Tümör Markerları

1. Tümör Markerları Yrd. Doç. Dr. Ahmet GENÇ Adıyaman Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu

2. TÜMÖR BELİRTECİ NEDİR? • … tümörün varlığını ve gelişimini gösteren • … tümörün içinde bulunan • … tümör tarafından üretilen • … vücudun tümöre verdiği yanıt • … tümörü normal dokudan ayırt edebilecek • … kan ve diğer vücut salgılarında ölçümü yapılabilecek

3. Tümör Belirteçleri: • Tanım: • Tümör belirteci neoplastik doku tarafından selektif olarak üretilen bir biyokimyasal indikatördür • Kana salınmakta ve kan veya diğer vücut sıvılarında tespit edilmektedir • Kullanımı: • Bir tümörün varlığını saptamalı • Hastalık ilerlemesinin prognostik belirteci • Tedaviye yanıtın izlenmesi • Kanserin klinik sınıflandırılması

4. TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN KLİNİK KULLANIMI • İdeal bir tümör belirteci belirlenen kanser türü için özgül, asemptomatik tümörlerin erken tanısı ve taraması için yeterince duyarlı olmalıdır!. • Tümör belirteçleri daha sık tedavi sonrası prognozun ve izlenecek tedavi seçeneklerinin belirlenmesinde kullanılır • Belli popülasyonda kanser sıklığı yüksek ise tarama amaçlı kullanılmaktadır • Çin ve Alaska’da AFP kullanılarak hepatoselüler karsinom taraması • PSA, prostat Ca’nın erken tanısı

5. Kanserin sınıflandırılmasında belirtecin serum miktarı önemlidir • Serum düzeyi vücuttaki kanserli hücre sayısını yansıtmaktadır (tümör yükü) • Tanı anındaki belirteç düzeyi hem hastalığın ilerlemesinde, hem de hasta sağ kalımında prognoz göstergesi olarak kullanılmaktadır • Cerrahi tedaviden sonra belirteç düzeyleri azalmalıdır, azalma hızı belirteçlerin yarı ömrüne bağlıdır • Belirteç düzeyindeki azalma tedavinin başarı derecesini veya hastalığın yayılımını yansıtır • Kanser rekürrenslerinin saptanması, erken tedavi gerekirse tedavide değişiklik yapılmasına olanak sağlar

6. Tümör Belirteçleri: • Tümör Belirteçlerinin Tipleri • Hücre yüzeyi antijenleri • Sitoplazmik proteinler • Enzimler • Hormon • İdeal TümörBelirteci:- • Spesifik • Sensitif • Ölçüm metodu ucuz ve kolay olmalı

7. SINIFLAMA • Enzim ve izoenzimler • Hormonlar • Onkofetal antijenler • Karbohidrat antijenleri • Proteinler • Reseptörler • Onkogen ürünleri • Genetik değişiklikler

8. Tümör Antijenlerin doğası: • Onkofetal antijenler • Alfa Feto Protein • CEA • Pankreatik Onkofoetal Antijen • Proteinler • Casein –Breast karsinoma • Ferritin- Lösemi • Enzimler • Kreatinkinaz – Prostat tümörü • Alkalin Fosfataz – Akciğer tümörü • AsitFosfataz – Prostat tümörü

9. Tümör Antijenlerin doğası: • Reseptörler • Östrojen, Progesteron, Androjen • Poliaminler • Spermin, Spermidin, Putridin – lösemi, lenfoma,kolorektal Ca • Hücre Markerları • T cellmarker,B cell marker-lösemi • Ektopik Hormonlar • HCG, GH, Eritropoetin, Renin, GnRh

10. ENZİMLER • Enzimlerin belirteç olarak kullanımı fetal formlarının ekspreyonu veya ektopik üretim şeklindedir • Enzimler sistemik dolaşıma salındığı zaman tümör metastazı olmuştur • Pekçok enzim organa özel olmadığı için enzimlerin spesifik olmayan tümör belirteci olarak kullanımı daha uygundur

11. PLASENTAL ALKALEN FOSFATAZ(PALP-Regan izoenzimi) • Total serum alkalen fosfatazı karaciğer, kemik, bağırsak ve plesenta kökenli izoenzimlerden oluşur • PALP normal gebelerde özellikle 1. ve 2. trimesterde yükselip, 3. trimesterde pik yapar. Bu dönemde total ALP'ın %40-65'ini oluşturur. Postpartum 1 ay içinde normale gelir • PALP, LDH ile kombine edildiğinde sensitivitesi artar. Örneğin seminomada birlikte kullanıldıklarında evre I'de %50, evre II'de %100 anormal değerler elde edilir

12. PALP • Seminoma • Over tümör • Akciğer tümör • Trofoblastik tümör • GİS tümör • Hodgkin Hastalığı • Beyin primer germ hücreli tümör

13. KREATİN KİNAZ(CK) • CK, iki alt ünitesi-M(kas) ve B(beyin) olan bir dimerdir • CK-1(BB), CK-2(MB), CK-3(MM) olarak üç izoenzimi bulunur • CK-1 beyin, prostat, GİS, akciğer, mesane, plasentada bulunur • CK-2 kalp kasında • CK-3 iskelet ve kalp kası • CK-1 düzeyleri prostat Ca, küçük hücreli akcğerc Ca’da arttığı gösterilmiştir • CK-1; Meme, kolon, over, mide Ca’larda artsa da ileri araştıralar gerekmektedir

14. LAKTAT DEHİDROGENAZ (LD) • LD, hücre hasarı sonucunda salınır • Malignensilerde artışı özgül değildir • Solid tümörlerde serum LD düzeyinin tümör kitlesi ile korele olduğu gösterilmiş olup; hastalığın ilerlemesi için prognostik bir belirteç özelliği gösterir • Tedavinin izlenmesindeki rolü kısıtlıdır

15. LD • KC tümör • Non-Hodgkin Lenfoma • Akut Lösemi • Seminoma • Nöroblastoma • Meme Ca • Kolon Ca • Mide Ca • Akcğer Ca

16. PROSTATİK ASİT FOSFATAZ (PAP) • Sekratuar epitel hücrelerinin lizozimlerinde bulunur • Prostat bezi (primer), eritrosit, trombosit, lökosit, kemik iliği, kemik, karaciğer, dalak, böbrek, barsakta mevcuttur • PAP’ın klinik kullanımı yerini PSA’ya bırakmıştır

17. PAP • Osteojenik sarkoma • Multipl myeloma • Kemik metastaz yapan tümör’ler • Benign prostat hipertrofisi (BPH) • Osteoporoz • Hiperparatiroidzm

18. NÖRON SPESİFİK ENOLAZ (NSE) • Küçük hücreli akciğer Ca'nın tedavi ve relapsının takibinde kullanılabilir NSE • Nöroendokrin tümörlerde • Küçük hücreli akciğer Ca • Non-small cell akciğer Ca • Melanoma • Adacık hücreli karsinoma • Hipernefroma

19. PROSTAT SPESİFİK ANTİJEN (PSA) • PSA, prostatın alveolar ve duktal epitel hücrelerinden sentezlenen bir serin proteaz olup, şu ana kadar bilinen en iyi tümör markerıdır. • PSA'nın doku spesifitesinin yüksek olmasından dolayı prostat Ca tanı ve takibinde kullanılan en önemli tümör markerıdır. • Büyük oranda prostat bezi tarafından salgılanır. • Hormonal düzenlemesi olan dokulardan da az miktarda salgılanır. • Ör. Meme dokusu

20. PSA Yaşa özel eşik değer • Prostat Ca • Benign prostat hiperplazisi • Prostatit • Prostat infarktüsü • Prostat biyopsisi • Mesane kateterizasyonu • 40-49 yaş 2.5 ng/mL • 50-59 yaş 3.5 ng/mL • 60-69 yaş 4.5 ng/mL • 70-79 yaş 6.5 ng/mL

21. KALSİTONİN • Tiroid medüller Ca • Meme Ca • Akciğer Ca • GİS tümör • Karsinoid tümör • Gastrinoma • Gebelik • Hiperparatirodizm • Pernisyöz anemi • Peptit yapıdadır • Tiroid C hücreleri tarafından salınır • Serum kalsiyum düzey artışına yanıt olarak salınır

22. HCG: - • Sinsityotrofoblastlardan sentez edilir • Alfa ve beta olmak üzere iki fraksiyon: Alfa fraksiyonu biyolojik ve immünolojik olarak hipofiz gonadotropinlere benzemekte • Bu nedenle HCG’nin beta fraksiyonu RIA ve enzim immünoassay ile ölçülmekte • Gebelikte imlantasyondan bir gün sonra, ovulasyondan 8 gün sonra tespit edilir • Konsantrasyonu 9-10. haftalara kadar 1,3-2/gün katı artmakta • HCG doğumdan sonra 21-24 günde normal değeri olan <5 mU/mL olmakta • Ektopik gebelik ile intrauterin gebelik arasında HCG düzeyi farklılık göstermek • Ayrıca bazı ovaryan epitel tümörlerinde de üretilmektedir

23. TOTAL HCG • Akciğer Ca • Trofoblastik tümörler • Over ve testis germ hücreli tümör • Siroz • Peptik ülser • İnflamatuar bağırsak hastalıkları

24. Testis tümörleri Mol Hidatiform Koryokarsinoma Marijuana içilmesi Primer testis yetmezliği Hamilelik Hipofiz hormonlarının komponenti (okült neoplazmaların araştırılmasında) Pankreatik endokrin tümörlerde ß-HCG α-HCG

25. Alfa Feto Protein (AFP) • Albümine benzeyen majör fötal serum proteinidir • AFP birkaç izoformu vardır • Fizyolojik olarak AFP; • Fetüsün yolk kesesinden 4 haftalıktan sonra üretilir • Sonra KC ve GI sistemden • Gebeliğin 34 haftasında 4 mg/ml değeri ile pik yapmakta • Maternal serum ve amniyotik sıvı da ölçümü • Fetal nöral tüp defektleri • Kromozomal anormalileri taramalarında önemli bir rolü bulunmakta

26. Alfa Feto Protein: • Genellikle gebeliğin 16 haftasından sonra ölçüm yapılmakta • Maternal yüksek AFP düzeyi nöral tüp defektleri için spesifik değildir • USG, amniyotik sıvı AFP ve asetilkolin esteraz gibi parametreler ile değerlendirilmelidir • Birkaç fetal durumda anormal maternal serum AFP düzeyi tespit edilmiştir • Yüksek: • GI obstrüksiyon, KC nekrozis, abdominal duvar defektleri, renal anormalliği, multiple gebelik, gibi • Düşük: • Trizomiler, gestasyonel trofoblastik hastalıklar, plasental defektler, fetal distress, hidrops fetalis gibi

27. Alfa Feto Protein:- • Doğumdan sonra genellikle 8-12 ayda 10 μg/ml ye düşmekte ve yaşam boyunca düşük konstrasyonda bulunmakta • Gebe olmayanlarda AFP’nin yüksekliği • Hepatosellüler Ca, germ hücre tümörleri, AFP’nin kalıtsal devamlılığı, viral hepatit ve siroz düşündürebilir • Prenatal tanıdaki rolüne ek olarak, germ hücre tümörlü hastaların tedavisinin izlenmesinde de kullanılmakta

28. CEA: • Kolorektal Ca • Meme Ca • Akciğer Ca • Mide Ca • Pankreas Ca • Tiroid Ca • Over Ca • Uterus Ca • Siroz • Glikoprotein yapısında MA 200kDa. • GI kanserleri için bir belirteçtir, • Ayrıca pneumonia, hipotiroidizm ve pankreatik tümörlerde de sentez edilir

29. CA 15-3 • Meme Ca • Akciğer Ca • Karaciğer Ca • Over Ca • Kronik hepatit • Siroz • Sarkoidoz • Tüberküloz • SLE • Memenin, kolon, KC, over, pankreasın adenokarsinomasının çeşitli türlerinde bulunur • Meme kanserinde hastaların klinik olarak takibi için spesifik ve sensitif bir belirteçtir • CA15-3 düzeyinde artış:- • kronik hepatitler, KC sirozu

30. CA-125 (Overyan Ca) • Ovaryan tümörler ve endometriosis içinkullanışlı bir markerdir • Over kanserli hastaların takibinde önemlidir • Ayrıca pozitif olabilir • Gebeliğin 1.trimesterinde bayanların %16 • BRCA ve GI kanserinde gibi nonjinekolojik durumların %25 • Normal sağlıklı bayanlarda %1 • Endometriosis gibi begign jinekolojik bozuklukların %5’inde • Adenokarsinoma vakalarında, endometrium ve fallopi tübül Ca larda yüksek düzeyde de saptanabilir

31. CA 125 • Over Ca • Meme Ca • Akciğer ve karaciğer Ca • Pankreas ve uterus Ca • Siroz • Pankreatit • İnflamatuar barsak hastalıkları • Gebelik, endometriozis ve PID

32. CA-19-9: - • Karbohidrat yapısındadır • Temel olarak kolonik Ca dan ekspresse olmakta • Ayrıca birçok mucinous ovarian tümörlerinden de ekspresse olmakta • Klinik izleme için CA125 kombinasyonunda kullanılır

33. CA 19-9; CA 50 ve CA 19-5 • CA 19-9 glikoprotein yapısında bir markerdır • CA 19-9, Lewis kan grubu antijenleriyle ilişkilidir • CA 50 ve CA 19-50, CA 19-9‘a yapısal benzerlik gösterir • Hepatoma • Kolon Ca • Pankreas Ca • Biliyer sistem kanserleri • Benign karaciğer hastalıklarında • Pankreatit

34. Östrojen ve Progesteron Reseptörleri • Meme Ca değerlendirilmesinde hormonal tedavi belirteci olarak kullanılır • Reseptör pozitif olan hastalara hormonal tedavi verilir • Bu hastalarda sağ kalım negatif olanlara göre daha uzundur

35. GENETİK BELİRTEÇLER • Kanser, hücrelerin kalıtılabilir bir özelliğidir • Genetik değişiklikler sonucu oluşur • Bir hücre önce kanseröz duruma,daha sonra metastatik yayılım yapacak şekilde transformasyon geçirdiğinde; • Çoklu genetik değişikliklerin incelenmesi, kanser riskinin değerlendirilmesi, taramada geleneksel biyokimyasal belirteçlerin boşluğunu doldurabilir • Kanser gelişiminde iki sınıf gen etkindir • Onkogenler (hücre aktivasyon genleri) • Tümör supressör genler (baskılayıcı)

36. Onkogenler (hücre aktivasyon genleri) • Ras genleri: • Ras mutasyonlarının prognoz belirlemede pratik uygulamaları azdır • Aktive olmuş ras, kendi gen ürünü olan p21’in kanser dokularında ekspresyonu ile saptanır • Mutasyona uğramış ras genleri; nöroblastoma, AML, pankreatik tümör,kolon, akciğer, meme Ca’da mevcuttur

37. Baskılayıcı Genler • Retinoblastoma (RB) Geni • İlk bulunan tmr baskılayıcı gen • RB geninin protein ürününün inakvasyonu DNA sentezinin regülasyonunu bozar ve hücre çoğalmasını arttırır • RB mutasyonlarının belirlenmesi, bireyin ailesel formdaki RB’yi geliştirme yatkınlığını belirlemekte kullanılır

38. Tümör Belirteçleri • Spektrofotometrik • Nefelometrik • Radyoimmünoassay (RIA) • Lüminesan immünoassay (LIA) • Enzim immünoassay (EIA) yöntemleri