíoróideaché seo. Tógannnahoistéablastaícnámhnuainaháit. Sáinítearroinntoistéablastaísachnámhnuatugtaroistéicítíorthu. Sáinítearroinntoistéablastaísachnámhnua& tugtaroistéicítíorthu.

25. CeallanagCnáimh- Qs • ________ a thugtar an nacealla a leagannsíoscnáimhenua. • _________ a thugtar air nachealla a briseannsíos an cnáimhnuair is gálebreisCalciamsasruthfola. • Rialionn an hormóin ______________ an scaoileadhCalciamseosachoirp.

26. FadhbannaCnámharlach 1.Oistéairtríteas: Nuaira ídítearna halt níostapúlana a dheisíteariad. Déantardamáistedóibh. • Tarlaíonnan damáisteseouaireanta de bharrgalaruathimdhíonachinaéiríonnna h-áiltata - airtríteasscoiltigh • Réiteach: déantarathsholátharbréagachar an alt atácaite. M.sh. sacromán. http://video.about.com/arthritis/Chronic-Rheumatism-Hand.htm

27. 2. Oistéapóróis: laghdúardlúsnagcnámh le aois. Briseannnagcnámh go heasca. Níoscoitiantaimnánuair a laghdaíonnleibhéal an éastraigin (rialaíonnéastraiginleibhéal an cailciamsnacnámh). • Réiteach: méadú an méidcailciam & vit D a thógtaristeachnóigcásannaáirithe HRT.

28. Na Matáin Tríchineálmatáin a fhaightearsachorp • MatánMín (Ainneonach) • MatánCairdiach • MatánCreatlaí (Deonach)

29. 1. MatánMín: • Matánainneonach (involuntary) is ea an matánmín, rud a chiallaíonnnachbhfuilséfaoiriailnatola Suíomh: mar lionáil I bhfeadáinan choirparnósconair an bhia, artairí& féitheanna, agus an lamhnán. Riail an Inchinn?: Cégurféidir leis an inchinntionchar a bheithaici air, táséfaoistiúr an medulla oblongata & crapannséinganfhios don pháirt den inchinna rialaíonngníomhaíochtaídeonacha.

30. 2. MatánCairdiach: Suíomh: Sa chroí afhaightearmatáncairdiach. TioncarInchinne?: Crapannséfaoin a stiúrféinde bharrríogannaleictreacha a ghineannséféin. Is féidir le teachtaireachtaínéarachaóninchinntionchar a bheithacu air. Freisinníthuirsíonnsériamh, rud a chiallaíonngurféidir leis leanúintagcrapadh go rialta.

31. 3. MatáinCreatlaí/Cnámharlach Suíomh: ceangailteleis an gcnamharlach TioncarInchinne?: crapannséfaoiriailnatola de réirteachtaireachtaíóninchinn. Gluaiseacht: Nuaira chrapannsééiríonnséníosgaire. An matáncreatlaí is cúis le gluaiseachtan choirptoisc go mbíonnnamatáinceangailteleis nacnámha le __________. Toiscnachféidir le matáin ach crapadhfeidhmíonnsiadinabhfrithphéirí. Nuair a chrapannceannamháinsíneannsé an ceanneile.

32. Frithphéirímatán: • De bharr sin oibríonnmatánibpéiríchunnacnámha a dhíriú. • M.sh an bhícéips & an trícéips a bhaineann le ardú & ísliúnalámha.

33. Ceisteanna: (2008)Freagairnaceisteannaseo a leanasmaidir le córasmatánchnámharlaigh an duine. • (i) Luaightrírólatáag an gcnámharlach. • (ii) Mínighcéard a chiallaíonn an cnámharlachaiseach. • (iii) Luaigh an fheidhmatáaggachceannarleithdíobhseo: • 1. Smiordearg, 2. Loingeán, 3. Teannán. • (iv) Mínighcéard a chiallaíonnpéirefreasaitheachmatánagustabhairsamplaigcorp an duine. • (v) Molcóireáilarneamhordainmnithe den chórasmatánchnámharlaigh.

34. (2009) (ii) Cén áit i gcnámh droma an duine a bhfuil na dioscaí?__________________________________________________________________________________________________ (iii) Cén fheidhm atá ag na dioscaí i gcnámh droma an duine? ________________________________________________________________________________________________ (b) Tabhairról de gachceanndíobhseo a leanasigcorp an duine: • (i) Smiorbuí. • (ii) Smiordearg.