Istitutu Pitzalis Nurri

1. Istitutu Pitzalis Nurri Storia de Sardinnia Gentis chi funt benias de su mari

2. Sa preistoria sarda Sa Sardinnia est una de is terras prus antigas de s’Europa ma s’òmini ddu est lompiu a tradu poita su mari fuat malu a ddu imperrai. Si podint scerai arrastus de is primus òminis in su Paleoliticu, perou est facias a su 6000 a.C in su Neoliticu chi ddu ant arresidiau a sa sighida.

3. Medas populus in Sardinnia Is primus òminis beniant de sa’Etruria, de sa penisula iberica, de is Balearis e de s’Africa. In fatu fuant arribaus grupus de s’Anatolia e de s’Egeu. Podeus nai ca in Sardinnia non est lompiu unu populu sceti ma medas populus.

4. Lingua e costumanzias Cun su tempus is populus sardus ant tentu praticau sa matessi lingua e costumanzias. Fuant dividius in medas statixeddus a bortas cunfederaus e a bortas in gherra tra de issus.

5. S’edadi de s’arramini • Facias a su 2000 a.C teniant cuntatu cun is gentis de s’Orienti chi imperrant su mari po pigai ossidiana, arramini e atrus mineralis. Is sardus iant imparau a traballai s’arramini.

6. Is Nuraxis In su 1.800 a.C is sardus cumenzant a fabricai nuraxis. Custas funt turris fatas cun perdas mannas. Nosu non scieus po ita essint a serbiri. Lilliu penzat chi fessant fortezas o logus po avistai is nemigus. Oi in Sardinnia si scerant prus de 7.000 nuraxis.

7. Is Fenicius • Facias a su 1.000 a.C iant cumenzau a ponni pei in is costas sardas in Fenìcius chi fuant partius de su Libanu e fuant lompius in Spannia e in Britannia po bendi sa mercanzia insoru e po agatai riparu. In Sardinnia iant postu emporius comenti de Caralis, Nora, Bithia, Sulchi, Tharros, Bosa, Torres e Olbia.

8. S’amighenzia si scuncordat • A priminziu is Fenizius iscambiant is mercanzias cun is sardus, apustis iant incumenzau a si boli alargai tropu e tandu is sardus ddus iant arroxius e issus iant depiu domandai agiudu a is Cartaginesus

9. Cartaginesus • Is Cartaginesus cun is sordaus mercenarius iant bintu e iant conchistau s’isula foras che sa parti chi issus iant nomenau Barbagia. Is sardus chi si fuant arrendius fuant abarraus in is costas,is chi boliant gherrai contras a is cartaginesus si fuant arritiraus in is montis. Civiltadi cartaginesa e sarda si fuant cunfrontadas po 271 annu.

10. Is romanus • In su 238 a.C is Cartaginesus iant donau sa Sardinnia a is romanus . • Sa Sardinnia fuat una de is provincias de Roma. Is romanus iant portau in sardinnia sa lingua, is leis e is costumanzias ie sa civiltadi insoru iant abeliu is citadis de sa costa e fuant lompius finzas a sa Barbagia. • Finzas a su 111 aC is sardus iant gherrau. Sa cultura de is nuraxis acabat cun is romanus

11. Vandalus • In su 456 a pustis de Cristu,s’imperu romanu decadit e in Sardinnia arribant is Vandalus de Africa. • Abarrant sceti in is citadis fenzas de lassai a nosu grandus arrastus de sa cultura insoru.

12. Bizantinus • In su 534 Giustinianu s’imperadori de Oriente iat bintu is Vandalus e tandu sa Sardinnia fuat bizantina. • S’isula fuat dividia in distritur zerriaus mereie; in Carali fuvernat su Judex , in Forum Traiani ddui fut su poderi militari a is cumandus de su Dux

13. Cristianesimu in Sardinnia • Cun is Bizantinus su Cristianesimu si fuat praticau in totu s’isula. Si fuat difundiu su monachesimu e is ritus orientalis. • Su rei dei barbaricinus Ospitoni iat cunvintu is sardus a lassai is costumanzias paganas e a si cunverti a su Cristianesimu

14. Arabus • De su 640 finzas a su 732 is Arabus iant ocupau su Nord Africa, s’Ispannia e sa Franzia. Sa Sardinnia fuat abarrada isolata poita a belu-a belu is bizantinus si ndi fuant andaus e su Judex po podi difendi s’isula iat nomenau 4 Lociservadoris. • Is arabus fuant abarraus in is costas de Sardinnia po 70 annus. Iant tentu perou pagus cuntatus cun is sardus

15. Is 4 giudicaus • Is lociservadoris iant tentu is poderis civilis e militaris e fuant issus e totu Jugis de Calari, Torres, Gaddura e Arborea. • Donniunu de custus istadus sardus fuat unu stadu soveranu e democraticu. Totus is decisionis non tacant a su rei ma is rapresentantis de su populu riunius in unu parlamentu chi si zeriat Corona de Logu.

16. Is Giudicaus • Donnia stadu teniat fronteras po difendi is interessus politicus e cumercialis, teniat unu parlamentu, leis suas ( Carta de Logu), linguas nazionalis suas , embemas e sumbulus statalis.

17. Arborea • Is Giudicaus iant acolliu Genovesus e Pisanus e custus iant pigau poderi coiendusì cun is fillas de is giugis. Gaddura Calari e Torres si fuant iderrutus, Su Giudicau de Arborea es durau invecis po 520 annus. Arregodaus Marianu e Lionora de Arborau chi iat scritu sa Carta de Logu e iat cumbatiu cun is ARAGONESUS

18. Regnum Sardiniae • In su 1297 su papa Bonifaziu VIII iat istituiu su regnum Sardinaie et Corsicae e iat infeudau su catalanu Giacumu II su Giustu, rei de sa corona de Aragona.

19. Sardinnia a is aragonesus • A prima su Giugi Marianu e agoa sa giudichessa Lionora de Arborea iant gherrau contras a is aragonesus po difendi sa Sardinnia. A sa morti de Lionora is aragonesus si ndi fuant aposentaus in Sardinnia e cun issus nosu seus torraus a su feudalesimu.

20. Sardinnia spaniola • Candu Isabella de Castillia s’est coyada cun Ferdinandu su Catolicu, sa Sardinnia est aruta in manus de sa Spannia. • Sa presenzia spaniola est durada finzas a su 1714

21. Sa Sardinnia e is Piemontesus • De su 1720 finzas a su 1861 sa Sardinnia est stetia dominada de is Piemontesus. • De su 1861 finzas a oi, nosu pur feus parti de s’Italia.