DENDROKRONOLOJİ

1. Adil Özçağlar Enes Uygurhan DENDROKRONOLOJİ

2. Dendrokronoloji, ağaçların yıllık halkalarının tarihlendirilmesidir. Fiziki coğrafya araştırmalarında çeşitli problemlerin açıklanmasında önemli katkı sağlar.

3. Dendrokronoloji çalışmaları çok eskiye dayanmaktadır. Ağaçlarda büyüme katmanını ilk fark eden kişi Theophrastus (MÖ 370 - 287) olduğu ifade edilmektedir. 15. yy da Leonardo Davinci, daha sonrada Montaine ağaç halkalarının yıllık özelliklerini tanımlamıştır.

4. Dendrokronolojinin temel malzemesi ağaçlardır. Ağaçlar her yıl boyuna büyümez aynı zamanda çap artımı da yapar. Ağaç kabuğunun hemen altında gövdeyi saran bir kaç hücre kalınlığındaki kambiyum tabakasının her yıl büyümesi sonucu oluşan odun maddesi yıllık halkaları oluşturur.

5. 1 yıllık halka bir ilk bahar odunu ve bir de yaz odunu kısmından oluşur. Ağaç kesitlerinde çıplak gözle de ayırt edilen açık kısımlar ilk bahar odununu, koyu renkli görünen kısımlar ise yaz odununu ifade eder. Dolayısıyla bu gövde kesitlerinde bir açık bir koyu renkli görünen alanlar birlikte 1 yıllık halkayı meydana getirmektedir.

7. Yıllık halkaların bize sunduğu bilgiler ağacın yaşı ile sınırlı değildir. Bu halkalar yardımıyla;  Arkeolojik kalıntıların tarihlenmesi  Geçmişte oluşan erozyon ve çökelim hızının belirlenmesi  Radyoaktif karbon yoluyla saptanan yaşların doğrulanması  Önemli orman zararlarının veya yangınların gerçekleştiği tarihlerin anlaşılması  Geçmişte yaşanan iklim değişikliklerinin ortaya konması mümkün olur.

8. Dendrokronolojinin Bir Yaşlandırma Yöntemi Olarak Gelişimi

9. Gelişimi üç döneme ayırmak mümkündür. Birincisi daha çok klimatoloji, belli başlı ağaçların botanik özellikleri ve astronomiyle ilgili konuları kapsayan; temelde mikroskop yada büyüteç kullanılarak yıllık halkaların genişliğini ölçülmesine dayanan, ilk adımların atıldığı dönemdir.

10. İkinci dönem, gelişim aşamasıdır. Araştırmalara tarih ve arkeoloji ile ilişkili konularda eklenmiş halka ölçümlerinde alet kullanılmaya başlanmıştır. Üçüncü dönem, ise genişleme yayılma dönemidir. Tarih, arkeoloji ve klimatolojinin yanında jeomorfolojide konunun içine alınmıştır. Yıllık halka genişlikleri bilgisayar X ışını gibi aletlerle ölçülmeye başlanmış ve görüntü analizleri yapılmaya başlanmıştır.

11. Dendrokronolojik Çalışma İçin Örnek Alınması ve İncelenmesi

12. Canlı ağaçların gövdelerinden, kesilmiş gövde kesitleri yada fosilize olmuş ağaçlardan elde edilen örnekler artım burgusu adı verilen aletle çıkarılır. Çıkartılan materyale artım kalemi adı verilir.

14. Örnekler ağaç gövdesinde göğüs hizası yüksekliğinden alınır. Çıkarılan örneklerin üzerine örneğin yerine ait özellikler ve ağaç türüne ait özellikler yazılarak yapıştırılır. Örnekler plastik taşıyıcılarda saklanır. Labarotuvar çalışmalarında en önemli aşamalardan birisi halkaların belirlenmesidir. (artım kaleminin yüzeyinin kesilmesi,ince kesit alınması, boyama) Canlı ağaçlardan alınan artım kalemleri halka sayım aletleri tarafından sayılmaktadır.

16. Saha seçimi yapılacak olan araştırmanın amacına göre değişir. İklim ile ilgili çalışmalarda kullanılacak örneklerin seçiminde yetişme koşulları bakımından sınırlayıcı faktörü ( yağış, sıcaklık) dikkate alınarak örnekleme yapılır. Jeomorfolojik çalışmalar için kullanılan malzemeler içinde sadece canlı ağaçlar değil fosilize olmuş malzemeye dikkat edilmesi gerekir.

17. Dendrokronolojik çalışmalarda kullanılan ağaç türleri oldukça çeşitlidir. Lübnan Sediri (Cedruslibani) Sarıçam (Pinussylvestris) Karaçam (Pinusnigra) Sapsız Meşe (Quercuspetraea) Saplı Meşe (Quercusrobur) Göknar (Abieyes) Ladin (Picea) Ardıç (Junuperus)

18. Tropikal Ağaçların Dendrokronolojisi • Ilıman kuşak ağaçlarında kambiyum kış mevsiminde faaliyette değildir. Bahar geldiğinde kambiyum tabakasındaki hücrelerin çeperleri incelir ve hücre yenilenmesi başlar. Bu nedenle ılıman kuşak ağaçlarında yıllık halka özellikleri belirgindir. • Tropikal ağaçların dendrokronolojisi ilgili en önemli sorun, bu ağaçların büyüme periyodunu tetikleyen faktörlerin neler olduğudur. (taşkınlar, kenar kısımdaki kurak mevsim kambiyum faaliyetini kesintiye uğratır.)

19. Ağaç Malzemede Zaman İçinde Meydana Gelen Değişimler • Tarihsel kronolojilerin oluşturulması, yıllık halka genişliği ve odun yoğunluğunun çalışılmasıyla ilgili olarak şunlar bilinmelidir -Ağaç malzemenin bozulmasına veya çürümesine neden olan organizmaların ya da mekanizmaların tanınması -Bozulma/çürüme belirtilerini tanımlamak -Odunun nasıl daha iyi korunacağını bilmek önemlidir

20. Petrifiye (taşlaşmış) Ağaç Malzeme • Herhangi bir organik maddenin içindeki unsurların yerine mineral maddelerin geçerek dokuların taşa dönüşmesi olayıdır • Ait oldukları döneme ilişkin iklim koşulları ve bitki örtüsü hakkında bilgi verir • Odunun orijinal yapısı tüm detayıyla görülmektedir • Jeolojik dönemler boyunca büyük değişikliğe uğrayan yeryüzü florasının iyi anlaşılmasını sağlar ve paleocoğrafyayla ilgili önemli bilgiler verir • Arjantin, ABD, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan. Türkiye  Ankara Çamlıdere

22. Dendrokronoloji İle Kalibrasyonu Yapılan Bazı Yöntemler

23. Karbon tüm canlı organizmaların temel bileşenidir. Karbonun üç iztopundan biri olan C14 miktarı zamana ve mekana bağlı olarak değişir. Radyokarbon yaşlandırması yöntemi odun, karbonize olmuş odun, turba, organik çamur, foraminiferler ve kabuklulara uygulanmaktadır. 1- Karbon 14 Yöntemi

24. Özellikle ağaç sınırındaki değişiklikleri ortaya koymada en sık kullanılan yöntemlerden birisidir. Amacı sedimentler içinde bulunan polenleri esas alarak bitki örtüsünü ortaya çıkarmak ve bu yolla iklim hakkında yorumlar yapmaktadır 2-Polen Analizleri

25. Ağaçların olmadığı depolar yada yer şekilleri üzerinde yaş konusunda tahmin yapmaya imkan verir. Avantajlar: Geniş bir bölgede glasyel ilerlemesi, depremler gibi bazı olayların mekansal dağılışının izlerinin bulunması Çalı, yaprak ve kabuklu yapıda olan likenlerden en çok kabuk likenler yaşlandırmada kullanılır 3- Likenometri

26. Varv: Akarsuların göllerde biriktirdiği çökellerdir. Devri tabakalaşma gösterirler. Lamina: Her bir mikrotabakaya verilen isim. Koyu renkli tabakalar kışın, açık renkli tabakalar yazın oluşur. Varv kalınlıklarındaki değişiklikler iklim oynamaları konusunda kanıt olmaktadır Yaşlandırmada varvlarla ağaçlardan elde edilen yıllık halka kronolojileri karşılaştırılır 3- Varvlar

27. İklim çeşitliliğinin anlaşılması ve buzulların yayılış alanlarının genişlemesine yol açan belli başlı iklim koşullarının belirlenmesi konusunda fırsatlar sunar Karotlarda yaşlandırma katmanların yüzeyden aşağıya doğru sayılmasıyla yapılmaktadır. Elde edilen veriler yıllık halka kronolojisiyle karşılaştırılır 4- Buzul Karotları

29. Fiziki Coğrafya Çalışmalarında Dendrokronoloji Uygulamaları

30. Paleoklimatoloji ve dendrokronoloji Bitki örtüsü ve dendrokronoloji Yangınlar ve dendrokronoloji Jeomorfoloji ve dendrokronoloji Hidrografya ve dendrokronoloji Toprak erezyonu ve dendrokronoloji Hava kirliliği ve dendrokronoloji

31. Güncel iklim özellikleri ile geçmişteki iklim özelliklerinin dendrokronolojik yöntemlerle araştırılması dendroklimatoloji, aynı özelliklerin haritalanması amacıyla yıllık harita halka analizlerinin kullanılması da dendroklimatografi olarak tanımlanır. 1- Paleoklimatoloji ve Dendrokronoloji

34. Bitki örtüsü ile ilgili çalışmalara örnekler • Apenin Dağları’nda yaşlı Avrupa kayını topluluklarının dendroekolojisi ve bu toplulukların yapısal özellikleri • Finlandiya batısındaki kıyı alanlarında Avrupa ladini gelişimi ile kış mevsimi koşulları arasındaki ilişkilerin ortaya konulması • Sibirya batısında Sibirya ladini ve Sibirya melezi gibi konifer ağaç türlerinde, yetişme mevsimi sırasında meydana gelen don olayları yada ani sıcaklık düşüşleri gibi etkilerin ortaya konması 2- Bitki Örtüsü ve Dendrokronoloji

35. Ağaçlar yangınlar iki şekilde korunurlar -Yapısal korunma ile yaralanmaların engellemesi -Yangın sonrası ağaçta oluşan savunma mekanizması. Enfeksiyon ve yaralanmaların ilerlemesi engellenir Yanmış gövde kabukları en önemli kanıtlardır. Yangından kurtulan ağaçlarda çürüme görülebilir Meydana gelen yara izlerinin tarihlendirilmesiyle yangın yılları tespit edilebilir. 3- Yangınlar ve Dendrokronoloji

37. Yeryüzünün şekillenmesinde rolü olan belli başlı etken ve süreçlerin, ağaçların yıllık halkalarının kullanılarak tarihlendirilmesi Akarsular, göller ve denizlerin geçmişteki durumlarının ortaya konulması, glasiyelerin değişimleri, yamaç olgusu, birikim süreçleri ve yine jeofiziksel katastrofik olayların anlaşılması gibi olayları kapsayan dendrojeomorfolojide amaç ağaçları etkileyen jeomorfolojik aşamaların tarihlendirilmesidir 4- Dendrojeomorfoloji

39. Dendrokronolojik çalışmalar akım ve seviye değişiklikleri ile ilgili olarak su kaynaklarının yönetimi açısından da önem taşımaktadır. Bilindiği gibi bu çalışmalar fiziki coğrafyanın birçok konusunda olduğu gibi pratik sonuçları açısından da değerlidir. Dendrokronoloji kaynak yönetimi açısından birçok potansiyel uygulamaya sahiptir. Dendrohidroloji ve dendrohidrografya, su kaynakları yönetimi yönünden çok fazla kullanılmamış ve göz ardı edilmiştir. 5-Dendrohidroloji

40. Göl seviyelerinde meydana gelen değişimlerin belirlenmesinde, geçmişte meydana gelen taşkınların belirlenmesinde, flüvyal süreçlerin yaşlandırılmasında

41. Dendrokronolojiden son yıllarda erozyon çalışmalarında da yararlanılmaktadır. Toprak erozyonu miktarının belirlenmesinde güvenilir bir kaynak olarak erozyonla açığa çıkan ağaç köklerinin kullanıldığı belirtilmektedir Açığa çıkan ağaç köklerinin yıllık halkalarındaki anatomik değişiklikler sayesinde kökün erozyon nedeniyle açığa çıktığı ilk yılın belirlenebilmesi, geçmiş erozyon süreçleri için yeni bakış açılarının da ortaya çıkmasına yol açmıştır 6-Toprak Erozyonu ve Dendrokronoloji

43. Ağaçlar sadece iklim gibi ortam koşullarını kaydeden canlı aletler değil aynı zamanda radyoaktivitenin de içinde bulunduğu antropojen değişiklikleri yansıtan unsurlardır. Ukrayna’daki Çernobil faciasının meydana geldiği alanın yakın çevresinin yapılan çalışmalar ağaçların yıllık halka gelişiminde belirgin değişiklikler olduğunu ortaya çıkarmıştır. Yıllık halka genişlikleri belirgin şekilde azalmıştır. 7-Hava Kirliliği ve Dendrokronoloji

44. Türkiye’de Dendrokronoloji Çalışmaları

45. Türkiye’de dendrokronoloji ile ilgili çalışmalar 1940’lı yıllara kadar gitmektedir. 1942 yılında Gassner ve Christiansen - Weniger’in ağaçların yıllık halkaları ve iklim ilişkisine dayanan çalışmaları ilk çalışmalar arasında yer alır Türkiye’deki en önemli ve büyük çalışma 30 yıl süren “Ege Dendrokronoloji Projesi”dir. Türkiye’de en çok hava kirliğinin ağaçlar üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Edremit’in Anıtsal ve Korunmaya Değer Ağaçları (2010) (Dç. Dr. İsa CÜREBAL)

46. AVCI, M. (2007). Coğrafyacılar İçin Dendrokronoloji, İstanbul, Çantay http://www.avrasya.itu.edu.tr/TURQUA http://tr.wikipedia.org/wiki/Dendrokronoloji http://biltek.tubitak.gov.tr/ KAYNAKÇA