YÜZYILLARA GÖRE TÜRK EDEBİYATI

1. YÜZYILLARA GÖRE TÜRK EDEBİYATI

2. İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı? – 10.yy. • A-SÖZLÜ DÖNEM(Destanlar Dönemi): Türklerin yazıyı henüz kullanmadıkları dönemde oluşmuş bir edebiyattır. • Yazı olmadığı için bu dönemde sadece şiirle ilgili ürünler vardır. • Olağanüstü olayları anlatan destanlar bu dönemin en önemli ürünleridir.

3. Özellikleri: • Sözlü edebiyat ürünleri din törenlerinde doğmuş, din dışı törenlerde gelişmiştir. • Şiir söyleyen kişilere “ozan”, “kam” , ”baksı” , “şaman” gibi adlar verilmiştir. • Şairler,şiirlerini “kopuz” adı verilen saz eşliğinde söyler. • Dini törenlerde söylenen şiirlere “yır” adı verilir.Şiirler hece ölçüsüyle söylenmiştir. • Kafiye olarak genelde yarım kafiye kullanılmıştır.Kafiye düzeni (abab-cccb-dddb….) biçimindedir.

4. Şiirlerde yalın bir dil kullanılmıştır; dil, yabancı etkilerden uzaktır. • Şiirlerde kullanılan nazım biçimi dörtlüktür. • Şiirler “sığır”,”şölen”,”yuğ” denilen törenlerde söylenmiştir. • Sözlü dönemin başlıca edebiyat ürünleri: koşuklar, destanlar, savlar ve sagulardır. • Tabiatla iç içe oldukları için sanatçılar benzetmelerde tabiattan yararlanmışlardır. • İşlenen konular; doğa sevgisi, yaşama sevinci, savaş ve kahramanlık, ölüm acıları, sevgi vb. • Bu dönemin tüm ürünleri anonim özellikler taşır.

5. Sığır: Sürek avının bereketli olması için ava çıkmadan önce yapılan bir törendir. • Şölen: Öküz avından sonra düzenlenen bir ziyafet törenidir. • Yuğ: Çok sevilen bir kişinin ölümü üzerine düzenlenen cenaze törenidir. • SÖZLÜ DÖNEM EDEBİYAT ÜRÜNLERİ: • Koşuk, • Sagu, • Sav, • Destan

6. B - YAZILI DÖNEM TÜRK EDEBİYATI • Yazılı Türk edebiyatı 8. yy.da başlar.10.yy.a kadar devam eder. • Türklerin en eski yazılı eserleri 6.yy.a ait olan Yenisey Yazıtları’dır;ancak okunamadığı için belge niteliği taşımazlar. • Bu bakımdan Türk tarihi ve edebiyatının ilk yazılı ürünleri Göktürk Yazıtları’dır.

7. Dönem ürünleri Göktürkçe ve Uygurca ile verilmiştir. • Hem halk diline dayalı bir anlatım (Tonyukuk Anıtı), hem de sanatlı bir söylev diliyle yapılan anlatım (Kültigin ve Bilge Kağan anıtları) kullanılmıştır. • Hem dini hem de din dışı ürünler verilmiştir. • Bazı atasözleri ve destanlar ( Oğuz Kağan Destanı) bu dönemde yazıya geçirilmiştir.

8. Şiirlerde hece ölçüsü ve dörtlük nazım birimi kullanılmıştır. • Göktürkçe ile ortaya konan ürünlerde dil, yabancı etkilerden uzaktır.Uygurca eserlerde ise yabancı etkiler görülür. • “Bağımsızlık, yurt ve millet sevgisi, komşularla olan ilişkiler” anlatılmıştır. • Anlatımda bir içtenlik ve açıklık vardır. Dolambaçlı yollara kaçılmamıştır.

9. Bu dönemi Göktürk edebiyatı ve Uygur edebiyatı olmak üzere iki bölümde inceleyebiliriz: • A-GÖKTÜRK EDEBİYATI • Göktürk devrinin ele alınan ve gerçekten edebî ve tarihî değer taşıyan metinleri Orhun Âbideleri’dir. • B-UYGUR EDEBİYATI • Her şeyden önce Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir. Bunun sebebi dindir. • Turfan Türk Metinleri, Türkçe Mani Metinleri, Eski Turfan Şarkıları, Altun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi, Sekiz Yükmek(Sekiz Yığın) bu dönemin dikkat çeken eserleridir.

10. 11. – 12. YY.Türk Edebiyatı Genel Özellikleri • Kaşgar ve Balasagun gibi şehirler İslam merkezleri haline gelmiş, buralarda kurulan medreselerde İslami bilimlerden tefsir, hadis, fıkıh, dil gibi alanlarda Türk bilim adamları yetişmiştir. • O ana kadar katıksız bir dil sayılabilecek Türkçeye İslamiyet’in etkisiyle Arapça ve Farsça kelimeler girmeye başladı. • Uygur harflerinin yanı sıra Arap harfleri de kullanıldı.Eserlerde Hakaniye Lehçesi kullanılmıştır. • İlk İslami eserler bu yüzyılda verildi.

11. Bu yüzyıl, klasik Türk edebiyatı(divan edebiyatı)nın bir hazırlık dönemidir. Eski zevk ile yeni zevk bir çatışma ve uzlaşma içindedir. • Aruz ölçüsü kullanılmaya başlandı. • Hece ölçüsü ve dörtlük kullanılmaya devam edildi. • Bu yüzyılda tasavvufun temelleri atıldı. ESERLER: • Manas Destanı • Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib - 1070) • Divan-ı Lügati’t- Türk (Kaşgarlı Mahmut - 1072/1074) • Atabetü’l-Hakayık Edib Ahmet Yükneki - 12.yy.) • Divan-ı Hikmet (Ahmet Yesevi - 12.yy.) • Bakırgan Kitabı ( Hakim Süleyman Ata tarafından yazılan didaktik şiir kitabıdır.

12. 13. Ve 14. YY. Türk Edebiyatı Genel Özellikleri • DEVRİN GENEL ÖZELLİKLERİ: • 13.YY.Türk tarihi bakımından dağılışların, yıkılışların, ve yeniden doğuşların yaşandığı bir dönem olmuştur. • Bu yy.da Gazneliler, Karahanlılar, Selçuklular ve Harzemşahların devlet kurup egemenlik sağladıkları bütün topraklar Moğol egemenliğine girmiştir. • 13.yy. Selçuklu Devleti için hem yükseliş hem de çöküş devridir.Devletin dağılmasından sonra Anadolu’da beylikler kurulmuş; bu beylikler arasındaki çekişmeler, bu dönemi bir bunalım, arayış ve geçiş dönemidir.

13. 13.yy.da göçebe hayatı sürdüren Türkler, kültür ve edebiyat dili olarak Türkçeyi kullanmışlardır. • Yerleşik hayata geçen Türkler ise Arapça ve Farsçayı bilim ve kültür dili olarak benimsemiş, devlet dili olarak da kullanmışlardır. • Türkçenin 13. ve 14. yy.da önem kazanmasında Karamanoğlu Mehmet Bey’in rolü büyüktür. • 15 Mayıs 1277’de bir ferman yayınlayarak Türkçeden başka bir dilin kullanılmasını yasaklamıştır. • Türk beylerinin himayesiyle tam bir Türkçecilik bilinci oluşmuş, sanatçılar Türkçe eser vermenin yanı sıra Türkçenin üstünlüğünü de savunmuşlardır.

14. 13. VE 14. YY. TÜRK EDEBİYATI: • 13.yy. tasavvuf edebiyatının büyük bir gelişim gösterdiği bir dönem olmuştur. • Bu dönemde Mevlana, şiirlerini Farsça söylerken Yunus Emre ve Hacı Bektaş Veli Türkçe şiir söylemiştir. • Selçuklular döneminde yöneticilerin şiire ilgi göstermesi edebiyatın gelişmesini sağlamıştır. • Destanlar, bu dönemde önemli bir yer tutar ( Battalname /Battal Gazi Destanı “İstanbul kuşatmalarına katılan bir komutanın halkın düş gücüyle zenginleştirilmiş kahramanlıkları anlatılır.7500 beyittir.” , Danişmentname/Danişment Gazi Destanı “12. yy.da söylenmeye başlanmış, 13.yy.da yazıya geçirilmiştir.)

15. Halk fıkraları alanında Nasrettin Hoca fıkraları fıkra türünün başarılı örnekleridir. • Anadolu Türk edebiyatının en eski eseri; Ahmet Fakih’in yazmış olduğu “Çarhname” adlı eseridir. • 13.yy.da Tasavvuf şiirinin en önemli temsilcisi Yunus Emre’dir. • Divan edebiyatının ilk temsilcisi olan Hoca Dehhani din dışı konularda yazdığı şiirlerle tanınmıştır. • 14.yy.da Divan edebiyatının en tanınmış şairi Ahmedi’dir. • Divan şiirinin bir diğer önemli şairi Kadı Burhaneddin’dir. • 14.yy.ın tanınmış şairlerinden Gülşehri ve Aşık Paşa Türkçenin gelişmesi için çaba sarfetmişlerdir. • Dede Korkut Hikayeleri bu dönemin dikkat çeken eserlerindendir.

16. 14.yy.da Orta Asya’da kurulan Timur ve Altınordu devletlerinin resmi dillerinin Türkçe olması sonucu Hakaniye Türkçesi yerini Çağatay Türkçesine bırakır. • Bu Türkçeyle yazılmış eserlerin başında; Rabguzi’nin “Kısasü’l- Enbiya”sı, Mahmut bin Ali’nin “Nehcü’l-Feradis (Türk edebiyatının ilk kırk hadis kitabı)”i, Memluklu (Mısır) Seyf-i Sarayi’nin “Gülistan Tercümesi” önemlidir. • 14.yy.da Çağatay Türkçesiyle yazılmış “Codex Comanicus” adlı eser, Latin harfleriyle ve Hristiyan Kıpçaklar için yazılmış olup Katolik propagandası yapan bir eserdir. • 14.yy.da Azeri sahasında yetişen şairlerin en ünlüsü Nesimi’dir( Türkçe ve Farsça iki divanı vardır).

17. 15.Yüzyıl Türk EdebiyatıGenel Özellikleri • DEVRİN GENEL ÖZELLİKLERİ: • Orta Asya bu yy.da tarihi bakımdan büyük değişikliklere sahne olmuştur. • Timur 1402’de Yıldırım Bayezid’i yenmiş, Anadolu’ daki diğer beylikleri egemenliği altına almıştı. • Timur’un torunları (Uluğ Bey, Hüseyin Baykara) Orta Asya’da egemenlikler kurmuşlar, İran edebiyatının etkisinden kurtulamayan Orta Asya Türk edebiyatında Türkçenin gelişmesi için Türk diliyle eser verenleri teşvik etmişlerdir.

18. Yüzyılın en büyük şairi Ali Şir Nevai’ dir. Türkçenin Farsçadan üstün olmadığını ispatlamak için “Muhakemetü’l – Lugateyn” adlı eseri yazmıştır. • Bu yy.da Fatih Osmanlı Devleti’ni İmparatorluk kimliğine sokmuştur. • Fatih İstanbul’u bir bilim ve kültür merkezi haline getirmiştir. • Bu yy.da devlet adamları şairleri desteklemeye devam etmiş; bazı padişahlar da şiir yazmışlardır.

19. 15. YY. TÜRK EDEBİYATI: • Bu yy.da Türkçeye yabancı sözcük girişi sadece Arap ve İran dillerinden olmamış; Osmanlı Devleti’nin sınırlarının genişlemesiyle sınırları içine giren diğer milletlerin dillerinden de Türkçeye yabancı sözcük girmiş; bunun sonucu oluşan dile Osmanlıca adı verilmiştir. • Zengin bir medeniyet ve kültür diliyle oluşan Divan edebiyatı , hükümdar şairlerin de teşvikiyle büyük aşama göstermiştir.( 2.Murat, Fatih, 2. Bayezid Şehzade , Cem Sultan) Divan şiiriyle bizzat ilgilenmiştir.

20. 15.yy.da nesir; sade nesir (Kabusname – Mercimek Ahmet) ve süslü nesir (Tazarruname – Sinan Paşa) olarak gelişir. • Bu yy.da tarih alanında eserler verilmiştir( Tevarih-i Al- Osman, Cihannüma “Genel Türk Tarihi” vb.) • 15.yy.da Halk edebiyatı Tekke şairleri tarafından devam ettirilir. Hacı Bayram Veli,Kaygusuz Abdal, Akşemseddin, Eşrefoğlu önemli şairlerdir. • Dede Korkut Hikayeleri bu yy.da yazıya geçirilir. • Dönemin ünlü şairleri; Ali Şir Nevai, Şeyhi, Süleyman Çelebi, Hacı BayramVeli gösterilebilir.

21. 16.Yüzyıl Türk EdebiyatıGenel Özellikleri • DEVRİN GENEL ÖZELLİKLERİ: • 16.yy.da Timur soyundan gelen hükümdarların Orta Asya’daki egemenlikleri son bulmuş, bu bölgeye Özbekler hakim olmuştur. • Özbek hanları da sanat ve edebiyata destek olmuşlardır. • Timur’un soyundan gelen Babür Şah Hindistan’da Babür imp.nu kurdu. • Bu yy.da Orta Asya Türk edebiyatının en büyük şairi Babür Şah’tır.( Babürname-gezi ve hatıra türünde, Aruz Risalesi, Divan adlı eserleri vardır.

22. Azeri edebiyatında Habibi, döneminin en büyük şairidir(Azeri bölgesinde). • Şah İsmail hem divan hem de halk edebiyatında şiirler yazmış olan hükümdar şairdir( “Hatayi” mahlasıyla şiirler yazar). • Osmanlı İmparatorluğu en parlak dönemini yaşamıştır. • Osmanlı’da 2.Bayezid,Yavuz, Kanuni sanat ve edebiyata büyük önem vermiş , Kanuni “Muhibbi” mahlasıyla şiirler yazmıştır.

23. 16. YY. TÜRK EDEBİYATI: • Bu yy.da Divan edb. en güçlü temsilcilerini yetiştirmiştir. • Divan şiirinin dili iyice ağırlaşmış, daha önce yadırganan yabancı sözcükler kolaylıkla kullanılır olmuştu. • Bu yy.da mesneviler en yaygın şiir biçimini oluşturur.Bu yy. Aşık edebiyatının doğup geliştiği bir dönemdir. • Bu yy.da Tekke şiiri de gelişimini sürdürür. • Divan edebiyatı, Osmanlı Devleti’nin sosyal, ekonomik ve siyasi bakımdan gelişmesine paralel olarak birçok ünlü sanatçı yetiştirmiştir. • Düzyazı ağırlaşmış, sanatlı, Arapça ve Farsça kelimelerle ve terkiplerle (tamlama) süslü bir hale gelmiştir.

24. Divan şiirinin en ünlü şairi Fuzuli bu dönemde yetişmiştir. • Zati, Hayali, Baki, Nev’i, Sururi diğer önemli şairlerdir. • Ayrıca mesnevi tarzında Taşlıcalı YahyaBey,Hakani,Lamii Çelebi, Kara Fazli; • Tarih alanında Hoca Sadettin (Tacü’t-Tevarih adlı eseri var), Gelibolulu Ali (Künhü’l-Ahbar adlı eseri var); • Tezkire alanında Sehi Bey (“Heşt Behişt” (Sekiz Cennet) Anadolu’daki ilk tezkire örneğini vermiştir.Eserde 229 şair anlatılır, sekiz bölümden oluşur.);

25. Dönemin en önemli tezkiresi ise Latifi’nin kaleme aldığı Latifi Tezkiresi’dir. • Gezi alanında Seydi Ali Reis ( Miratü’l-Memalik adlı eseri var.- İlk gezi eseri örneği); • İlk münşeat örneği Ferudun Bey tarafından verilmiştir. • Bu yy.da Divan edebiyatında Türki-i Basit (Basit Türkçecilik) akımı oluşmaya başlamış; akımın en önemli temsilcileri ise Edirneli Nazmi ile Tatavlalı Mahremi’dir. Fakat başarılı olamamışlardır. • Halk edebiyatında ise “Aşık edebiyatı” adı altında bir bölüm oluşmaya başlamış olup; Kazak Abdal, Pir Sultan Abdal, Köroğlu, Kul Mehmet, Hatayi (Şah İsmail), en önemli temsilcilerindendir. • Aşık Garip Hikayesi’nin bu yy.da oluşturulduğu sanılmaktadır.

26. 17.Yüzyıl Türk EdebiyatıGenel Özellikleri • DEVRİN GENEL ÖZELLİKLERİ: • 17.yy.da gerek Celali isyanları gerekse diğer devletlerle yapılan savaşlarda alınan yenilgiler, devlet idaresindeki suistimaller Osmanlı devlet otoritesinin bozulmasındaki önemli etkenlerden olmuştur. • Yy.ın sonunda imzalanan Karlofça Antlaşması Osmanlı’nın avrupa’dan geri dönüşünü başlatmıştır. • Bu koşullar, Türk kültürünün yaygın, kapsamlı gelişmeler göstermesini engellemiş, yine de önceki yy.dan zengin miras sanat ve edebiyattaki başarıların temeli olmuştur.

27. 17. YY. TÜRK EDEBİYATI: • 17.yy.da devlet yapısında bozulmalar başladığı halde kültür, sanat ve edebiyat hayatı yükselişe devam etmiştir. • Divan şiiri İstanbul dışına taşarak Anadolu ve Anadolu dışındaki büyük kentlerde gelişme ortamı bulmuştur (Nef’i , Nabi gibi şairler İstanbul dışında yetişmiştir). • Kaside biçimi özellikle Nef’i ile önemli gelişme göstermiştir. • Aydınlar, topluma, yaşananlara eleştirici gözlerle bakmaya başlamışlardır. • Divan şairleri bu yy.da İran şairleri yerine Türk şairlerini örnek almaya başlamıştır.Çünkü Türk şiiri, İran şiirini geçmiştir.

28. Divan edebiyatında Nef’i, Naili, Nabi, Neşati gibi ünlü şairler yetişmiştir. • Naili ve Neşati Sebk-i Hindi (Hint Akımı) adlı akımı ortaya koymuşlardır. • Nesir alanında Evliya Çelebi , Katip Çelebi , Veysi , Nergisi gibi sanatçılar yetişmiştir. • Peçevi İbrahim Efendi’nin “Peçevi Tarihi” adlı eser önemlidir. • Koçi bey’in 4.Murat’a sunduğu Koçi Bey Risalesi önemlidir.

29. Halk şiirinde asker kökenli şairler yetişmiş; bunlar sınır boylarında kazanılan zaferleri, yaşanan yenilgileri saza söze dökmüşlerdir. • Aşık şiirinde Karacaoğlan, Aşık Ömer, Gevheri gibi şairler yetişmiştir. • Bu yy.da Halk şairleri aruzla şiir söyleme gayreti içindedirler. • 17.yy. ve sonrasında yetişen tasavvuf şairleri, önceki yy.larda yetişenlerin başarı düzeyine erişememişlerdir. • Aşık Garip Hikayesi ile Kerem ile Aslı Hikayesi bu yy.da oluşan önemli iki örnektir.

30. 18.Yüzyıl Türk EdebiyatıGenel Özellikleri • DEVRİN GENEL ÖZELLİKLERİ: • 18.yy. Türkler için üç kıtada kurdukları egemenliğin sarsılmaya devam ettiği yüzyıldır. • Islahat girişimleri,ilk kez bu yy.da ortaya çıkmıştır. • Azerbaycan bölgesinde oluşturulan hanlıklar birer birer Rus egemenliğine girmiştir. • Matbaanın getirilmesi, Lale Devri yy.ın önemli gelişmelerindendir.

31. 18. YY. TÜRK EDEBİYATI: • Lale Devri’nin dünya nimetlerine; eğlence, müzik, içki ve raksa dönük yaşama biçimi Divan şiirine de yansır. • İstanbul ile Anadolu’daki merkezler arasındaki yakınlaşma devam eder.Saz şairleri, İstanbul’un saz ve söz meclislerine konuk olurlar. • Bu yy.da Divan şiirinin son parlak temsilcileri olan Nedim ve Şeyh Galip yetişir. • Dilde sadeleşme eğilimleri, “Mahallileşme akımı” ile iç içe ortaya çıkmıştır. • “Şarkı” gibi popüler bir biçim, dönemin en çok tutulan nazım biçimi olmuştur.

32. Bu yy. halk şiirinin yayılma çağı olmuş; ancak bu alanda güçlü ozanlar yetişmemiştir. • Yy.ın başlarında yetişen “reis-i şairan”(şairlerin reisi) adıyla tanınan Osmanzade Taib önemlidir. • Tasavvuf alanında en önemli şair, Şeyh Galip’tir. • Sefaretname alanında 28 Çelebi Mehmet Efendi’nin yazmış olduğu Sefaretname-i Fransa önemli bir eser olarak göze çarpar. • Dini – Tasavvufi Türk edebiyatının bu yy.daki temsilcisi, nazım ve düzyazı alanında çeşitli eserler veren Erzurumlu İbrahim Hakkı’dır.