TIFOPARATIFOZ KASALLIKLAR

1. TIFOPARATIFOZ KASALLIKLAR TOSHKENT TIBIYOT AKADEMIYASI Yuqumlivabolalaryuqumlikasalliklarikafedrasi Ma’ruzachi: t.f.n., dotsent Yakubov X.K.

2. Reja:1. Kirish – 5 min. 2. Tarixiy ma’lumotlar – 5 min.3. Etiologiyasi va epidemiologiyasi – 10 min.4. Patogenezi va patanatomiyasi – 10 min.5. Klinikasi – 30 min.6. Diagnostikasi – 8 min.7. Davolash – 10 min.8. Profilaktikasi – 7 min.9. Yakunlash – 5 min.

3. Qorin tifi, paratif A va B O’tkir yuqumli kasallik bo’lib, sporodik, endemik va epidemik tarqalish, bakteriemiya, klinikada – umumiy intoksikatsiya, tipik isitmalash, jigar va taloq kattalashishi, me’da-ichak trakti disfunksiyasi, patologoanotomik - asosan limfatik apparat zararlanishi va ingichka ichakda yaralar hosil bo’lishi bilan xarakterlanadi.

4. Qo’zgatuvchisi – Salmonella typhi • Oilasi – Enterobacteriaceae • Avlod – Salmonella • Turkumi – Salmonella enterica • Turi – enterica, serovar typhi

5. Qo’zgatuvchining xususiyatlari • L-turga o’tish xususiyati • Tashqi muhitga chidamliligi — tuproqda va suvda 1-5oygacha, najasda— 25 kungacha, kiyim kechak va choyshablarda — 2 haftagacha, oziq ovqat maxsulotlarida — bir necha kundan bir haftagacha, asosan — sutda,qiymada va salatlarda uzoqroq saqlanadi, harorat 18°S dan oshganda ular ko’payish xususiyatiga ham ega. • Qaynatilganda tez o’ladi. • Dezinfiksiyalovchi moddalarning odatdagi konsentratsiyasida bir necha minutda nobud bo’ladi (lizol, xloramin, fenol, sulema).

6. Mikroskopik ko’rinishi • Grammanfiy xarakatchan tayoqcha peritrixial xivchinlargaega. • spora va kapsula hosil qilmaydi.

7. EPIDEMIOLOGIYASI • Kasallikning manbai va rezervuari faqat bemor va bakteriya tashuvchi odam • Yuqish mexanizmi – fekal-oral • Yer yuzining barcha iqlimlarida uchraydi

8. Qorin tifi xastaliginnig yer yuzida tarqalganligi

9. PATOGENEZI(1924—1934 y. Sh. Asharva V. Laverne) • Qo’zg’atuvchining infitsirlovchi miqdori (doza) – 10 mln dan to 1 mlrdmikrob tayoqchalari [Nognick R. V.] • Patogenezbosqichlari: • Qo’zg’atuvchining organizmga tushishi • Limfadenitning rivojlanishi • Bakteriemiya • Intoksikatsiya • Parenximatozdiffuziyasi • Qo’zg’atuvchining organizmdan chiqishi • Immunitetning shakllanishi va gomeostazningtiklanishi

10. PATOGENEZI (davomi) Ingichka ichakka kirishi solitar follikulalar va peyer pilakchalari Mezenterial limfa tugunlari Ko’krak limfa yo’li orqali qonga o’tishi Tif tayoqchalarining nobud bo’lishi va endotoksinni ajralishi bakteriemiya (qorin tifining birlamchi klinik belgilari) infeksion-toksik ensefalopatiya (status typhosus) Ichak shilliq qavatining trofikasining buzilishi (ichak yaralari, meteorizm, ba’zan ich ketishi alomatlari) Suyak kumigining zararalanishi (leykopeniya) toksik miokardit

11. Endotoksin to’planishi MNSga toksik ta’sirni keltirib chiqaradi. «Tifoz status» uchun xarakterli bo’lgan depressiya, adinamiyaga olib keladi. • Ichak xarakat innervatsiyasining parezi va hazm fermentlari ishlab chiqarishning pasayishidan qabziyat va meteorizm rivojlanadi. • Mikrotsirkulyatsiining buzilishi, tomir o’tkazuvchanligining oshishi, ichak limfatik xosilalarida yaralarning paydo bo’lishi, ichakdan qon ketish rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. • Trombotsitopeniya, gipofibrinogenemiya, gipokaltsemiya kuzatiladi.

12. IMMUNITET • 4-5- kunlarda spesifik IgM ning shakllanishi • 2-3- haftada– O-antitela IgM va IgG • paydo bo’lishi • T-xujayralarining umumiy defitsiti va T-xelperlarning va T-supressorlarning kamayishi • Postinfeksion immunitet – 15-20 yilgacha saqlanadi. • 1,5-2 yil ichida qaytadan kasallanishi mumkin

13. PATANATOMIYA • miyasimon bo’kishi (1-hafta) • nekrozbosqichi (2-hafta) • yaralanish bosqichi (3-hafta) • toza yara bosqichi va yaraning bitish davri (4-5-hafta) A B C D

14. KLINIK TASNIFI • Klinik turiga qarab: • Tipik • Atipik (abortiv, bilinar – bilinmas hamda ambulator) • Og’irlik darajsiga qarab: • Engil • O’rtacha og’ir • Og’ir • Kechish turiga ko’ra: • Siklik • Qaytalanuvchi (residivli) • Asoratlanishiga ko’ra: • Asoratli • Asoratsiz

15. KLINIKASI • Inkubatsiondavri – 9-14 kun • Kasallik davrlari: • Boshlang’ich (prodromal) davri • Avj olish davri • Klinik belgilarning so’nish davri • Sog’ayish davri

16. KLINIKASI • Umumiy simptomlar • Umumiy xolsizlik • Tez charchash • Adinamiya • Bosh og’rishi • Ba’zan et uvishishi. • Kasallikning 4—7-kunlari tana harorati eng cho’qqiga ko’tarilishi kuzatiladi. • Intoksikatsiya belgilari kuchayadi • Bosh og’rishi kuchayadi • Ishtaxaning pasayishi yoki yo’qolishi • Uyquning buzilishi (kunduzi uyquchanlik, tunda uyqusizlik) • Qabziyatga moyillik, meteorizm kuzatiladi. • Kasallikning 7—9- kunlarida klinik belgilari yaqqol namoyon bo’ladi.

17. BOSHLANG’ICH DAVRI • Umumiy intoksikatsiya alomatlari • Nisbiy bradikardiya • O’pkada tarqoq quruq xirillashlar • Til odatda quruq, kulrang – jigar rang karashlar bilan qoplangan, kattalashgan, (til chetlarida tish izlari) • Qorin dam bo’lishi (kepchigan - meteorizm) • Perkutor tovushning bo’g’iqlashishi, o’ng yonbosh soxada (simptomPadalka). • Ba’zan qorin tifi o’tkir gastroenterit yoki enteritbelgilari bilan boshlanadi.

18. HARORAT CHIZIG’I

19. Qorin tifi

20. Qorin tifi. Vunderlix tipidagi isitma egri chizig’i.

21. Klinikbelgilari

23. AVJ OLISH DAVRI • Intoksikatsiyaning kuchayishi: • Bemorlarda tormozlanish • Es – xushning xiralashishi (infeksion-toksikensefalopatiya) • rozeoleztoshmalar (qorining yuqori qismida va kukrakning pastki qismlarida) • Til quruq tish izlari bilan, kulrang – to’q qo’ng’ir karashlar bilan qoplangan hamda cheti va uchi qizargan karashdan xoli (fuliginoztil). • Diareya • Gepatosplenomegaliya • Nisbiy bradikardiyava puls dikrotiyasi • Arterial bosimning pasayishi (gipotoniya)

25. Meteorizm, qorni yumshoq, palpatsiyada o’ng yonbosh soxada og’riqli, Padalka simptomi musbat. Ko’pincha qabziyat, lekin ich ketishi ham bo’lishi mumkin («no’xat sho’rva»ko’rinishidagi najas).

27. Bemorning tashqi ko’rinshi

28. Tilning qalinlashishi va karashlanishi

29. SO’NISH DAVRI • Umumiy intoksikatsiya va bosh og’riqlarining yo’qolishi • Tana haroratining litik pasayishi • Ishtaxaning ochilishi • Tilning tozalanishi • Jigar va taloqning kichiklashishi

30. ATIPIK SHAKLLARI • Abortiv shakli: • Xastalikning kam yoki ko’proq belgilarining tez rivojlanishi bilan xarakterlanadi (5—7 kunda yoki 2—3 kunda), ko’pincha haroratning kritik pasayishi, simptomlarning yo’qolishi va sog’ayish davriga o’tishi. • Qorin tifini bilinar-bilinmas shakli: • Qisqa subfebril isitma • Kuchsiz intoksikatsiya va kasallikka xos simptomlarning bo’lmasligi • Kasallik davomida isitma 380S dan oshmaydi. • Bradikardiya va meteorizm kuzatilmaydi • Toshmalarning yo’qligi.

31. ASORATLARI SPESIFIK: Ichakdanqonketishi Ichakyarasiyorilishi Infeksion-toksikshok; NOSPESIFIK: Pnevmoniya Otitlar Pielitlar Abssesslarvax.z.

32. ASORATLARI • Ichak perforatsiyasiningklinikasi • Odatda kasallikning 3-haftasida ba’zan 11 – 12 kunlarida bo’ladi • Asosiy belgisi qorinda og’riqning paydo bo’lishi (odatda qorinnig o’ng pastki qismida) • Qorin devori mushaklarning taranglashishi. • Qorin pardasini ta’sirlanish simptomi. • Qorin soxasida erkin gazlarning aniqlanishi (jigar soxasida bo’g’iq timpaniktovush, jigar bo’g’iqligini kamayishi, rentgenologgik tasvirda jigar usti diafragma soxasida havo borligi) • Yonbosh ichakning terminal soxasida ko’pincha perforatsiya kuzatiladi. (20-30 sm)

33. ASORATLARI (davomi) • Ichakdan qon ketishi: • Haroratning tezda tushishi, • Es – xushning biroz tiniqlashishi, bosh og’rishining kamayishi, bemor ahvolining engillashishi. • Keyin bemorning rangi oqarib ketishi, puls tezlashishi, gipotoniya, sovuq ter ajralishi. • Ko’p qon ketganda kollaps holatiga tushishi. • Axlatda qonning bo’lishi («qora moysimon axlat»). • Ko’p qon ketishida 1,5—2 soatdan sung axlat o’rniga toza qon kelishi. Periferik qonda gemoglobinning kamayishi, eritrotsitva gematokritko’rsatkichlarining kamayishi, retikulotsitlar sonini oshishi.

34. ASORATLARI (davomi) • Infeksion-toksik shok (ITSh) — • Kasallikning avj olish davrida shakllanadi (2—3-hafta). • Bemorning axvoli tezda yomonlashadi. • Tana haroratining tez pasayishi normal yoki subnormal sonlargacha • Akrotsianoz, ko’z olmasining ketib qolishi • Taxikardiya shakllanishi • Diurezning kamayishi anuriyagacha

35. SURUNKALI BAKTERIYA TASHUVCHANLIK • Kasallikning og’irligiga qarab 3—5% bemorlarda tashuvchi bo’ladi • Ko’p yillar mobaynida ba’zan umrbod • Patogenezi • Odam organizmining ayrim tif antigenlariga (O – antigen) immunologk tolerantligini. • T va V limfotsit va makrofaglarning - immunokompetenthujayralarning normal kooperatsiyasini buzilishi • Qo’zg’atuvchining hujayra ichi makrofaglarida parazitlik qilishi va L-formaga o’tishi. • Yondosh kasalliklar pielit, pielonefrit, xolesistoxolangit va parazitar kasalliklarning bo’lishi.

36. DIAGNOSTIKASI • Anamnez: • epidemiologikma’lumotlar • Isitma va intoksikatsiya bo’lishi • Laboratoruslublar: • Qonni va axlatni bakteriologiktekshirish • Qonni umumiy taxlili • Serologikuslublar: • immunofermentanaliz (IFA) • radioimmunanaliz (RIA) • reaksiyakoagglyutinatsii (RKA) • passivgemagglyutinatsiyareaksiyasi • Vidalreaksiyasi • reaksiya O-agregatgemagglyutinatsiya (O-AGA) • Bu uslublarning ishonchligigi 90—95% ni tashkil etadi.

37. QIYOSIY TASHXISOTI • Brutsellyoz • Ku-isitma • Toshmali tif • Bezgak • Salmonellyozning tarqoq turi • O’tkir Respirator Virusli Infeksiyalar • Kollagenozlar va boshqa somatik kasalliklar bilan

38. DAVOLASH • Qat’iy yotoq rejimi – butun isitma davomida va isitma tushgandan keyin 1 haftagacha • Parxez № 4A • Etiotrop davo • Patogenetik davo

39. ETIOTROP DAVO • Tana harorati normallashgandan so’ng davolash muolajalari kasallikning 10-kungacha davom etishi lozim. Kasallikning turi va qanday kechishidan qat’iy nazar. • Agar etiotrop davolashning 4-5 kunlarida bemorning axvoli yaxshilanmasa qo’llanilayotgan preparatni almashtiriladi. • Autokulturada qo’zg’atuvchi sezuvchanligi aniqlangan preparat berish maqsadga muvofiqdir.

40. ETIOTROP DAVO • Levomitsetin (Xloramfenikol): • Kattalarga –ichishga 20—30 min ovqatdan oldin 50 mgG’kgdozada, bir sutkada 4 mahal • Tana harorat normallashgandan sung 30 mgG’kgtana massasiga • Og’iz orqali qabul qilish imkoni bo’lmaganda (qayt qilish, ko’ngil aynash, epigastral soxada og’riq) preparat parenteralyuboriladi (tomir ichiga, mushak ichiga) levomitsetinsuksinat 3 g sutkada yoki shamchalarda. • Qarshi kursatmalar: qon ivishi buzilishida, psoriaz, ekzema, preparatga sezgirlik yuqori bo’lganda. • Nojuya ta’sirlari:leykopeniya, agranulotsitoz, trombotsitopeniya, gipo- yoki aplastikanemiya.

41. ETIOTROP DAVO • Ampitsillin: • Kattalarga ichishga ovqatdan so’ng (ampitsillina trigidrat) 1—1,5 g dan 4—6 mahal sutkada yoki • Parenteral (natrili tuzi) sutkali doza 6 g. • Ampitsillinga effektivligi levomitsetinga qaraganda past. • Qarshi ko’rsatma: penitsillin preparatlariga sezgirlik yuqori bo’lganda.

42. ETIOTROP DAVO • Kompleks trimetoprim (80 mg tab.) va sul’fametoksazola (biseptol, baktrim) (400 mg tab.): • Kattalarga ichishga 2 tabletkadan X 2 mahal kuniga ovqatdan so’ng (og’ir hollarda 3 tabletkadan 2 mahal X kuniga) 3—4 hafta davomida

43. ETIOTROP DAVO • Levomitsetin, ampitsillinva trimetaprimlarga – sezgir bo’lganda sulfametoksazolni ftorxinolonlarga — almashtiriladi siprofloksatsin, ofloksatsinipefloksatsin (asosan chetdan kirib qogan qorin tifi va paratiflar uchun (Tadjikiston, Afg’oniston, Jan.-Sharqiy Osiyo, LotinAmerikasi, Afrika). • Siprofloksatsin: • ichishga 500-750 mg dan (2-3 tabletka) 2 mahal kuniga ovqatdan so’ng. • In’eksiya uchun tomir ichiga (og’ir hollarda yoki peroral berish imkoni bo’lmaganda) preparat 60—120 min 2 max kuniga 200—400 mg. dan yuboriladi. • Ofloksatsin: • 400—800 mg dan ichishga 2 mahal kuniga.

44. PATOGENETIK TERAPIYA • Dezintoksikatsion va gemostaz korreksiyasi • Ko’p suyuqlik berish • Enterosorbentlar berish • O’rtacha og’ir va og’ir hollarda parenteral tuzli-glyukoza eritmalar yuborish • Og’ir hollarda va davolashdan ijobiy natija bo’lmaganda – 3-kunida gemosorbsiya • Leykopoez stimulyatorlari (metiluratsil)

45. ICHAKDAN QON KETGANDA: Qat’iy yotoq rejimi Qoringa sovuq qo’yish va muz bo’laklarini yutish Ovqat qabul qilishni chegaralash Gemostatik terapiya: kaltsiya xlorid eritmasi v/i; Aminokapron kislota v/i; Ditsinon, Etamzilat Na; vitamin C i K; SZP; krioresipitat; Gemostatik dozada qon (50-100 ml).

46. ICHAK PERFORATSIYASIDA SHOSHILINCH JARROXLIK ARALASHUVI LOZIM

47. SURUNKALI BAKTERIYA TASHUVCHANLIKNI DAVOLASH • Uzoq muddatli ampitsillin bilan davolash kursi • Vaksinoterapiya • Yondosh kasalliklarni davolash

48. SPESIFIK PROFILAKASI • Kattalarni immunizatsiya qilish • To’yintirilgan qorin tifi vaksinasi • Bolalarni immunizatsiya qilish • Tuyintirilgan Vi-antigen bilan vaksinatsiya qilish • AQSh da peroral vaksina keng miqyosida qo’llaniladi