1991 r. Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ)

1. Państwowy Monitoring Środowiska ze szczególnym uwzględnieniem nietoperzyDorota RadziwiłłGłówny Inspektorat Ochrony ŚrodowiskaMateusz CiechanowskiKatedra Ekologii i Zoologii Kręgowców Uniwersytetu GdańskiegoPolskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”

2. 1991 r. Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) • Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) • odpowiedzialny urząd - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) • co jest monitorowane w ramach PMŚ : • powietrze • woda • Morze Bałtyckie • przyroda (4 monitoringi) • odpady • hałas • promieniowanie elektromagnetyczne • promieniowanie jonizujące Konwencje i inne porozumienia międzynarodowe , wdrożone do ustaw Dyrektywy Unii Europejskiej Realizacja - WIOŚie /instytuty naukowe Program Państwowego Monitoringu Środowiska , z a t w i e r d z a Minister Środowiska

3. Od 2006 r.„Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000” w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska Na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska Główny wykonawca - Instytut Ochrony Przyrody PAN przy pomocy ok. 300 podwykonawców , w tym specjalistów z całego kraju Finansuje Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

4. PARAMETRY stanu ochrony (gatunku): (ocena FV,U1,U2) • - Populacja • - Siedlisko gatunku • - Perspektywy ochrony • (- Zasięgtylko na poziomie regionu biogeograficznego) • aktualne główne oddziaływania (+/_, A,B,C) • przewidywane zagrożenia w przyszłości (A,B,C) „Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych” (PMŚ) Najważniejsze zadania: To samo dlakażdego gatunku na każdej powierzchni próbnej Raport dla UE / = wiedza o stanie ochrony na terenie kraju Metodyki badawcze (nowe dane + ocena) W zależności od autoekologii gatunku: Wskaźniki parametrów: - populacji - siedliska gatunku Waloryzacja wskaźników (FV,U1,U2) Specyficzne Dla danegogatunku na każdej powierzchni próbnej

5. Organizacja monitoringu/opracowania metodyk z wykorzystaniem wyników badań prowadzonych przez inne ośrodki Instytucja koordynująca (IOP PAN), w tym m.in.: Koordynatorzy krajowi do poszczególnych siedlisk przyrodniczych Eksperci lokalni do poszcz. siedlisk przyrodniczych wykonujący badania Siedliska przyrodnicze Koordynator do siedlisk przyrodniczych Eksperci lokalni do poszcz. gatunków roślin wykonujący badania Koordynatorzy krajowi do poszczególnych gatunków roślin Gatunki roślin Koordynator do gatunków roślin Eksperci lokalni doposzcz. gatunków zwierząt wykonujący badania Koordynatorzy krajowi do poszczególnych gatunków zwierząt Gatunki zwierząt Koordynator do gatunków zwierząt

6. Krajowy Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych Skala i główne wyniki projektu Dotychczas 2006-2011 (pierwsze badania monitoringowe) 60 typów siedlisk przyrodniczych 60 gatunków roślin 83 gatunków zwierząt Razem na 8 000 stanowisk badawczych na terenie całej Polski (niektóre gatunki zwłaszcza zwierząt tylko na niektórych obszarach (koszty) Metodyki 9 tomów przewodników metodycznych (w PDF pod 2 adresami: http://www.gios.gov.pl/siedliska/publikacje) http://www.gios.gov.pl/artykuly/159/ Publikacje-dot-monitoringu-przyrody

7. Wyniki projektu -cd.: baza danych/strona internetowa/ BMP • adres strony internetowej • http://www.gios.gov.pl/siedliska/

8. Monitoring nietoperzy - zima • Gatunki zimujące w kryjówkach podziemnych: • możliwe do policzenia w okresie hibernacji (możliwy łączny monitoring wielu gatunków na raz) • liczenia w styczniu lub lutym • liczebność obserwowana zależna od temperatury na zewnątrz • efektywność monitoringu uzależniona od typu obiektu i skłonności danego gatunku do krycia się w szczelinach • Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ): • wszystkie nocki Myotis spp., w tym: nocek duży* M. myotis, nocek Bechsteina* M. bechsteinii nocek orzęsiony* M. emarginatus, nocek łydkowłosy* M. dasycneme • podkowiec mały* Rhinolophus hipposideros • mopek* Barbastella barbastellus • gacki Plecotus spp., mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii

9. Monitoring nietoperzy - lato • Gatunki kryjące się latem na strychach i w szczelinach budynków: • możliwe do policzenia w okresie rozrodu (liczebność dorosłych samic i młodych) • liczenia w czerwcu lub lipcu • bezpośrednie liczenia podczas dziennych kontroli strychów lub wylatujących osobników podczas wieczornej obserwacji • Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ): • nocek duży* Myotis myotis, nocek orzęsiony* M. emarginatus, nocek wąsatek M. mystacinus, nocek Brandta M. brandtii, nocek łydkowłosy* Myotis dasycneme • podkowiec mały* Rhinolophus hipposideros • gacki Plecotus spp., mroczek późny Eptesicus serotinus, mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus, karliki Pipistrellus spp.

10. Monitoring nietoperzy - lato • Gatunki kryjące się latem w dziuplach drzew i szczelinach pni: • niemożliwe do policzenia w prosty i efektywny sposób (metoda znakowania i powtórnych złowień mogłaby pomóc) • dostępne wskaźniki populacji ograniczają się do obecności/braku na stanowisku, występowania rozrodu, indeksów aktywności • odłowy w sieci nad wodami i na drogach, detektory ultradźwięków • Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ): • nocek Bechsteina* Myotis bechsteinii, nocek Alkatoe M. alcathoe, nocek Natterera M. nattereri, nocek rudy M. daubentonii • mopek* Barbastella barbastellus • gacek brunatny Plecotus auritus, karlik większy Pipistrellus nathusii, borowce Nyctalus spp.

11. Monitoring nietoperzy • Obecnie w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska opracowano metodyki i przeprowadzono po jednym cyklu badań monitoringowych dla 6 gatunków nietoperzy (na 25 krajowych), wyłącznie tych z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej: • podkowca małego (2009) • nocka dużego (2007-2008) • nocka orzęsionego (2009) • nocka Bechsteina (2011) • nocka łydkowłosego (2011) • mopka (2011) • Zimowe liczenia wszystkich gatunków nietoperzy zimujących w kryjówkach podziemnych są prowadzone co roku przez różne podmioty w ~kilkuset obiektach w całej Polsce; • Niektóre serie danych od 1988 roku; • Dane te nie są gromadzone w skali kraju przez żadną instytucję państwową, tylko nieliczne – opublikowano.

12. Parametr – populacja Liczebności na stanowiskach monitoringowych a możliwość oceny stanu populacji Ocena w skali stanowiska i regionu biogeograficznego Możliwa ocena w skali stanowiska i regionu – nie wykonano Możliwa ocena jedynie w skali regionu biogeograficznego Jedynie ocena jakościowa (obecność, rozród, indeksy aktywności) *wszystkie znane kryjówki, CON – region kontynentalny, ALP – r. alpejski

13. Podkowiec mały

14. Podkowiec mały CON – 16, ALP – 18, tylko lato

15. Podkowiec mały

16. Podkowiec mały

17. Nocek duży

18. Nocek duży CON – 32 (20 lato, 12 zima), ALP – 4 (tylko lato)

19. Nocek duży CON - zima CON - lato ALP - lato

20. Nocek orzęsiony

21. Nocek orzęsiony CON – 4, ALP – 2, tylko lato

22. Nocek orzęsiony

23. Nocek orzęsiony

24. Nocek Bechsteina

25. Nocek Bechsteina CON – 13 (3 lato, 10 zima), ALP – 1 (tylko zima)

26. Nocek Bechsteina - zima

27. Nocek Bechsteina - zima

28. Nocek Bechsteina - lato

29. Nocek łydkowłosy

30. Nocek łydkowłosy CON – 25 (8 lato, 17 zima)

31. Nocek łydkowłosy - zima

32. Nocek łydkowłosy - lato Zaproponowano zmianę wskaźnika stanu populacji na „Obecność gatunku”

33. Mopek

34. Mopek CON – 15 (2 lato, 13 zima)

35. Mopek – zima

36. Mopek – lato

37. Ocena stanu populacji - zimowiska Jak wykorzystywano już zgromadzone dane? Dotychczas z Polski publikowano jedynie surowe dane („obraz zmian”), rzadko proste zależności korelacyjne r=-0,10; p>0,05; N.S. Przykład: wieloletnie zmiany liczebności nietoperzy (10 gatunków łącznie) w 10 kryjówkach podziemnych Pomorza Gdańskiego

38. Ocena stanu populacji - perspektywy Podkowiec mały w Wielkiej Brytanii 374 stanowiska Zimowiska Dlaczego nie w Polsce? 177 stanowisk Kolonie rozrodcze www.bats.org.uk

39. Perspektywy – niezbędny rozwój Realny monitoring – więcej niż spełnienie wymogu raportowania • Niezbędna koordynacja – i tak prowadzonego przez różne ośrodki – monitoringu zimowego wszystkich gatunków w skali kraju • Ocena trendów populacyjnych w oparciu o zaawansowane narzędzia statystyczne, wykorzystanie niepełnych serii danych („z brakami”), predykcja zmian – zastosowanie programu TRIM (lub podobnego) • Niezbędne badania mające na celu – ustalonych dziś często arbitralnie lub na podstawie teoretycznych przesłanek – wartości granicznych wskaźników oceny stanu siedlisk (np. struktury drzewostanów u nocka Bechsteina i mopka)

40. Dziękuję za uwagę