Қазақстан тарихы және әлеуметтік – саяси пәндер кафедрасының аға оқытушысы:Нұрмаханова Н.Ж

1. «Жаңа уақыт мәдениетіндегі батыс еуропалық философия.Жаңа уақыт мәдениетіндегі негізгі рухани бағдарлар» Қазақстан тарихы және әлеуметтік – саяси пәндер кафедрасының аға оқытушысы:Нұрмаханова Н.Ж

2. Дәріс мақсаты : Студенттерді Жаңа Уақыт мәдениетіндегі батыс еуропалық философия. Жаңа Уақыт мәдениетіндегі негізгі рухани бағдарларымен таныстыру. • Дәріс жоспары: • 1Эмпиризм мен рационализм философиялықдәстүрінің пайда болуы(Ф.Бэкон,Р.Декарт) • 2Эпистемиологиялық идеалдың қалыптасуы. • 3Жаңа рационалдылықтың қалыптасуы. • 4Жаңа уақыт философиясындағы француз және энциклопистерінің дәуірі.

3. Жаңа Заманның бас кезіндегі философияның хронологиясы Дәуірі Басталуы Дәуірі Жаңа заман Қайта өрлеу Ағартушылық 1600ж. 1640ж. 1688ж. 1700ж. Бруно (1548-1600) Фр.Бэкон (1561-1626) Лок (1632-1704) Галилей(1564-1642) Капенелла(1568-1639) Ньтон (1643-1727 ) Вольтер (1694-1778) Гоббс (1588-1679) Лейбниц (1646-1716) Декарт (1569-1650) Беркли (1685-1753) Спиноза (1632-1677) Юм (1711-1776)

4. Спиноза философиясы Бенедикт (Барух) Спиноза(1632-1677) - европалық рационализмніңкөрнектіөкілі, Р.Декартілімін жалғастырушы, Жаңа Заманғы жетілдірілген, толық және негізделгенфилософиялық жүйенің авторы. Спинозаныңфилософиялықзерттеулерінің пәні: 1. субстанция мәселесі; 2. танымтеориясы; этика сұрақтары, бостандық және қажеттілік мәселелері. Спинозаның философиядағы маңызды үлесі - болмыс мәні қарастырылатын субстанция теориясын жасауында. Негізіне Декарттың субстанция туралы теориясы алынғанымен, өзі онымен келіскенімен, Спиноза Декарттың теориясының кемшіліктерін жойып, өз жүйесін қалыптастыруға тырысты. Спиноза Декарттың субстанция туралы теориясының басты кемшілігі - оның дуализмінде деп санады. Ондағы қайшылық - өз тіршілігі үшін өзінен өзгені қажет етпейтін мән болғандарына қарамастан барлық субстанцияларды жаратқан Жалғыз және Ең жоғарғы Ең ақиқат субстанция - Құдай болып, барлық басқа субстанциялар оған тікелей тәуелді болуында.

5. Бұл қайшылықты Спиноза өзінің біртұтас субстанция туралы ілімінде шешуге тырысты. Спиноза теориясының мәнімынада: 1. жоғарғы субстанция - Құдай мен Олжаратқансубстанцияларарасындаайырмашылықжоқ; 2. барлығын, бүкілтіршіліктіөзіқамтып жатқан бірғана субстанция бар; 3. ол субстанция Табиғат пен Құдайдықатарқамтиды; 4. Табиғат - Құдай - бір; 5. Табиғаттан тысқарынемесеТабиғаттанжоғары тұрғанҚұдайжок; 6. Құдай Табиғаттың ішіңде; 7. тек біртұтас Табиғат + Құдайғанажаратаалады; 8. «Жаратушыәлем» біртұтас Табиғат + Құдай - «жаратылғандүниені» - жекезаттардыжасайды; 9. жекезаттар өзбетіншетіршілікетпейді, олбіртұтас субстанцияның - Табиғат + Құдайдың «модустары» - көріністеріғана: 10. модустартіршілігініңсыртқыкөрінісі - біртұтас субстанция (Табиғат + Құдай), модустарОған бүтіндей тәуелді. Модустар кеңістікте және уақыттакозғалады, олардыңтіршілігінің басы мен аяғы бар.

6. Субстанцияның (Табиғат + Құдай) өзінің мынадайқасиеттері бар: 1. тіршілікетеді; 2. дербес, ештеңеге тәуелдіемес; 3. өз-өзініңішкісебебі бар (модустар сияқты сыртқы емес); 4. көптегенқасиеттерге (атрибуттарға) ие, олардыңнегізгілері (ойлау мен дәйектілік) Декартта жекемодустардыңсипатыболса, Спинозаіліміндебүкілсубстанцияныңқасиеті; 5. уақыт пен кеңістіктешексіз; 6. мәңгі (ешкімжасамайды және жойылмайды); 7. қозғалыссыз.

7. Спиозафилософиясындағы онтология және гносеология

8. Гносеология мәселелерін зерттей келіп Спиноза танымның үш сатысын жіктейді: 1. тікелейадамтанымынанбастауалатын және ешбірсыртқысебептерге (сезім, тән, т.б.) тәуелдіболмайтын «таза түрдегітаным» - танымныңжоғарғытүрі; 2. ақиқаттығытөмен, акыләрекеті нәтижесінделогикалықоперацияларқалыптасатынтаным; коршағандүниеніңсанадабейнеленуі нәтижесінде калыптасатынтаным. Спиноза пікірінше, олбілімдерайқынемес, толықемес, тереңемес, дәлелменнегізделмеген. Бірақоларақиқатбілімалудаүлкенрөлатқарады. Спиноза этикасының өзекті мәселелері: 1. детерминизм (табиғаттағының бәрінің шарттылығы); 2. бостандық пен қажеттілік арақатынасы. Оларды зерттей келіп Спиноза мынадай қорытындылар түйеді: 1. субстанцияда бостандық пен қажеттілік тұтасып, бірігеді; 2. Құдай (Табиғат) толықбостандыққа ие, бірақОлқажеттілікшеңберіңдеғанаәрекететеді; 3. модустарда (жекезаттарда) еркіндікжоқ және оларқажеттіліккебүтіндей тәуелді; 4. адам - модус басқамодустарданойлауыменерекшеленеді, демек, бостандыққаұмтылады. Бірақолөзі де модус болғандықтаназатемес және қажеттіліктің құрсауындағанаәрекететеді; 5. жаныазаттықтықалағанымен, адам кажеттілікталабынакөніп, қажеттілік ағынымен жүзеді (Спиноза тілінде - «рухани автомат» болыптабылады); 6. сыртқықажеттіліктерді - ішкіқажеттіліккеайналдыру - бостандықкаапаратынжол; 7. бостаңдық - бұл танылғанқажеттілік. Жоғары дәрежедегі бостандыққа жету үшін Спиноза пікірінпе мынадай шарттар орындалуы қажет: 1. Табиғат - Құдайсубстанциясытүріндегіқажеттіліктібарынша (максималды) таныпбілу; аффектілерден(қайғы, қуаныш, әуестену, т.б.) арылуқажет, өйткеніоларбостандыкқакедергіжасап, адамдықажеттілікбойыншаәрекететуге мәжбүрлейді. Спинозанын өмірлік девизі: «Күлмеу, жыламау, қарғамау-түсіну!.»

9. Спиноза философиясының қайнарлары және ықпалы

10. Ортағасырлық еуропалық философия Еуропалық философия

11. Жаңа Заманғы ағылшын философиясында үлкен із қалдырғандар: • Фр.Бэкон – философиядағы эмпиристік бағыттың негізін қалаушы; • Томас Гобсс (мемлекет мәселесін зерттеп, «қоғамдық келісім» теориясын ұсынды); • Дж.Локк (Т.Гобсс дәстүрін жалғастырып, мәселесін зерттеді).

12. Ағылшын философиясы XYIIғ. Үшін озық үлгіде дамыды. Ағылшын философиясының қалыптасуына ықпал еткен саяси оқығалар: • XYIIғ. ортасындағы Оливер Кромвельдің революциясы (корольді құлату мен жазалау, республиканың аз мерзімді тіршілігі, индепенденттер қозғалысы); • 1688 жылғы «даңқты револяция»; • протестентизмнің толық жеңісі, англикан Шіркеуінің Рим папасына тәуелсіздігі мен ішкі автономияға қол жеткізуі; • парламент ролінің орнығуы; • жаңа буржуазиялық қоғамдық-экономикалық қатынастардың дамуы.

13. Т. Гоббс философиясы Томас Гоббс (1588-1679) - Бэконның философиялық дәстүрін жалғастырушы шәкірті.Негізгіеңбектері: «Азаматтуралыбастапқынегіздеме», «Левиафан - материя,форма, мемлекеттік, діни және азаматтықбилік».

14. Томас Гоббс: 1. теологиялық схоластикалық философияға қарсы шықты; 2.философия мақсаты - ғылыми-техникалық прогреске жол ашу, адам әрекетінің практикалық нәтижелеріне қол жеткізу деп түсінді; 3. эмпиризмдіжақтады, Декарттың рационалистікфилософиясынсынады; 4. нағыз материалист болды; 5. қоғам мен мемлекет мәселесінмаңыздыфилософиялық мәселе депсанады; 6. мемлекеттеориясынжасады; 7. мемлекетпайда болуының негізіндеқоғамдықкелісімжатырдегенидеяныалғашұсынды.

15. Гоббстың философиялықзерттеу пәні — гносеология және мемлекетмәселесі. Гоббс адамтанымынегізіненсезімдікқабылдауарқылыөтедідепсанады. Сезімдікқабылдау - сезіммүшелерінің (көз, құлақ, т.б.) қоршағандүниеденсигналдардықабылдап, өндеуі. ОлсипаттардыТ.Гоббс«белгілер» депатап, былайшажіктейді: 1. дыбыстар- жануарлардыңөзәрекетіннемесениетін (білдіретінсигналдар (кұстар «әні», жыртқыштардыңырылы т.б.); 2. ен салу - қатынас барысындаадамойлаптапқанбелгілер; 3. табиғибелгілер— табиғат «сигналдары» (найзағай, бұлт, т.б.); 4. еркінкоммуникативтібелгілер— тілдегісөздер; 5. белгілеррөліндегібелгілер— азшылыққағана түсінікті, арнайышифрланғансөз (ғылымитіл, дінитіл, жаргон, т.б.); 6. белгілердіңбелгісі - атаулардыңатауы - универсалиелер (жалпыұғымдар).

16. Гуго Гроций философиясы Г.Гроций (1583-1645) - Голландияның саяси-әлеуметтік және философиясының көрнекті өкілі, қоғам қайраткері, философ, заңгер. Ойшылдыңфилософиялық зерттеулерініңбасты салалары: 1. гносеология (таным); 2. мемлекет және құқық; 3. соғыс және бейбітшілік мәселесі; 4. халықаралыкқатынастар.

17. Гроций табиғи құқық теориясының негізін қалады. Бұл теорияның басты идеялары: 1. құқық Құдайданкелгенжоқ; 2. құқықбастапқыданадамға тән, тиесілі; 3. кұқықатаулыныекіүлкенбөлімгетоптауғаболады: табиғиқұқық және жазылған (позитивті) құқық; 4. табиғиқұқық - адамғатабиғатынанберілетін құқық (өмірсүругеқұқық, тұлғалық құқық, бостандыққұқығы, т.б.) - жазылған-жазылмағанынақарамай, барлықтүрі бұлжымайсақталынуытиіс; 5. жазылған (позитивті) құқық - адамдарөздерішығаратын және арнайыдеректердежазылатын тәртіпнормалары; 6. ресми (жазылған, позитивті) құқықтабиғи құқыққасүйенуіжәнеоғанқайшыкелмеуітиіс.

18. Гоббс философиясының қайнарлары және ықпалы

19. Жаңа заман бас кезі АҒАРТУШЫЛЫҚ ДӘУІР

20. Дж. Локк философиясы Дж.Локк (1632-1704) -Бэкон мен Гоббстың философиялық идеяларын дамытып, Жаңа Замандағы ағылшын философиясының эмпиристік және материалистік дәстүрін жалғастырды. Негізгі еңбегі: «Адамның ақыл — ойы туралы тәжірибе».

21. Дж.Локк философиясының негізгі қағидалары: 1. дүниематериалды; танымнегізінде тек қана тәжірибежатады («сезімдеболмаған нәрсеадам ойында (ақылында) болмайды»); 3. адамда «туабіткенидеялардың» болуымумкінемес, себебіидеялардың өзі тәжірибеарқылы пайдаболады; 4. сана - әр адамөзөміріндегітәжірибементолтыратынбосбөлме (еmрtу cаbіnеt), тәжірибежазылатын «таза тақта» (tabula rаsа); 5. тәжірибекөзі - сыртқыдүние; 6. философиямақсаты - адамныңөзәрекетіндетабысқажетуінекөмектесу; 7. адамидеалы — сабырлы, заңды тындайтын және заңдысыйлайтын, адамгершіліктіұстанатын, өзінжан-жақтыжетілдіріп, өзсаласында жақсыжетістіктергежеткен джентльмен; 8. мемлекет идеалы - биліктіңзаңшығарушы, орындаушы және федеративті (сыртқысаяси) болыпжіктелгеннегізде құрылғанмемлекет. Мемлекеттегібилікбөлінісітуралыбіріншіайтқан Локк болды.

22. Локк философиясының қайнарлары және ықпалы

24. Г.Лейбниц философиясы Г.Лейбниц (1646-1716) - немістің математик-ғалымы, заңгер, философ - Жаңа Заман философиясының соңғы көрнекті өкілі және неміс классикалық философиясының ізашары. Негізгі еңбектері: «Монадология», «Адамның ақыл - ойы туралы жаңа тәжірибелер».

25. Лейбниц философиядағы рационалистік бағытты жақтады. Оның философиялық зерттеулерінің негізгі мәселелері: 1. субстанция; 2. таным.

26. Лейбниц Декарттың дуализмін қабылдамады: 1. бірішіден, барлықсубстанциялардың (өзтіршілігіүшінөзіненқажететпейтін) жоғары субстанция - Құдайға және олжаратқанөзаратәуелсізсубстанцияларға; 2. екіншіден, жаратылғансубстанцялардың дәйекті және рухани (ойлайтын) болыпбөлінуі.

27. Лейбниц монадологиясыныңнегізгіқағидалары: 1. бүкіл дүниекөпсандысубстанцияданқұралған, субстанциялардың табиғатыдуалистік (Декарт пен Спинозадаекіұдай) емес; 2. олсубстанциялармонадалардепаталады (грек тіліненаударғанда «бір», «біреу»); 3. монада қарапайым, бөлінбейді, дәйектіемес, материалды-заттыққұрылымемес; 4. монадологияның 4 сапасы бар: ұмтылыс; әуестену; қабылдау; елестету. 5. мәні бойынша монада - өз жағдайын үздіксіз өзгертетін, біртұтас әрекет. 6. өзінің үздіксіздігіне байланысты монада өзін-өзі сезінеді; 7. монадалар абсолютті тұйық және бір-біріне тәуелсіз (Лейбниц пікірінше: бір нәрсе кіретін, бір нәрсе шығатын терезелері жоқ).

28. Барлық монадаларды Лейбниц 4 топқа жіктейді: 1. «жалаңашмонадалар» - неорганикалықтабиғатмонадалары (тастар, жер, пайдалықазбалар); 2. жануарлармонадалары- түйсікке және жетілмегенөзіндіксанағаие; 3. адам (жан) монадалары- санаға, еске, ойлауқабілетінеие; 4. жоғарғы монада —Құдай. Монада класыжоғарыболғансайыноныңпайымдылығы мен бостандықдеңгейі де жоғары.

29. Лейбниц философиясының қайнарлары және ықпалы

32. ХҮШғ. француз ағартушылығы және оның өкілдері XVIII ғасырдағы француз философиясын Ағартушылық философия деп атау қабылданған. Бұлай аталуы оның өкілдерінің Құдай, қоршаған дүние мен ондағы адам орны туралы қалыпты түсініктерді түпкілікті жойып, өз философиялық ізденістерінде новаторлық көрсетіп, ұлғайып келе жатқан буржуазиялық идеяларын ашық насихаттауында. Жалпы алғанда, француз ағартушылары 1789-4794 жылдардағы Ұлы Француз Революциясын идеологиялық тұрғыдан дайындаушыларға айналды.

33. Француз Ағартушылықфилософиясыныңнегізгібағыттары: 1. деистік; 2. атеистік - материалистік; 3. утопистік - социалистік (коммунистік).

34. Деистікбағыттың өкілдері: Вольтер Монтескье Руссо Кондильяк. Атеистік — материалистікфилософияның өкілдері: Мелье Ламетри Дидро Гельвеций Гольбах. Социалист - утопистері (коммунистер) өкілдері: Мабли Морелли Бабеф Оуэн Сен-Симон.

35. Вольтер философиясы Вольтер (шын фамилиясы — Аруэ) Франсуа(1694-1778) - философ, жазушы, публицист, француз Ағартушылығы негізін қалаушылардың бірі.

36. Франсуа Вольтер: 1. дінге, әсіресекатолизмгежан-тәніменқарсышықты 2. Кұдайдытіршіліктіңбастамасы, айналадағы дүниеніңнегізідепқарастырады, 3. Құдайдың бар екенінмойындау - қоғамдықтәртіпті сақтау мен адамдардың (Кұдай жазасыалдындағықорқынышарқылы) адамшылық бет - бейненісақтауыүшінморальдық-эстетикалық тұрғыдан аса қажет; 4. танымғақатыстыэмпиризмдіжоғарыбағалайотырып эмпиризм мен рационализмдібіріктірудіжақтады; 5. халыкқадегенгумандықатынасқа, оныңқұқықтарынқұрметтеугешақырды; 6. мемлекет идеалы ретінде «білімдіәмірші» (просвещенный абсолютизм идеясы) басқаратынабсолюттімонархияныжақтады.

37. Вольтер философиясының қайнарлары және ықпалы

38. Жаңа заманның бас кезі Ағартушылық дәуір

39. Монтескье философиясы Вольтердің замандасы - француз философы, жазушы, заңгер, ғалым - Шарль Луи Монтескье(1689-1755) болды. Монтескье философиясыадамзаттыңкейінгітарихыүшін аса мәндіболды -философ қазіргідемократиялық мемлекеттердіңнегізіндежатқанидеялардыұсынды. Олар: 1. заңприоритетіидеясы; 2. биліктіңзаңшығару, орындаушы және сот биліктерінежіктелуі.

40. Руссо философиясы Жан-Жак Руссо (1720-1778) - саяси-әлеуметтік философияға көп мән берді, революцияшыл демократтық позицияны ұстанды .

41. Руссо философиясының негізгі қағидалары: 1. Құдайды әлемдік ерік, әлемдік ақыл деп білді; 2. материя жаратылмағанжәнеәрқашанобъективтітіршілікетеді; 3. адамажалды тән мен мәңгілікжаннан тұрадыдепсенді; 4. адамдүниені (заттар мен кұбылыстар мәнін) түпкіліктітолықтаныпбілеалмайдыдепсанады; 5. дінатаулыға, христиандыққақарсыболды. Бірақ «дінжойылғанжағдайдаморальдықшекжойылып, адамгершіліктөмендейді» депқауіптеніп, діндердіалмастыратын «азаматтықдін», «әлемдікеріккульті», «ұлытіршіліккульті» т.б. ойлапшығарудыұсынды. 6. эмпириялық (тәжірибелік) танымдыжақтады;

42. Этьенн Кондильяк философиясы Этьенн Кондильяк (1715-1780) - қоғам мәселесіне аз мән беріп, негізгі назарды танымды (гносеологияны) зертгеуге аударды.

43. Кондильякфилософиясының бастыидеялары: 1. дүниетанылады; 2. адаммүмкіндіктері (ақылы, сезіммүшелері) қаншалықболса, оныңсыртқыдүниенітанумүмкіндігі де соншалық; 3. қоршағандүние - барлықбілімдердіңкөзі; 4. танымнегізіндесезімдікқабылдау жатыр (сезіморгандарыныңқоршаған дүниеніадамақылындабейнелеуі); 5. сезімдікқабылдаудыңқатысынсыз, тек ақыларқылытанудегенболмайды.

44. Атеистік-материалистік бағыт және оның өкілдері Атеизм - философиядағы Құдайдың қандай да болмасын тіршілігі мен көріністерін терістейтін және дінді жоққа шығаратын бағыт. Материализм — идеалдының (рухтың) қоршаған дүниені жаратудағы және болмысындағы рөлін мойындамайтын дүние, оның кұбылыстары мен адам тіршілігін жаратылыстық ғылымдар тұрғысынан түсіндіретін философиялық бағыт.

45. Атеистік - материалистік философия XVIII ғасырдағы Франциада, Ұлы француз революциясы кезінде кең тарады. Оныңкөрнектеріөкілдері: Мелье, Ламетри, Дидро, Гельвеций, Гольбах болды.

46. Жан Мелье философиясы Жан Мелье (1664-1729) - кәсібі священник болғанымен, өмір жолында Құдай мен дінді толық терістеп, атеизмге келген философ-материалист.Саяси-әлеуметтіккөзқарастарыбойыншаМельені социалист-утопистерге, алғашқыкомммунистергежатқызады.

47. Ол: • ешбір Құдіреттүрінің (оныңішінде Құдайдың да) тіршілігінмойындамады; • материяданбөлектіршілікететінидеяға, өлмейтінжанғасенбеді; • қоршағандүниеерекшесубстанциядан — материяданқұраладыдепесептеді; • материя - бүкілтіршіліктің, барлықзаттардыңалғашқысебебі, олжаратылмайды және шынтіршілікетеді, өзіндегіқозғалуқасиетінебайланыстытоқтаусызөзгереді; • материя - комбинациялар нәтижесінде түрлізаттаркұралатынұсақбөлшектердентұрады; .

48. Жюльен Ламетрифилософиясы Жюльен Ламетри (1709-1751)- де атеистік-материалистікпозицияныұстанды:

49. Ламерти: 1. идеализм мен теологиянытолығыментерістейді; 2. қоршағандүниені - жаратылмайтын, мәңгі, шексіз, біртұтассубстанциялардың -материяныңтүрлі көріністерініңжиынтығыдепесептеді; 3. жан, сана, сезімдертабиғижолменқалыптасады, материяныңқасиеттеріболыптабылады; 4. материя өзіндікжетімдіболғандықтан, Кұдайғадеген мәңгіқажеттілікжоқ; 5. танымдабастырөлдісезімдератқарады, дүниетолықтанылаалады; 6. утилитарист болды: адамөмірініңмәні - оныңжекебасыныңбақытындадепесептеді; 7. жекеменшік - адамбостандығыныңкепілідепсанады; 8. мемлекет идеалы ретінде «білімдарабсолютизмді» атады.

50. ДениДидро философиясы Дени Дидро (1713-1784)- аса көрнекті француз материалист-философы. «Ғылымдар, өнерлер, кәсіптерэнциклопедиясын» жасауидеясыменАғартушылыққаүлкенүлесқосты.