اگر در تاریکی ها به نور نیاز است ، قرآن نور است ( نساء ، آیه 174 )

1. اگر در تاریکی ها به نور نیاز است ، قرآن نور است ( نساء ، آیه 174 ) اگر انسان به منجی نیاز دارد ، قرآن پرچم نجات است (صحیفه سجادیه ، دعای 42 ) اگر انسان به دنبال راهی بدون انحراف است ، راه قرآن انحراف ندارد ( فصلت ، آیه 42 ) اگر جامعه به قانون و عدالت نیاز دارد ، قرآن کتاب عقل و قانون است ( بحار ، ج 22 ، ص 315 ) 1

2. مرکز آموزش و پژوهش استان زنجان ارتقاء سلامت اداری محمدرضا کردلو 2

3. مقدمه انجام درست کارها از عهده سازمانی بر می آید که مجهز به نظام اداری سالم باشند. سازمانهای دارای نظام اداری سالم قادر به تصمیم سازی و تصمیم گیریهای درست، بجا و مناسب هستند. سازمانهای سالم به عنوان موجودات زنده و پویا در محیط می توانند متولد شوند و با فراهم شدن امکانات لازم و کافی رشد نمایند و توسعه یابند و از طریق ارائه کالا و خدمات سالم و ارزنده باعث تأمین نیازهای محیطی و تسهیل گر فرآیند رشد و شکوفایی جامعه شوند. 3

4. مقدمه مي توان دو وضعيت بیماریوسلامت براي يک نظام اداري و مالي متصور شد ، سلامت به معني فقدان بيماري و نارسائي در يک ارگانيسم ( موجود زنده ) است ، بروز يک بيماري جدي ممکن است به آسيب ديدگي جبران ناپذير ارگانيسم يا حتي به مرگ آن منتهي شود و از سوي ديگر ، فارغ بودن از بيماري نيز بدان معنا نيست که ارگانيسم بهينه عمل مي کند زيرا که ارگانيسم ممکن است سالم باشد ولي به وظيفه و کارکردهاي خويش عمل نکند ، سلامت سازماني به وضعي فراتر از اثربخشي کوتاه مدت سازمان دلالت دارد ، يک سازمان سالم اگرچه ممکن است در يک روز خاص اثربخش يا غير اثربخش باشد اما در بلند مدت داراي اثربخشي نسبي است اما سازماني که پيوسته غير اثربخش است ، به يقين از سلامت برخوردار نبوده و بيمار مي باشد ، بيماري وضعيتي است که با بروز يک مسئله يا مشکل خودنمائي مي کند . 4

5. مسائل / عوارض در دنياي واقعي بسياري از مسائل و مشکلات خود را نشان نداده و در بسیاری از موارد شناسائي مسئله يا مشکل اصلی برای مدیران آسان نبوده و ممکن است به اشتباه مسئله يا مشکلي غير از مسئله يا مشکل اصلی مد نظر قرار گرفته و برای آن راه حلی جستجو شود ، تشخيص مشکل نه ساده است و نه بخش بي اهميتي در فرآيند تصميم گيري است پس مديران از کجا متوجه اختلاف مي شوند ؟اين مورد از دو راه امکانپذير است يکي مقايسه وضعيت جاري با يک وضعيت مطلوب و استاندارد ، که مي تواند تجربه قبلي، اهداف از قبل تعيين شده يا عملکرد ساير واحدها در يک سازمان و يا سازمانهاي ديگر باشد و ديگري از طريق ملاحظه و بررسي عوارض ناشي از مسئله يا مشکل که به عناوين مختلف بروز مي نمايد. 5

6. عوامل ريشه ای عوارض تخلف آسيب عوامل تسهیل کننده تقلب و فساد 6

7. معرفي فساد • نام : فارسي _ فساد ، عربي _ افساد و انگليسي _ CORRUPTION • تاريخ تولد : زمان جدائي مالكيت از مديريت ، ره آورد نظام سرمايه داري • زمينه پيدايش : هر جا كه قدرت و ثروت متمركز مي گردد . • گستره فعاليت : جهاني و عمومي با اشكال مختلف شبيه ويروس آنفولانزا • پيش نياز وقوع : عامل دروني – قصد ، عامل بيروني – فرصت • عوامل پيدايش : زياده خواهي ، فقر و مشكلات ، تبعيض ، نارضايتي ، كينه جوئي ، فشارهاي مختلف اجتماعي و سياسي ، نگرشها و باورها • تسهيل كننده ها : كاهش سطح عمومي اخلاق ، ميزان شيوع فساد ، شدت و اثر برخوردهاي تنبيهي و تشويقي ، ميزان دخالت دولت در اقتصاد ، تربيت اجتماعي 7

8. تعریف لغوی فساد • کلمه فساد ( Corruption ) از ريشه لاتيني ( Rumpere ) به معني شکستن يا نقض کردن است و آنچه که شکسته يا نقص مي شود مي تواند يک شيوه رفتار اخلاقي يا اجتماعي و يا مقررات اداري باشد • در لغتنامه فارسي براي فساد معاني مختلفي مانند : تباهي، گزند، زيان، ظلم و ستم، شرارت و بدکاري، عمل ناشايست و زشت ، فسق و فجور ، دشمني و کينه و آشوب ذکر شده و خانم زاهدي در نوشته هاي خود فساد را نادرستي ، تقلب و فقدان راستي و درستي بيان نموده است . • در زبان عربي افساد در مقابل اصلاح به معني بر هم زدن نظم است . 8

9. فساد از ديدگاه بانك توسعه آسيايي « فساد مستلزم رفتار از طرف ماموران بخشهاي دولتي و خصوصي است كه در آن بصورت غير قانوني و ناروا از طريق سوءاستفاده از موقعيتي كه در آن قرار دارند به ثروت خود و يا نزديكان خود مي‌افزايند يا موجبات اين كار را براي ديگران فراهم مي‌سازند .» برابرقانون ضد فساد جمهوري كره « اقدام به فساد » را بعنوان « اقدام هر يك از مقامات دولتي در سوء استفاده از موقعيت يا اختيارات و يا تخلف از قوانين و مقررات در رابطه با وظايف آنان براي كسب منافع خودشان يا هر شخص ثالث » تعريف نموده است . موسسه عالي حسابداري و ماليه عمومي پادشاهي متحده بريتانيا فساد را بعنوان پيشنهاد كردن ، دادن ، درخواست كردن يا قبول كردن هر مواجب يا پاداشي كه مي‌تواند اقدامات شخص را تحت تاثير قرار دهد تعريف نموده است . بدين معني كه فردي رشوه‌اي را بعنوان پاداش يا مشوقي براي انجام اقدام يا عدم انجام اقدامي كه مغاير روش صحيح اجراي وظايف وي باشد دريافت مينمايدتا شخص ثالثی منافع مستقيمي كسب نمايد . بانك جهاني فساد را بعنوان سوء استفاده از اختيارات دولتي براي منافع شخصي يا براي منافع گروهي كه از آن تبعيت مي‌نمايد تعريف نموده است . 9 9

10. تقلب از آنجايي كه تقلب شامل روشهاي نادرست ، عجيب ، فريبكارانه و ماهرانه‌اي براي فريب ديگران مي‌باشد يك قاعده قطعي براي تعريف آن وجود ندارد ، با اين حال بصورت متداول ميتوان تقلب را به معناي خيانت به شكل فريب عامدانه يا تحريف ارادي يك حقيقت مهم ، دروغگويي ، بيان ارادي يك امر كذب ، فريب دادن ، بهره‌برداري ناحق يا غير عادلانه از ديگري و... دانست . از ديدگاه حقوقي كنگره 19998 اروگوئه : اقدام براي فريب ، نيرنگ ، پنهانكاري يا سوء استفاده از اعتماد از طريق ارائه اطلاعات مجعول به منظور بهره بردن از منافع نامشروع يا ناحق. انجمن موسسات عالي حسابرسي جنوب اقيانوس آرام : تقلب شامل كليه روشهايي است كه از استعداد بشر منبعث شده و فرد براي سود بردن از ديگران از طريق تحريف واقعيات به آن متوسل مي‌گردد . راهنماي شماره 21 حسابرسي كانادا :تقلب به عنوان اقدامي كه شامل از دست دادن يك منبع با ارزش در نتيجه ارائه غلط اطلاعات كه آگاهانه و بدون اعتقاد به درستي آن انجام گرفته است مي‌باشد . از نظر « راهنماي بازرسان تقلب » : تقلب هر اقدام ارادي يا تعمدي براي محروم ساختن ديگري از پول يا دارايي وي از طريق حيله ، فريب يا ساير روشهاي نادرست مي‌باشد . 10 10

11. فساد مفيد است يا مضر ؟ به اعتقاد برخي افراد فساد حداقل در سه حالت مي تواند مفيد باشد : • هنگامي که از طريق آن بتوان بر مقررات خشک ، سخت گيرانه و انعطاف ناپذير يک اقتصاد بيش از حد مقرراتي فائق آمد. • هنگامي که اين امکان را به وجود مي آورد تا گروههاي قومي يا اجتماعات اقليت تجاري ، موانع تحميل شده سياسي را دور بزنند. • هنگامي که سبب فراهم شدن خدمات رفاهي براي کساني مي گردد که در معرض يا تحت سلطه يک رژيم سياسي ظالم يا فاقد صلاحيت قرار دارند. در اين صورت به زعم علي ربيعي فساد روغنكاري چرخ توسعه بوده و بايد گفت : ” زنده باد فساد ” 11

12. افلاطون : در انجام وظيفه، نه براي اعمال خوب و نه براي اعمال بد، نه براي انجام كاري و نه براي خودداري از انجام امري نبايد تحفه گرفت. هركس براي انجام وظيفه تحفه بگيرد بايدمحكوم به اعدام شود. 12

13. شناخت تقلب و فساد تقلب و فساد دروني : تقلب و فسادي كه توسط كاركنان دولت يا مديريت واحد تحت رسيدگي انجام مي‌گيرد تقلب و فساد دروني است . تقلب و فساد دروني ممكن است منتج به كسب منافع از سازمان (بعنوان مثال سرقت دارائيها و وجوه نقد ، دست بردن در داده‌هاي ليست حقوق) يا از شخص ثالث (بعنوان مثال سرقت اموال بيماران) گردد . مورد اخير ممكن است موجب ضرر و زيان فوري براي واحد موردحسابرسي نگردد ، لكن در مواردي كه از اعتماد فرد سوءاستفاده شده است مي‌تواند موجب تعهد به جبران ضرر و زيان گردد . تقلب و فساد بيروني : تقلب و فسادي كه توسط افراد يا گروههاي خارج از سازمان بر عليه واحد تحت رسيدگي صورت مي‌گيرد تقلب و فساد بيروني است . مثالهايي از تقلب و فساد بيروني شامل انجام تقاضاهاي متقلبانه براي كمكها و مزاياي دولتي يا صدور صورتحسابهاي جعلي يا تكراري توسط تامين‌كنندگان كالا و خدمات مي‌باشد . 13 13

14. طبقه بندي فساد 14

15. طبقه بندی های فساد فساد را به سه دسته طبقه بندی می کنند : 1 - فساد سیاسی 2 – فساد بوروکراتیک 3 – فساد انتخاباتی 15

16. فسادسیاسی این فساد هنگامی اتفاق می افتد که سیاستمداران و تصمیم گیران سیاسی که تنظیم ، ایجاد و اجرای قوانین از طرف مردم مکلف هستند ، خودشان فاسدند. 16

17. فساد بوروکراتیک فسادی است که شهروندان روزانه در استفاده از موهبتهای عمومی و امکانات دولتی و یا اماکنی مانند بیمارستانها ، مدارس ، ادارات دولتی صدور پروانه ، پلیس ، دفاتر مالیاتی و غیره با آن مواجه اند . این نوع از فساد به صورت معمول بواسطه یکی از عوامل یا کارکنان دولت انجام می گیرد ، این نوع از فساد با عنوان فساد اداری نیز عنوان می گردد . 17

18. فساد انتخاباتی فساد انتخاباتی شامل خريد رای با پول ، قول دادن منصب يا مساعدت های خاص ، اجبار ، ارعاب و مخدوش کردن آزادی انتخابات می باشد . 18

19. فساد اداري • نادر حبيبي فساد اداري را اقدامات اشخاص شاغل دولتي براي دستيابي به منافع نقدي و غير نقدي ( مازاد بر حقوق و مزاياي قانوني ) براي خود ، خويشاوندان و دوستان از راه نقض يا تغيير قوانين و مقررات عنوان نموده است. • از نظر ساموئل هانتينگتون فساد اداري عبارتست از رفتار کارکنان دولتي که براي منافع خصوصي خود ضوابط پذيرفته شده را زير پا مي گذارند و اتخاذ تصميمات اداري تحت تاثير منافع شخصي و يا روابط و علايق خانوادگي و دلبستگي هاي اجتماعي آنان است ( بازشناسی عارضه فساد مالی ، جهاد دانشگاهی ، 1381 ) . • از نظر ويتوتانزي فساد اداري عبارتست از استفاده غير قانوني از اختيارات اداري و دولتي براي نفع شخصي ( بازشناسی عارضه فساد مالی ، جهاد دانشگاهی ، 1381 ) . 19

20. فساد اداري • ابن خلدون يكي ديگر از دانشمنداني است كه به بحث در خصوص فساد پرداخته است و علت اصلي آن را تمايل شديد طبقات حاكم به زندگي تجملاتي عنوان مي‌كند . به نظر وي ، هزينة زياد تجملات ، طبقات حاكم را وادار مي‌كند كه به فساد اداري متوسل شوند ( فساد اداری ، سیدمحمد عباس زادگان ، 1383 ) . • برخي از صاحب نظران ، فساد اداري را آن دسته از فعاليت‌هاي كاركنان و مسئولان دولت مي‌دانند كه اولاً به منافع عمومي لطمه بزند و ثانياً هدف از انجام آن ، رساندن فايده به عامل يا به شخص ثالثي باشد كه عامل را براي انجام اين اقدام اجير كرده است ( فساد اداری ، سیدمحمد عباس زادگان ، 1383 ) . 20

21. تقسيم بندي فساد اداري يك محقق علوم سياسي به نام هيدن هيمر، فساد اداري را به سه گونة سياه، خاكستري و سفيد تقسيم مي‌كند: 1) فساد اداري سياه: كاري كه از نظر توده‌ها و نخبگان سياسي منفور است و عامل آن بايد تنبيه شود. براي مثال مي توان از دريافت رشوه براي ناديده گرفتن معيارهاي ايمني در احداث مسكن نام برد ( فساد اداری ، سیدمحمد عباس زادگان ، 1383 ). 2) فساد اداري خاكستري: كاري كه از نظر اكثر نخبگان منفور است، اما توده‌هاي مردم در مورد آن بي‌تفاوتند. مثلاً كوتاهي كارمندان در اجراي قوانيني كه در بين مردم از محبوبيت چنداني برخوردار نيستند و كسي غير از نخبگان سياسي به مفيد بودن آنها معتقد نيست ( فساد اداری ، سیدمحمد عباس زادگان ، 1383 ). 3) فساد اداري سفيد: كاري كه ظاهراً مخالف قانون است، اما اكثر اعضاي جامعه (نخبگان سياسي و اكثر مردم عادي) آن را آنقدر مضر و با اهميت نمي‌دانند كه خواستار تنبيه عامل آن باشند. براي مثال، چشم‌پوشي از موارد نقض مقرراتي كه در اثر تغييرات اجتماعي و فرهنگي، ضرورت خود را از دست داده‌اند( فساد اداری ، سیدمحمد عباس زادگان ، 1383 ) . 21

22. فساد مالي • نادر حبيبي فساد مالي را اقدامات اشخاص شاغل دولتي براي دستيابي به منافع نقدي ( مازاد بر حقوق و مزاياي قانوني ) براي خود ، خويشاوندان و دوستان از راه نقض يا تغيير قوانين و مقررات عنوان نموده است. • تعريف ديگر مربوط است به مرکز پژوهشهاي مجلس شوراي اسلامي که در ارتباط با مبارزه با فساد از نظر نظام بيان شده است که در اين تعريف « کليه رفتارها و سوء رفتارهايي که موجب اختلال در نظم اقتصادي يا عملکرد بهينه مراکز اقتصادي در مقياسهاي مختلف، از واحدهاي کوچک گرفته تا اخلال در اقتصاد کشور مي گردد » فساد مالي است. 22

23. فساد مالي • هايدن هايمر فساد را معامله اي بين بخش خصوصي و دولتي مي داند که از آن طريق کالاي عمومي بطور نامشروع به سودها و منافع خصوصي تبديل مي گردد و • از نظر ساموئل هانتينگتون اگر قدرت سياسي براي دستيابي به ثروت به کار رود فساد مالي اتفاق مي افتد( بازشناسی عارضه فساد مالی ، جهاد دانشگاهی ، 1381 ) . • در يک بررسي کلي مي توان گفت ، هر نوع فساد که در چهارچوب ماليه عمومي قرار گيرد فساد مالي است . 23

24. طبقه بندي فساد مالي هر چند بدليل پراکندگي زمينه ها و گستردگي ابعاد مختلف فساد, ارائه طبقه بندي واحد و کامل از آن ميسر نيست ليکن با بررسي روشهاي مختلفي که مجريان دولتي بوسيله آن در جهت تامين منافع شخصي خود نسبت به تحريف مناسباتي که بموجب قوانين و مقررات موظف به برقراري آن هستند اقدام مي کنند، مي توان انوع فساد مالي را در 4 طبقه به شرح زير جمع بندي نمود. 1) فساد هزينه کاه 2) فساد هزينه افزا 3) فساد درآمد افزا 4) فساد درآمدکاه 24

25. 1) فساد هزينه کاه این فساد با کاستن از هزینه های واقعی ارباب رجوع همراه است که عمدتا" به ضرر خزانه دولت است ، در اينگونه مفاسد ، مجريان دولتي در وضعيت معيني اقدام به کاستن از هزينه هاي عامل يا کارگزار و آوردن اين هزينه ها به سطحي پايين تر از سطح مقرر آن مي کنند . مثل : کاستن از تعهدات مالياتي, وصول عوارض و حقوق دولتي کمتر از ميزان واقعي و محاسبه و اخذ کار مزد ارائه خدمات و کالاها کمتر از ميزان اصلي و ... نمونه اي از مراعات نکردن مقررات و فساد هزينه کاه است ( برنامه مبارزه با فساد در نظام اداری ، جمشید انصاری ، 1381 ) . 25

26. 2) فساد هزينه افزا این فساد با افزودن به هزینه های واقعی ارباب رجوع همراه است و عمدتا" به ضرر ارباب رجوع است مثل دریافت وجه برای اعطای امتیازی که حق ارباب رجوع است ( فروش حق قانونی ) زمينه سازي براي اينگونه فسادها زماني صورت می گیرد که براي کالاها و خدماتی که بطور رسمي و با قيمت ثابت عرضه مي شوند تقاضاي اضافي وجود داشته باشد که در اين حالت کارمند در صدد مطالبه قيمتي که با توجه به کشش بازار تعيين مي کند اين رانت ضمني را به خود اختصاص مي دهد و یا زمانيکه مجريان دولتي به اتکاي اختيارات و کنترلي که در زمينه موافقت نامه ها ، اجاره نامه ها و تعيين رويه هاي مربوطه دارند از نوعي قدرت انحصاري برخوردار شده و در جهت منافع خود سوء استفاده کرده و بخشي از ما به ازاي امتيازات را به نفع خود اخذ مي نمايند ( برنامه مبارزه با فساد در نظام اداری ، جمشید انصاری ، 1381 ) . 26

27. 3) فساد درآمد افزا این فساد با افزودن به درآمد ارباب رجوع در قبال انتفاع مامور دولتی همراه است ، در اين حالت مجري دولتي در صدد است تا درآمد يا منافعي را بيش از حد قانوني مقرر به کارگزار منتقل نمايد مثل پرداخت اضافي به اتکاي گواهي غير واقعي که ممکن است از طريق تباني با عامل يا جانبداري سياسي و يا شريک شدن در منافع باشد( برنامه مبارزه با فساد در نظام اداری ، جمشید انصاری ، 1381 ) . 27

28. 4) فساد درآمدکاه این فساد با استفاده مستقیم ماموران دولتی از امکانات همراه است مثل سوء استفاده از اموال عمومی ویا اینکه در اينگونه مفاسد مجريان دولتي مستقيماً منافعي که براي عاملان در نظر گرفته شده را به خود اختصاص مي دهند مثل به تعويق انداختن بعضي پرداختهاي مربوط به اشخاص و يا دزديدن از چيزهائي که مقرر است تحويل شود ، اين مورد زماني اتفاق مي افتد که عاملان از حقوق خود آگاهي کاملي ندارند( برنامه مبارزه با فساد در نظام اداری ، جمشید انصاری ، 1381 ) . 28

29. درسی از گلستان سعدی آورده اند که نوشیروان عادل را در شکارگاهی صیدی کباب کردند و نمک نبود ، غلامی به روستا رفت تا نمک آورد ، نوشیروان گفت : نمک را به قیمت بستان تا رسمی نشود و ده خراب نگردد ، گفتند : از این قدر چه خلل زاید ؟ گفت : بنیاد ظلم در جهان از اول اندک بوده هرکه آمده بر وی مزید کرد تا بدین غایت رسید . اگر زباغ رعيت ملک خورد سیبی برآورند غلامان او درخت از بيخ 29

30. عوامل موثر بر ایجاد فساد در نظام اداری الف) عوامل سازمانی ب) عوامل فرهنگی و اجتماعی ج)عوامل سیاسی د) عوامل اقتصادی عوامل سازمانی 1.عدم وجود شفافیت و پاسخگویی در فعالیتهای نظام ادری 2.عدم ثبات در مدیریت ها 3.عدم وجود امنیت شغلی برای کارکنان 4.عدم وجد نظام شایسته سالاری در عزل و نصب ها 5.ناکارآمدی و ضعف نظام اداری 6.باند بازی 7.انحصار در فعالیتهای اداری 8.ضعف دانش و تخصص مدیران 30

31. عوامل فرهنگی و اجتماعی 1. ضعف وجدان کاری و انضباط اجتماعی 2. سطح پایین اخلاقیات در جامعه 3.قوی بودن پیوندهای فامیلی و قبیله ای 4.رواج مادی گرایی عوامل سیاسی 1. میزان آزادیهای سیاسی 2. میزان ثبات سياسی 3. نحوه تقسیم قدرت سیاسی 4. وجود گروههای فشار 5. عدم وجود جریانهای اطلاع رسانی مستقل عوامل اقتصادی 1. درآمد ناکافی کارکنان 2. توزیع ناعادلانه درآمدها 3. نا کارآمدی نظام تأمین اجتماعی 4.کم بودن درآمدکارکنان بخش عمومی نسبت به بخش خصوصی 31

32. عوامل مؤثر بر فساد اداري پايين بودن حقوق و مزاياي كاركنان زمانيكه حقوق و مزاياي كاركنان اندك بوده، به گونه‌اي كه نتواند نيازهاي بروني آنان و در ادامه نيازهاي دروني‌شان را ارضاء نمايد “فساد” رخ مي‌دهد. كار سخت كردن همراه با رعايت عزت و شرافت و نجابت و انطباق با شرائط سخت زندگي براي كاركنان محيطي نامطلوب را ايجاد مي‌كند به گونه‌اي كه براي رفع اين نقصان‌ها روبه سوي “فساد اداري” مي‌برد و اقدام به دريافت رشوه مي‌كند. 2. فرهنگ جامعه فرهنگ جامعه خود نشئت گرفته از وقايعي است كه در درون سازمان موجب بروز جو ارتشاء و فساد مي‌گردد. در پاره‌اي از كشورها چون كشورهاي افريقائي كه سطح كاركنان حقوق بگير از نظر معيشت بسيار پايين است و از حقوق اندك برخوردارند دريافت انعام و زيرميزي رفته رفته به عنوان فرهنگ تلقي مي شود. 3. كمبود يا نبود قوانين و مقررات و سياستهاي دقيق و ظريف براي مقابله با فساد اگر قوانين و مقررات ظريف و دقيقي براي رعايت مديران و كاركنان در سازمان وجود داشته باشد مي‌تواند تا حدود زيادي از بروز تخلف و فساد جلوگيري كند و مديران و كاركنان را از عواقب اعمال خلاف بترسند. 32 32

33. 4. حيطه تصميم‌گيري و اقتدار مديران وسيع باشد در سازمانهائيكه حيطة اقتدار و تصميم‌گيري مديران بالا بشد فساد در اين رده نيز افزايش مي‌يابد. زيرا خود را در مقابل هيچ فرد و مسئولي پاسخگو نمي‌‌بينند و از عاقبت كار هراس ندارند. بنابراين محيطي كه داراي درجة بالائي از تصميم‌گيري و اختيار بدون قدرت پاسخگوئي باشند براي بروز تخلف و فساد بسيار مستعد مي‌باشند. از عواملي كه موجب اين قدرت زياد در كشورهاي جهان سوم مي‌گردد همانا قدرت سياسي و جناحي وسيع است. اگر فساد در سطوح بالاي سياسي كشورها واقع گردد ديگر خط‌مشي گذاران نمي‌توانند مردم را دعوت به نجابت و صداقت و شرافت نمايند. روحيه نقادي، مشاركت، شفافيت و از سازمان رخت مي‌بندد و كاركنان هيچ انگيزه‌اي براي ورود به مباحث اجتماعي و سازماني پيدا نمي‌كنند. 5.فقدان شفافيت و روشنگري سازماني سازمانهائي كه مخفي كاري در آن زياد باشد و امور سازمان و فعاليت‌ها در پشت درهاي بسته هدايت و طراحي شوند و حق تصميم‌گيري صرفاً در توان و حيطه مقامات سياسي - اجتماعي باشد، بستر مساعدي براي فساد فراهم مي‌گردد. شفافيت و وضوح و دوري از پرده پوشي و مخفي كاري پيش نياز اساسي وقوع دموكراسي در سازمان و جامعه است. اگر اين گونه نباشد مردم به سراغ راديو، تلويزيون و روزنامه‌ها رفته و قدرت بيان از دست رفته خود را در اين رسانه‌ها مي‌بينند 33 33

34. 6. فقدان حساب پس‌دهي دريك نظام مبتني بر دموكراسي همواره مديران و رهبران سياسي جامعه در مقابل مردمي كه براي آنان خدمت مي‌كنند مسئول بوده و روحيه حساب پس‌دهي را حفظ مي‌نمايند. منظور از حساب پس‌دهي يعني مديران و رهبران مي‌بايست روند مناسبي را براي توجيه و تفسير و توضيح تصميم‌هاي اتخاذ شده به مردم فراهم آورند. مديران و رهبران سياسي همواره بايد پاي‌بند به دو اصل شفافيت و بي‌پرده پوشي و حساب پس‌دهي براي مردم باشند. 7. كمبود مؤسسات ناظر و كنترلي در جامعه اگر مؤسسات و دستگاههاي دقيق و ناظر و كنترلي براي نظارت بر عملكرد دستگاههاي اداري وجود نداشته باشد قطعاً كاركنان خودشان را براي دريافت رشوه آماده نموده و از دريافت رشوه احساس هراس و دلهره ندارند، چون بر عدم نظارت بر عملكرد خود اطمينان دارند. 8. شرائط ويژگيهاي اجتماعي كشورهاي توسعه نيافته هر چند كه “فساد” در كشورهاي مختلف حتي كشورهاي توسعه يافته وجود دارد اما در كشورهاي توسعه نيافته به دليل بافت اجتماعي، اقتصادي اين كشورها و شرائط خاص موجود در آنها نوع فساد و ريشه‌ها و عوامل آن با كشورهاي توسعه يافته اختلاف فاحشي دارد. در اين كشورها فساد بيشتر ريشه در انتقاد و شرايط اقتصادي و درآمد سرانه و ملي اندك اين كشورها و ضعف بخش سياست در مهار فساد مي‌باشد و آرام آرام به بخش‌هاي قضائي و نظام دادگستري اين كشورها نيز سرايت مي‌كند. ميزان حساب پس‌دهي در اين كشورها غالباً ضعيف مي‌باشد و مجازات‌ها در مقايسه با جرائم بسيار ناچيز بوده و اين خود محرك بروز فساد و ارتشاء مي‌گردد. 34 34

35. 9. وجود شرائط و فرصت مناسب براي تباني اگر در سازمان فرصت براي تباني و زد و بند بروز كند با اين محيط ساخت و پاخت فراهم باشد قطعاً فساد نيز بروز مي‌كند. يكي از روشهاي جدي براي مقابله با پيدايش تباني و ساخت و پاخت نقل و انتقال و جابجائي سريع كاركنان و مديران است. 10. دادن حربه و مديران خرج به كاركنان هر وقت در سازمان به كاركنان توان خريد كالاها و خدمات و تجهيزات و خرج اعتبار داده شود و اين حركت بدون رعايت استانداردهاي نظارتي هدفدار باشد قطعاً ارتشاء و فساد نيز بروز مي‌كند. 11. رسم نمودن اعطاء هديه به تسهيل كنندة كار اعطاي هدايا و كالاها به كاركنان به دليل انجام كار يا تسهيل‌سازي كار در حقيقت شيوع تخلف و فساد در سازمان است زيرا هديه دهنده با عطاي هديه در حقيقت قدرت تصميم‌گيري و مسئوليت اداري كارمند را به بهاي ناچيزي خريداري مي‌كند. 12. دوست شدن مصنوعي و كاذب در اين حالت فروشنده ديگر خودش را فروشنده كالا يا محصول به سازمان نمي‌داند بلكه خودش را دوست صميمي و ديرپاي شما مي‌داند و حتي برنامة تفريحي و مسافرت را با شما و خانواده‌تان طراحي مي‌كند. 35 35

36. 13. برنده شدن در مناقصه‌ها و مزايده‌ها با تفاوت اندك يكي از نكاتي را كه بايد بدان توجه نمائيم آن است كه اگر تفاوت قيمت پيشنهادي برندة مناقصه يا مزايده با نفر بعدي بسيار ظريف و اندك و نزديك باشد مي‌بايست اين شك و ترديد را داشته باشيد كه ممكن است فساد يا تخلفي پنهان صورت گرفته باشد. موضوع را بررسي نماييد اگر مكرراً اين موضوع اتفاق افتاد ترديد در بروز تخلف از خود راه ندهيد. 14. استفاده از كارمند نفوذي در سازمان غالباً شركتها براي برنده شدن در قراردادها و انئقاد قرار دادها از يكي از كاركنان درون همان سازمان استفاده مي‌كنند تا منافع شركت را در ازاي دريافت مبلغ ناچيز رشوه حفظ نمايد. 15. محدود بودن حيطة حساب پس‌دهي محدود بودن حيطة حساب پس‌دهي خود از عوامل مهم در بروز فساد و ارتشاء است به منظور حل اين مشكل مي‌بايست شفافيت و روشن‌گري وظائف را بيشتر نموده، ميزان نظارت و كنترل را افزايش دهيم و دفاتر حسابرسي را افزايش داده و از بازرسان حرفه‌اي استفاده نمائيم. 16. پاداش و مزاياي نامطلوب مزايا و پاداش‌ها را منطقي نمائيم، دستمردها را با توجه به سطح زندگي تعريف كنيم و اين مزايا را با توجه عملكرد ارائه دهيم. 17. طرز تلقي‌هاي غيرنظام‌مند اخلاق فردي و طرز تلقي‌هاي فردي جايگزين تلقي قانون محوري مي‌گردد. در اين حالت مناسب است آگاهي عمومي را در خصوص هزينه‌هاي ارتشاء و آثار زيان بار آن ارتقاء دهيم. 36 36

37. هزينه‌هائي كه در اثر تأثير فساد اداري بايد پرداخت نمائيم 37 37

38. سابقه فساد در ایران • به اوج رسیدن فساد مالی اقتصادی و سیاسی در دوران حکومتناصرالدین شاه قاجار • دریافت ۵۰۰ هزار لیره توسط میرزاآقا خان نوری به دلیل امضا معاهده پاریس • دریافت ۲ میلیون لیره بابت اعطا امتیاز بانک رویتر • گسترش فساد در دوران حكومت رضاخان و محمد رضا شاه پهلوي • گسترش فساد در سالهای پس از جنگ • افزایش تعداد پرونده های اختلاس و ارتشا طی سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ • تصویب قانون ممنوعیت اخذ پورسانت و رشوه در سال ۱۳۷۱ • گزارش معاونت اطلاعات اقتصادی وزارت اطلاعات در سال ۱۳۸۳ پيرامون مفاصد اقتصادی در بخشهای مختلف : زمین خواری و املاک ، تجارت وصادرات ، سیستم بانکی • فرمان 8 ماده اي 1380 رهبرمعظم به سران سه قوه پيرامون مبارزه جدي با فساد مالي و اقتصادي 38

39. 39 39

40. پوششهاي تقلب و فساد تقلب ممكن است مستلزم : ـ دستكاري ، تحريف يا تغيير سوابق يا مدارك ـ تخصيص نادرست يا كاربرد نادرست دارائيها ـ مكتوم ساختن يا از قلم انداختن اثرات مبادلات از سوابق يا مدارك ـ تنظيم سند صوري و ثبت مبادلات صوري ـ سوء كاربرد خط مشي‌هاي حسابداري و يا پوششهايي نظير : پرداختهاي غيرقانوني حقه هاي حسابداري كلاه به كلاه كردن / حساب به حساب كردن و... حسابداري ساختگي : حساب آرائي / حساب سازي و... سرقت از دارائيها 40 40

41. انواع تقلب و فساد رشوه : دادن ، دريافت كردن ، پيشنهاد كردن يا درخواست كردن هر نوع چيز با ارزش به منظور تحت تاثير قرار دادن يك فرد در نحوه انجام يا عدم انجام وظايف وي . اظهارات مجعول يا ادعاهاي مجعول : وقتي اتفاق مي‌افتد كه يك فرد آگاهانه و بصورت ارادي يك حقيقت مهم را جعل نموده يا اطلاعات ساختگي و غير واقعي ارائه داده يا يك ادعاي واهي يا جعلي را كه منجر به زيان مالي يا اقتصادي مدعي عليه مي‌شود را پرونده سازي نمايد . اختلاس : عبارت است از تبديل متقلبانه دارائيهاي در اختيار شخص (كه براساس رابطه اعتماد متقابل در اختيار وي قرار گرفته) به دارايي شخصي . نمونه‌اي از روشهاي پنهان ساختن اختلاس استفاده از سفته‌بازي يا طرحهاي جابجايي ارقام مي‌باشد . سفته بازي زماني اتفاق مي‌افتد كه فرد سفته باز وجه نقد را از طريق به حساب گذاشتن چكهايي بنام اشخاص ديگر (كه هنوز وجه آن چکها توسط بانك وصول نشده است) از بانک وصول مي‌نمايد . براي پنهان ساختن اين تقلب فرد سفته باز بصورت مداوم چكهايي به همان مبالغ در عهده مانده حسابهاي صوري صادر مي‌نمايد (چكها را بين دو بانك جابجا مي‌كند) . جابجايي وقتي رخ مي‌دهد كه شخص وجه نقد را به عنوان پرداخت حسابهاي دريافتني سرقت مي‌نمايد و بصورت مداوم از وجوه مربوط به پرداخت ساير حسابهاي دريافتني براي پنهان ساختن وجه سرقت شده اصلي استفاده مي‌نمايد (دو حساب متوالي را با هم جابجا مي‌كند) . 41 41

42. انواع تقلب و فساد تضاد منافع : وقتي اتفاق مي‌افتد كه شخص منافع اقتصادي يا شخصي افشانشده‌اي در مبادله‌اي دارد كه اثرات زيان‌آوري براي كارفرماي وي بدنبال دارد . پيمانكار صوري : يك شركت غير واقعي است كه صورتحساب آن براي پرداخت توسط فردي كه در فرايند خريد دخيل است ارائه مي‌شود . خريد براي استفاده شخصي : ممكن است شخص اقلامي را با هدف استفاده شخصي يا مازاد بر اقلام مورد نياز خريداري نموده و برخي از آنها را بعداً به استفاده شخصي اختصاص دهد . تفكيك مبلغ خريد به اقلام كوچكتر : قراردادها به دو يا چند قسمت با مبلغ کمتر تقسيم مي‌شوند تا از این طريق محدوديت سقف اختيارات موجود براي معاملات دور زده شده و از مناقصه رقابتي اجتناب شود . اين امر ممكن است شامل اعطاي رشوه توسط پيمانكار به يكي از كاركنان كارفرما نيز باشد . تباني در مناقصه ، تثبيت قيمت يا ساخت و پاخت : گروهي از پيمانكاران با شرکت در مناقصه يك قرارداد توافق يا ترتيباتي بعمل مي‌آورند كه رقابت را از ميان برداشته يا محدود مي‌سازد . اين توافق ممكن است شامل رشوه نيز بشود . 42 42

43. انواع تقلب و فساد تقلب در پرداخت صورت وضعيت : پيمانكار تقاضاي پرداخت صورت وضعيت پيشرفت كاري را مي‌نمايد كه صورت وضعيت مذکور براساس اطلاعات مجعول به طرف ديگر تقديم شده است . صورتحساب مازاد يا اشتباه : وقتي اتفاق مي‌افتد كه تحريف عمدي در مقادير صورتحساب در مقايسه با كالاها يا خدمات دريافت يا ارائه شده وجود داشته باشد . اجحاف : استفاده از قدرت براي تضمين مزايا يا منافع مالي غير مشروع است . انتصاب و جانبداري به نفع نزديكان : استفاده غير قانوني از مناصب دولتي به نفع دوستان و بستگان . از دست رفتن درآمدها در نتيجه فرار از ماليات و عوارض : مي‌تواند شامل موقعيتهاي مختلفي باشد كه در آن درآمدهاي دولت دريافت يا پرداخت نمي‌شوند . استخدام غير منصفانه : اعمال جانبداري در فرايند استخدام براي منافع غير قانوني . تقلب رايانه‌اي : هر رفتار متقلبانه‌اي در رابطه با رايانه‌اي كردن اطلاعات كه از طريق آن شخص قصد كسب مزاياي نامشروع را داشته باشد . بعنوان مثال « جمع کردن خرده ريزه ها » يك تقلب رايانه‌اي است كه در آن ارقام اعشاري محاسبات بهره حسابها به يك حساب شخصي انتقال داده مي‌شود . 43 43

44. تقلب رايانه‌اي با استفاده روزافزون از فن آوري اطلاعات در كاركرد دستگاهها و كاربرد فزاينده سيستمهاي فن‌آوري اطلاعات لازم است حسابرسان اطلاع داشته باشند كه موارد ارتكاب به تقلب و فساد و متعاقب آن كشف چنين مواردي روز به روز پيچيده‌تر مي‌شود . تقلب رايانه‌اي ممكن است شامل دستكاري رايانه يا داده‌هاي رايانه‌اي به هر روشي به منظور كسب پول ، مال يا ساير مزاياي نامشروع يا ايجاد ضرر و زيان باشد . حسابرس بايد خصوصاً از زنجيره حسابرسي ، از مطابقتها و موازنه‌هاي سيستمهاي فن‌آوري اطلاعات و از سطح كنترلها آگاه بوده و همچنين لازم است بر نحوه دور زدن كنترلهاي پردازشي توسط عاملين تقلب و نحوه دستيابي به داده ها و دستكاري داده‌ها اشراف داشته باشد . خصوصاً براي حسابرس سيستمهاي فن‌آوري اطلاعات ، ارزيابي سطح كنترلهاي امنيتي تعبيه شده در سيستم و تناسب آنها با حساسيت داده‌هاي مختلف حائز اهميت مي‌باشد . گردآوري شواهد حسابرسي در محيط فن‌آوري اطلاعات اغلب پيچيده‌تر از حسابرسي دستي سنتي مي‌باشد . در يك محيط فن‌آوري اطلاعات نه تنها شناخت فنون ارزيابي صحت داده‌ها و سيستم ضرورت دارد بلكه استقرار روشهاي گردآوري شواهد نيز ضروري است . لازم است استانداردهاي گردآوري شواهد حسابرسي مطابق با قوانين و مقرراتي كه حسابرسي براساس آن اجرا مي‌شود و با توجه به جايگاه قانوني موسسه عالي حسابرسي توسط موسسه مذكور تدوين گردد . از آنجايي كه فن‌آوري اطلاعات يكي از زمينه‌هاي جديد حسابرسي است و تحولات آن بسيار سريع مي‌باشد موسسات عالي حسابرسي بايد نحوه گردآوري اطلاعات را در حسابرسيهاي فن‌آوري اطلاعاتي كه اجرا مي‌نمايند و همچنين فنون به كار گرفته شده همواره مدنظر قرار دهند . 44 44

45. راههای کمک به پیمانکار تغييرات درصدهای دانه بندی : تنظيم صورتجلسه طبقه بندی زمین مطابق دلخواه بدون توجه به طبقه بندی واقعی و یا طبقه بندی برآورد تغييرات صورتجلسه فاصله حمل تغييرات احجام توپوگرافی قبل و بعد از اجرا (خاک , سنگ و...) تغييرات ضرایب مالی ( کاربرد عمدی ضرایب بالاتر در پرداختها ) تغییرات در واحد انجام کار تغيير و بالابردن سقف آیتم ها كتمان و پوشاندن اشكالات در اجراي ماده 39 شرایط عمومی پیمان كتمان و پوشاندن اشكالات توسط کمسیون تحویل 45 45

46. هدف از پرداخت رشوه پرداخت رشوه معمولاً به منظور دستيابي به اهدافي از قبيل:‌ تسهيل در اجراي قوانين، تسريع در انجام امور قانوني، فرار از قانون ، دسترسي غير قانوني به منابع درآمد زا ، و جعل اسناد و مدارك صورت مي گيرد. مهمترين زمينه هاي كاربرد رشوه عبارتند از : 1- مناقصه 2- مزايده 3- خريدهاي دولتي 4- تسريع در انجام امور قانوني 5- پرداخت به دولت 6- سند سازي 7- كسب امتيازات 8- امور بانكي 9- امور قضايي 10- ساير موارد 46

47. مناقصه و مزایده كسب اطلاع از قيمت هاي اعلام شده از طرف پيمانكاران رقيب در مناقصه هاي دولتي با پرداخت رشوه به مسئولين برگزاري مناقصه يا افرادي كه به دلايلي به پيشنهادات رسيده از طرف پيمانكاران دسترسي داشته باشند. به اين طريق پيمانكار خاطي با اطلاع از رقباي خود پيشنهادي را مطرح مي كند كه از نظر قيمت اندكي پايين تر و يا از نظر كيفيت ظاهري مقداري بهتر باشد. پرداخت رشوه در مناقصه زماني به اوج مي رسد كه پيمانكار به شرايط و خواست هاي غير آشكار و حساس كارفرما دسترسي داشته باشد كه در اين صورت با رعايت نكات مورد علاقه كارفرما حتي مي تواند قيمت خود را هم پايين نياورد. 47

48. خريدهاي دولتي دستگاه هاي وابسته به دولت و يا عمومي ( مانند وزارتخانه ها، شركت ها و سازمان هاي وابسته دولتي ، شهرداري ها و … ) معمولاً جهت تهيه اقلام مورد نياز خود، پس از اخذ مجوزهاي لازم به وسيله مامورين خريد و هماهنگي بخش مربوطه از بازارهاي داخلي و يا خارجي اقدام مي كنند. در اين موارد فروشندگان كالاهاو خدمات با در اختيار گذاشتن تسهيلاتي از قبيل وجه نقد، هداياي جنسي، ارائه خدمات رايگان ، پورسانت ، صدور فاكتورهايي با قيمت هاي غير واقعي تلاش مي نمايند تا مشتري هميشگي براي خود جذب كنند. از نتايج اين كار پرداخت هاي بالاتر سيستم دولتي، خريد اقلامي با استانداردهاي پايين تر از مشخصات اعلام شده ، وخريد اقلام غير ضروري به منظور كسب منفعت شخصي مي باشد. 48

49. تسريع در انجام امور قانوني در اين گونه موارد ارباب رجوع صرفاً به منظور از دست ندادن زمان يا كم كردن مراجعات متعدد و بي مورد اقدام به پرداخت رشوه به كارمندان دولتي مي كند. زيرا مي داند كه كارمند مي تواند با طرح ايرادات قانوني اما بي اهميت و وقت گير او را به دردسر بيندازد. پرداخت رشوه به منظور تسريع در انجام امور اداري و دسترسي سريع تر طلبكاران به طلب هاي خود از بخش هاي دولتي در قالب انجام پروژه هاي پيمانكاري، وثيقه ، دريافت حسن انجام كار، و سپرده ارزي براي صادرات انجام مي شود كه به هر حال بايستي از طرف دولت پرداخت شود. در اين گونه موارد طلبكار براي آنكه زودتر به طلب خود برسد آماده پرداختن رشوه است. امري كه كاركنان مي توانند موذيانه آنرا عقب بيندازند. 49

50. پرداخت به دولت فراگيرترين موارد پرداخت رشوه، در زمينه پرداخت هايي است كه بايد به حساب دولت واريز گردد ( مانند جريمه راهنمايي و رانندگي، حقوق گمركي ، انواع ماليات و عوارض شهرداري). در اينجا سعي مي شود تا با پرداخت رشوه از مبلغ پرداختي به حساب دولت كاسته شود. اثرات سوءاخلاقي و رفتاري رشوه به علت گستردگي ارتباط آن با عامه مردم به سرعت در جامعه شيوع مي يابد. 50