تأثیر اینترنت در تحول سبک‌های دینداری

1. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم ارتباطات اجتماعی تأثیر اینترنت در تحول سبک‌های دینداری بررسی سبک‌های نوین دینداری شکل گرفته در شبکه‌های اجتماعی مجازی استاد راهنما: دکتر هادی خانیکی استاد مشاور: دکتر نعمت‌الله فاضلی استاد داور: دکتر علی انتظاری دانشجو: زهرا چوپانکاره زمستان 1390

2. طرح مسئله • دین در جامعه ایرانی همواره موضوعیت داشته و نحوه بروز و ظهور آن محل چالش بوده است، از چالش‌های اجتماعی و سیاسی گرفته تا چالش‌های درونی و فردی. گوناگونی در سبک‌ها و شیوه های دین داری وبروز تفاوت هایی در صورت بندی های مجازی و واقعی دین داری ازجمله مهم ترین تغییرات فرهنگی و هویتی در این زمینه است • از زمان ورود اینترنت به ایران تا به امروز، یک مسئله پیوسته مورد بحث و جدل فراوان بوده است: دسترسی جامعه به ویژه نسل جوان به انبوهی از موضوعات رنگ به رنگ فرهنگی، اجتماعی، ایدئولوژیک و... که از فیلترهای رسمی عبور نکرده‌اند، تا چه اندازه بنیان‌های اساسی جامعه‌ای را که دغدغه پایبندی به دین داشته و دارد، در معرض خطر قرار می‌دهد؟ • این رسانه جدید با انعکاس سریع و متنوع آئین ها و مناسک دینداری مرزهای متعارف میان سنت و مدرنیته را متداخل کرده و از گفتمان جهان شمول دینداری گونه های بومی و فردی را به صورت های مختلف عرضه داشته است. • این پژوهش تلاش دارد تا چگونگی ، ویژگی ها و عناصر برسازنده این سبک های مختلف شکل گرفته و بسط یافته در فضای وب 2 یا همان شبکه های اجتماعی و تعاملی را با استفاده از روش های تحقیق کیفی و عمقی مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.

3. ضرورت و اهمیت پژوهش • اسلام در ایران به عنوان کشوری که دین داری از ویژگی های مهم فرهنگی، تاریخی و اجتماعی آن محسوب می شود، همیشه مورد توجه بوده است. این مسئله ضرورت تحلیل و بررسی روند تحولات و تغییرات دینداری را در دوران معاصر به‌ویژه تحت تاثیر رسانه‌های نوین را دو چندان می کند. • در میان رسانه‌ها، اینترنت جایگاه ویژه‌ای دارد چون عمدتا رسانه مورد استفاده نسل جوانی است که بخش مهمی از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند و روند رو به گسترش ارتباطات و تأثیرگذاری فرآیندهای جهانی‌شدن هر چه بیشتر آنها را در چهارراه تعاملات دینی و فرهنگی در سطح جهان قرار می دهد. • هرچند تا کنون نمایش و بازنمایی دین و برخی گرایش های دینی در اینترنت موضوع پژوهش محققان بوده اما توجه چندانی به سبک یا سبک هایی از دین داری نشده است که برساختة رسانه‌های جدید و ازجمله اینترنت باشد.

4. پرسش‌های پژوهش اهداف پژوهش • شبکه‌های اجتماعی مورد مطالعه تا چه اندازه شرایط لازم برای تشکیل حوزه عمومی را دارند؟ • حاصل رویارویی میان انواع دینداری‌های موجود در فضای مجازی چیست؟ • حضور در شبکه‌های اجتماعی چه تغییراتی در دینداری کاربران به وجود می‌آورد؟ • توصیف و تبیین ادبیات نظری حوزه دین و رسانه • توصیف ساز و کارهای تعاملات اجتماعی و فرهنگی و به تبع آن تعاملات دینی در اینترنت • بررسی نحوه و سبک های حضور دین در شبکه‌های اجتماعی

5. مرور نظری • «رسانه‌های نوین» مجموعه متمایزی از فناوری‌های ارتباطات و دارای ویژگی‌های مشترک «دیجیتالی بودن» و دسترسی گسترده شهروندان به آن برای «استفاده شخصی» است. از این میان اینترنت به عنوان نمونه بارز این رسانه‌ها شناخته می‌شود. • اگر دین را مفهومی مطلق و انتزاعی در نظر بگیریم، دینداری مفهوم نسبی و انضمامی برای آن محسوب می­شود.

6. کاستلز و جامعه شبکه‌ای • در جامعه شبکه‌ای جوامع مدنی تحلیل می‌روند و از هم می‌گسلند زیرا دیگر پیوستگی و استمراری میان منطق اِعمال قدرت در شبکه جهانی و منطق ارتباط و بازنمود در جوامع و فرهنگ‌های خاص وجود ندارد. بنابراین جستجوی معنا فقط در بازسازی هویت‌های دفاعی حولِ اصول اجتماع اشتراکی مقدور می‌شود. اکثر کنش‌های اجتماعی بر مبنای تضاد میان جریان‌های ناشناخته و هویت‌های منزوی سازمان می‌یابد. • از نظر کاستلز شبکه‌ای شدن و از میان رفتن نظام‌های سنتی می‌تواند باعث رشد بنیادگرایی شود. این نظر را می‌توان اینگونه تفسیر کرد که با کم‌رنگ شدن نظارت‌ها و پیوستن افراد به جمع کاربران رسانه‌های نوین میزان آزادی بیان تا آنجا گسترش می‌یابد که ممکن است ساختارهای سنتی و به‌ویژه دینی زیر سوال بروند و از دل این زیر سوال رفتن جنبش‌هایی پدیدار می‌شوند که با الگوگرفتن از مفاهیم سنتی و دینی به مقابله با این ساختارشکنی‌ها برخیزند.

7. هابرماس و حوزه عمومی • هابرماس برای این حوزه عمومی جایگزین یک شرط مهم و عمده گذاشته است: این حوزه عمومی باید دارای امتیاز برخورداری از یک وسیله ارتباطی نامحدود باشد که به وسیله آن درک موقعیت‌های مشکل‌آفرین،گسترش اجتماعی گفتمانی و امکان بیان هویت‌های جمعی و تفسیر نیازها و کسب مهارت‌ها میسر شود. • با این حساب گزینه اینترنت می‌تواند اصلی‌ترین گزینه‌ای باشد که بخشی از شروط هابرماس را محقق می‌سازد. رسانه‌ای که به کاربران و گروه‌های مختلف این امکان را می‌دهد تا ارتباطات و تعاملات و فعالیت‌های خود را به صورت مجازی و با کم‌ترین هزینه سامان دهند. هابرماس متأخر نه تنها «حوزه عمومی جایگزین» را پذیرفت، بلکه به ظرفیت‌های آن برای به چالش کشیدن سلطه نیز اشاره کرد. هابرماس در ان مرحله بدبینی‌اش را نسبت به عامه کنار گذاشت و بر وجود توده‌های عام به صورت مجموعه‌ای متفاوت و متکثر تأکید کرد. توده‌ای که در واقع می‌تواند نسبت به بازنمایی رسانه‌های توده‌ای در جامعه مقاومت کند و دستور کار سیاسی خود را داشته باشد.

8. حوزه عمومی مجازی • تعاملی بودن، تمرکززدایی، تکه تکه بودن، بی‌زمانی و بی‌مکانی و جهانی بودن از جمله ویژگی‌های این رسانه نوین جهت مهیا کردن بستر مناسب برای شکل‌گیری حوزه عمومی است. • برخی دیگر از اندیشمندان دسترسی‌های نابرابر، تکه تکه سازی گفتمان‌ها، ایجاد منحنی‌های بسته گفت‌وگو میان همفکران و سانسور دولتی را از جمله معایبی می‌دانند که اینترنت به مثابه حوزه عمومی به آن دچار است.

9. رسانه و دینداری • درجات مختلف دینداری را از دو زاویه می­توان نگریست: • مراتب مختلف دینداری و شدت و ضعف پیدا کردن بروز و تجلی دین در افراد، به نحوی که بسیاری از جامعه­شناسان و روان­شناسان آن را در نظر گرفته­اند؛ به شیوه­ای که گلارک کوشیده است، سعی کرده­اند که ابزار سنجش برای آن تدارک ببینند. • دینداری را نه بر اساس مراتب، بلکه بر پایه انواع دینداری تجزیه و تحلیل کرد. در این صورت هر مورد و تجلی از دینداری را تنها می­توان در چارچوب و در ارتباط با یکی از انواع دینداری مورد توجه و تحلیل قرار داد. • ایان باربور در اثر مشهور خود با نام «علم و دین»، نوعی از دسته‌بندی دینداری ارائه می‌دهد که مبتنی با رابطه دین و علم است. • 1. دین اهل ذوق  2. شریعت عقلی دئیسم  3. عقلگرایی  4. دین شخصی   5.دین اخلاقی  6. نص گرایی و بنیاد گرایی  7. تلقی نمادی از تعلیمات دینی مغایر با یافته‌های علمی

10. انواع دینداری از نگاه متفکران ایرانی • علامه طباطبایی، در ذیل مفهوم «صراط المستقیم» بحثی را مطرح می‌کند بر این پایه که باید میان «صراط» و «سبیل» تفاوت قائل شد. از دیدگاه ایشان سه نوع عبادت شامل، عبادت ازترس خدا و عقاب او، عبادت به طلب ثواب و عبادت به سبب محبت و عشق به خداوند، تجلی سه نوع مختلف دینداری است. • مجتهد شبستری معتقد است که دینداری را از شناخت و تعریف دین می­توان بازشناسی کرد. او معتقد است که ادیان بزر معمولاً در سه سطح اعمال و شعائر، ایده‌ها و عقاید و تجربه‌های دینی ظاهر شده‌اند. • عبدالکریم سروش نیز دین را دارای هویتی سه لایه می‌‍‌‌‌‌‌‌داند: یک کانون اصلی که عبارت است از تجربه دینی، یک حفاظ اخلاقی و یک حفاظ فقهی و معتقد است که رسیدن به هر کدام از این لایه‌ها رسیدن به نوع خاصی از دینداری است.

11. چارچوب مفهومی پیامد‌گرا • دینداری موجود در شبکه‌های اجتماعی را می‌توان حول دو محور کلی شریعت‌گرایی و محور پیامدگرایی دسته‌بندی کرد. • محور شریعت گرایی اشاره به میزان توجه و پایبندی دینداران به عمل به سنت و شرایع دینی دارد بر این اساس در دو سر این محور دو گونه دینداری سنتی و نوگرا قرار می‌گیرند. • محور پیامدگرایی مشخص می‌کند که دینداران تا چه میزان از دین انتظار ایفای نقش در زندگی سیاسی و اجتماعی را دارند و تا چه حد به دین نگاهی مبتنی بر امری فردی و حسی دارند که بر این اساس دو گونه دینداری پیامدگرا و احساسی (شخصی) در دو سر این محور جای می‌گیرند. محور پیامدی سنتی نوگرا محور شریعت احساسی

12. چارچوب مفهومی • دینداری سنتی (شریعت‌مدار): منظور از دینداری سنتی یا همان شریعت‌مدار، گونه‌ای از دینداری است که در آن شریعت و سنت دین به عنوان اصول اساسی حاکم بر زندگی فردی و جمعی شناخته می‌شود. • دینداری نوگرا (مدرن): دینداری مدرن یا نوگرا آن دینداری‌ای است که دین سنتی را به عنوان نخستین نقطه حرکت قلمداد می‌کند و معتقد به سازگار کردن روند دین با روند تغییرات و تحولات تاریخی و اجتماعی است. • دینداری پیامدگرا: برخی آن را دین رسمی می‌خوانند و برخی دین ایدئولوژیک. تفاوت این گونه از دینداری با دین سنتی در افزوده شدن برخی ارزش‌ها فارغ از ارزش‌های اصلی دین سنتی و برجسته شدن بیش از پیش برخی از ارش‌های موجود در دین سنتی است. • دینداری احساسی: این نوع دینداری که در تقسیم‌بندی باربور از آن با عنوان «دینداری شخصی» یاد شده است، درک دینی فردی را منشا باورها و رفتارها قلمداد می‌کند علاوه بر این دین را بخشی از زندگی روزمره می‌داند و بیش از تلاش برای توجیه عقلانی دین، بر وجود روابط صمیمانه با خدا تاکید دارد و چارچوب‌های اخلاقی و اعتقادی هر فرد را برای زندگی کافی می‌داند.

13. روش پژوهش • این پژوهش به شیوه مردم‌نگاری مجازی انجام شده است. • مردم‌نگاری مجازی حوزه جدیدی در مردم‌نگاری است که از مفهوم سنتی حوزه و مطالعه اتنوگرافی توسعه یافته است و از مشاهده در تعاملات چهره به چهره، به تعاملات واسطه مند به وسیله تکنولوژی در شبکه های مجازی و اجتماعات مجازی تغییر یافته است.

15. شبکه‌های اجتماعی در ایران • فیس بوک پرمخاطب‌ترین شبکه اجتماعی در جهان است که در ایران نیز در زمره وب‌سایت‌های پر هوادار به حساب می‌آید و گوگل ریدر که ابتدا تنها وظیفه خبرخوانی را بر عهده داشت، پس از افزوده شدن امکانات نظردهی، نوشتن مطلب و دنبال کردن سایر اعضای گوگل ریدر، از سوی کاربران ایرانی به عنوان شبکه اجتماعی مورد استفاده قرار گرفت. • قابلیت‌های فرمی و بصری فراوان فیس بوک و شهرتش به عنوان یک شبکه اجتماعی در مقابل سادگی و جذابیت‌های بصری کمتر گوگل ریدر و شهرت کمتر آن باعث یکی از اساسی‌ترین تفاوت‌های میان این دو میدان مورد مطالعه بود. کاربران گوگل ریدر به این فضا به چشم یک شبکه اجتماعی مبتنی بر متن نوشتاری نگاه می‌کردند در حالی که کاربران فیس بوک به فضای آن شبکه به چشم یک شبکه رسمی مبتنی بر عکس، ویدئو و متن نوشتاری می‌نگریستند. کاربران فیس‌بوک در احاطه دوستان و آشنایان بودند و کاربران گوگل ریدر جذب «امکان ناشناس بودن» در آن فضا می‌شدند. • دو میدان مجازی مورد مطالعه علی‌رغم تمامی تفاوت‌های فرمی و محتوایی که با یکدیگر داشتند، هر دو فضای بسیار مناسبی بودند برای آگاهی از ایده‌ها، عقاید و نوع نگاه کابران به دین. از این رو تلاش شد تا با مطالعه هر دو میدان، دنبال کردن مطالب منتشر شده در آنها و بررسی کنش‌های کاربران‌شان، نسبت میان هر دو شبکه با مفهوم دینداری مطالعه شود.

16. شبکه‌های اجتماعی در ایران

17. یافته‌های توصیفی • این یافته‌ها پاره‌ای از مهم‌ترین ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی را توصیف می‌کند تا بستر لازم برای تحلیل‌ها و پاسخ‌های داده‌شده به پرسش‌های پژوهش در بخش‌های آتی فراهم شود. • هرچند که ممکن است پاره‌ای از توصیف‌های ارائه شده در این بخش ارتباط دقیقی با بحث‌های مرتبط دینی نداشته باشند اما به بستر‌مند‌شدن و زمینه‌مند شدن این بحث‌ها کمک می‌کنند.

18. کاربران: شوق خواندن • اصلی‌ترین ویژگی شبکه‌های اجتماعی وجود کاربرانی است که موجودیت این شبکه‌ها را رسمیت می‌بخشند. • هر چند بیشتر کاربران گوگل ریدر دارای صفحه شخصی در فیس بوک هم بودند اما تجربه شخصی پژوهش‌گر نشان می‌دهد که کاربران عضو هر دو سایت در هر کدام از فضاها، رفتارها و گفتارهای متفاوتی را از خود بروز می‌دهند. • کاربران اولیه گوگل ریدر همان‌گونه که در بخش‌های دیگر پژوهش هم اشاره شد، افرادی بودند با یک علاقه اولیه مشترک که می‌توان آن را «شوق به خواندن» نامید. این افراد به منظور دسته‌بندی و سهولت و سرعت دسترسی به فید وبلاگ‌های مورد علاقه‌شان و دسترسی به محتوای سایت‌های خبری گوناگون بدون نگرانی از وجود فیلترینگ، گوگل ریدر را به عنوان یکی از ابرازهای جانبی حساب کاربری جی میل خود فعال کردند. • شهرت و گسترش دامنه نفوذ فیس بوک تا آنجا پیش رفت که بسیاری از کاربران خیلی زود در میان دوستان قدیمی و جدید، اعضای خانواده و همکاران قرار گرفتند بنابراین آن دسته از کاربران فیس بوک که به دنبال محیط کوچکتر و محفوظ‌تری می‌گشتند، بیشتر به سمت گوگل ریدر گرایش پیدا کنند تا به دور از دغدغه بتوانند به گفتن و شنیدن آنچه بپردازند که می‌خواهند و علاقه دارند.

19. گودر و سلبریتی‌ها • جمعی از کاربرانی که وارد فضای گوگل ریدر شدند از پیش یکدیگر را می‌شناختند و دسته‌ای از آنها از بلاگ نویسانی بودند که وبلاگ‌هایشان مورد استقبال خوانندگان بسیاری قرار گرفته بود و به نوعی چهره‌های شناخته شده فضای وب2 بودند. از جمله این افراد می‌توان از وحید آن لاین، آق بهمن، سر هرمس، جلال، کسوف، زهرا اچ.بی، بلوط و... اشاره کرد. • این چهره‌های شناخته شده که بعدتر کسانی مثل بکس، فاط، مازوخ، پات، بهناز میم و... به آنها اضافه شدند در محیط گوگل ریدر با عنوان «سلبریتی‌های گودر» شناخته شدند؛ یعنی کسانی که بیشترین «فالوورها» (دنبال کنندگان) را داشتند و نزد اکثر کاربران شناخته شده بودند. • این دسته از کاربران یا همان سلبریتی‌ها در محیط گوگل ریدر که روزانه صدها مطلب در آن به اشتراک گذاشته می‌شد، می‌توانستند نقش رسانه‌های جریان اصلی را ایفا کنند به این معنا که هر مطلبی که توسط هر یک از این کاربران در محیط گوگل ریدر بازنشر داده می‌شد به سرعت در معرض دید بخش کثیری از دیگر کاربران قرار می‌گرفت و مورد توجه واقع می‌شد. • تعریف و اشاره به این کاربران از آنجا برای این پژوهش حائز اهمیت است که بخش قابل توجهی از مطالب با بار دینی یا مطالب مرتبط با موضوع دین از طریق این کاربران تولید یا به اشتراک گذاشته می‌شد.

20. محتوا • از مهم‌ترین جذابیت‌های شبکه‌های اجتماعی این است که کاربران می‌توانند محتوای صفحات یا محیط‌های خود را در قالب‌های مختلف منتشر کنند. بنابراین می‌توان مطالب موجود در این شبکه‌ها را در شکل عکس، ویدئو، موسیقی، لینک و نیز متن نوشتاری مشاهده کرد • با توجه به ناچیز بودن میزان استفاده از قالب‌های محتوایی عکس، ویدئو، لینک و موسیقی در حوزه دین و با توجه به قابل توجه بودن متن‌های نوشتاری در گوگل ریدر و فیس بوک، تصمیم بر آن شد که تنها این دسته از میان قالب‌های محتوایی و در سه دسته جداگانه مورد مطالعه قرار گیرد.

21. نمونه متون عاشق اینم که قرآن می‌گوید بهشت را برای خوبها می‌آوریم نزدیک (واز لفت الجنه للمتقین غیر بعید) رمزوارگی این نزدیک آمدن بهشت، خیلی لطف دارد.دوست دارم که نمی گوید آنها را می بریم نزدیک. می گوید بهشت را می آوریم دم دستشان. لازم است دیگر. آدم باید گاهی یک بهشت دم دستش باشد. حسین برخاست تا با خیمه شود، نتوانست از ضعیفی. پس سنان‌بن‌انس، نیزه‌ای بزد بر پشتش و به سینه بیرون آمد و نیزه بیرون کشید و حسین، جان تسلیم کرد و بمرد. جان تسلیم کرد و بمرد. جان تسلیم کرد و بمرد. نمونه‌ مطالب نوشتاری اقتباسی منتشر شده در فیس‌بوک/ برگرفته از: قیام سیدالشهدا حسین‌بن‌علی و خونخواهی مختار به روایت طبری و انشای ابوعلی بلعمی نمونه فید منتشر شده در گوگل ریدر / از وبلاگ «روشنایی‌های شهر»

22. نمونه متون خدایا ...اینکه میگی از رگ گردن به من نزدیک تری و ازین حرفا در سطح شعور و درک من نیست به قرعان ...!!! یه دقیقه بیا پایین بغلم کن...!!! من اگه خدا بودم هر کسي که من رو صدا ميزد و ميگفت اِي خدا زود بهش ميگفتم جانم …عزيز دلم بنده افريدم بايد سرويس بدم ديگه … گوسفند که نيستن ول کنم تو بيابون !. نمونه نوشته‌های تولیدی/ جایگاه برابر خالق و مخلوق نمونه کوتاه نوشته‌های سرایت‌پذیر اینترنتی

23. نمونه متون خدایا چی میشد اینطوری بود.... رجب... شعبان... هپ... شوال دو ركعت نماز اهالي گودر،برتر از هفتاد ركعت نماز كساني است كه گودر را نمي‌شناسند...! نمونه طنزنوشته‌های پراکنده نمونه‌ طنزنوشته‌های با فرم دینی/ تاکید بر حفظ ارزش‌های گودری

24. انواع دینداری در شبکه‌های اجتماعی پیامد‌گرا • کاربران دیندار فضای گوگل ریدر و فیس بوک را می‌توان در این طیف‌های چهارگانه دسته‌بندی کرد و نسبت‌شان را با هر کدام از انواع دینداری موجود در این مختصات بررسی کرد: • طیف سنتی-پیامدگرا • طیف پیامدگرا-نوگرا • طیف نوگرا-احساسی • طیف احساسی-سنتی محور پیامدی سنتی نوگرا محور شریعت احساسی جامعة شبکه‌ای

25. یافته‌های تحلیلی • یافته‌های تحلیلی در این بخش با استفاده از روش تحلیلی نظریه مبنایی ارائه شده است. • اساس کار این روش فرآيندی استقرایی و استتناجی است که بر اساس متون گرد‌آوری شده از میدان پژوهش عمده‌ترین مفاهیم و مقوله‌های بااهمیت میدان را شناسایی می‌کند. • به زبان این روش، همة پدیده‌های یک میدان پژوهشی ماهیت متنی دارند زیرا در نهایت در قالب متون در اختیار پژوهش‌گر قرار می‌گیرند. • این متون می‌تواند هر چیزی از جمله مصاحبه‌ها و متون گرد‌آوری شده در خلال مشاهدة همراه با مشارکت در فعالیت‌های این دو شبکة اجتماعی در پژوهش حاضر باشد. • بر پایة این روش سه مرحلة کدگذاری آزاد(باز)، محوری و گزینشی در نهایت به انتخاب مقوله محوری و تولید مدلی نظری اعمال می‌شود.

26. جدول کد‌گذاری‌شدة نهایی

27. اعظم: دو نفر - اگر آدم باشند – می‌توانند گرایش و تفکر سیاسی اجتماعی متفاوتی داشته باشند،اختلاف نظرهای مفصلی داشته باشند ولی لزوماً دشمن هم نباشند و چشم دیدن هم را داشته باشند. شادی: خدا خودش به این آدمها هیچی نمی‌گه و می‌ذاره حرفشون رو بزنن و مسخره‌اش کنن. پس من چه کاره‌ام که بزنم تو دهنشون؟ ‬ مدارای گفتمانی رسمیت یافتن زبان طنز احمد: وقتی با یک آدم سنتی در مورد دین وارد بحث میشم یا وقتی در مقابل یک دین ستیز از دین دفاع می‌کنم حتی لایک‌هایی که به نظرم میخوره، باعث اعتماد به نفس بیشترم میشه. آیدا: خیلی پیش اومد که درباره مسائل مذهبی با بچه‌ها وارد بحث بشم ولی به خاطر این مسائل کسی رو از فهرست دوستانم حذف نکردم، ولی سر ماجراهای سیاسی خیلی‌ها رو بلاک کردم. لایک، به اشتراک‌گذاری، نظرات و نوشته به مثابه مناسک اولویت‌های شبکه‌های اجتماعی

28. پاسخ به پرسش‌های پژوهش • اگر مولفه‌های اساسی حوزه عمومی را «گفت‌وگو»، «افکار عمومی» و «کنش متقابل» بدانیم، آن‌گاه به لحاظ نظری شاید بتوان گفت که فضای مجازی و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی به عنوان عضو شاخص خانواده وب 2 که امکان مشارکت کاربران در تولید محتوا، شکل‌گیری بحث و نظر و ارتباط میان فردی و میان‌گروهی را مهیا می‌سازد، بهترین فضای ممکن برای شکل گرفتن مفهوم مورد نظر هابرماس است • اما با وارد شدن عناصر عملیاتی مانند وابستگی شبکه‌های اجتماعی به شرکت‌های بزگ تجاری، میزان و نحوه دسترسی افراد به اینترنت، هزینه اتصال به اینترنت، وجود کنترل‌های دولتی و محدودیت‌ دسترسی به برخی از سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی (به خصوص در مورد ایران که این عوامل نقش پررنگی دارند) باید با نظریه‌پردازان شکاک به امکان تشکیل حوزه عمومی مجازی نیز هم‌داستان شد که تا به وجود آمدن تمامی شرایط لازم نمی‌توان اینترنت را به مثابه حوزه عمومی در نظر گرفت. • یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که در شبکه‌های اجتماعی مورد مطالعه می‌توان شاهد تشکیل نوعی حوزه عمومی خرد یا حوزه عمومی ضعیف شده بود. به این معنا که در هر کدام از این دو شبکة اجتماعی می‌توان به صورت مقطعی عناصر تشکیل دهندة حوزه عمومی را شناسایی کرد که این حوزه عمومی خرد در گوگل ریدر و فیس بوک به دو گونة متفاوت تشکیل می‌شود. در فیس‌بوک به صورت موجی (مانند بحث بهار عربی میان دینداران پیامدی)، در گوگل ریدر به صورت مقطعی (تا تغییرات اعمال شده توسط شرکت گوگل) شبکه‌های اجتماعی مورد مطالعه تا چه اندازه شرایط لازم برای تشکیل حوزه عمومی را دارند؟

29. پاسخ به پرسش‌های پژوهش حاصل رویارویی میان انواع دینداری‌های موجود در فضای مجازی چیست؟ • کدگذاری و تحلیل داده‌های پژوهش نشان از چهار مقوله مرتبط با تعامل انواع میان انواع دینداری در فضای شبکه‌های اجتماعی مورد مطالعه بود. مقولاتی که به عنوان ویژگی‌های این نوع از تعامل، نشان از هم‌زیستی این انواع در کنار یکدیگر داشتند. • ورود به جامعه شبکه‌ای ( و در این مورد خاص؛ شبکه‌های اجتماعی)، ورود به فضایی است که تا اندازه بسیاری فارغ از کنترل‌های رسمی شکل گرفته است. بنابراین بستر برای شکل‌گیری، رشد و گسترش افکار و عقاید منافی و یا متفاوت با گفتمان‌های غالب سیاسی، مذهبی و فرهنگی جوامع مهیاست و آن‌گونه که کاستلز می‌گوید، این خود می‌تواند منجر به «بنیاد گرایی» شود. تقابل افکار منتقدان، نفی‌کنندگان و مخالفان دین با دینداران در شبکه‌های اجتماعی گاه نشان‌دهندة امکان به تحقق پیوستن این نظر کاستلز را عیان می‌کند. • با این وجود در طی پژوهش صورت گرفته و در روند گردآوری داده‌ها ( چه در خلال ثبت اسناد و مدارک اینترنتی و چه در طول انجام گفت‌و گو با اطلاع رسانان) این نکته به چشم می‌‌خورد که راه گفت‌وگو در میان کاربران همچنان باز و رسیدن به انعطاف گفتمانی از بخت بالایی در میان آنان برخوردار است.

30. پاسخ به پرسش‌های پژوهش حضور در شبکه‌های اجتماعی چه تغییراتی در دینداری کاربران به وجود می‌آورد؟ • ورود کاربران به فضای شبکه‌های اجتماعی باعث ایجاد تغییرات عمیق در نحوة دینداری آنان نمي‌شود. نمي‌توان انتظار داشت که تعاملات این افراد در چارچوب این شبکه‌ها تحولی در نوع دینداری آنان ایجاد کند • با توجه به این نظر که شبکه‌های اجتماعی مورد نظر (هرچند به صورت موجی و مقطعی) توانسته‌اند در برهه‌هایی محل ایجاد حوزة عمومی خرد در فضای مجازی باشند و نیز با اشاره به یافته‌های پژوهش که نشان از شکل‌گیری نوعی مدارای گفتمانی میان کاربران با انواع دینداری‌ها، نوع تعامل و تقابل میان آن‌ها و البته رویکردشان به افکار مبتنی بر سکولاریسم و لائیسیته، اکنون می‌توان مدلی از نسبت میان شبکه‌های اجتماعی و دینداری کاربران ارائه داد که معرف سبکی نوین و برآمده از تعاملات فضای مجازی است. • این ویژگی همان شیوة دینداری مبتنی بر گفت‌وگو و کنش متقابل است که در این‌جا «سبک دینداری تعاملی»‌ نام‌گذاری شده است.

31. پیامد‌گرا مدل مدل تحلیلی نهایی حوزة عمومی مجازی خرد سنتی نوگرا جامعة شبکه‌ای احساسی

32. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری: دینداری در شبکه‌های اجتماعی • پیچیدگی روابط در دنیای مجازی (علی رغم فرم و ظاهر ساده‌ای که دارند) وقتی با پیچیدگی‌های حوزه دین تلاقی می‌کند، تبدیل به مسئله‌ای با ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فردی می‌شود. • استفاده از شبکه‌های اجتماعی به کاربران ایرانی این فرصت را داده است تا در محیطی به دور از نظارت رسمی، از عقاید خود بگویند و هرچند در این پژوهش به تشکیل حوزه عمومی خرد و پیدایش سبکی تازه به نام دینداری تعاملی اشاره شد اما در روی دیگر سکه شکل گیری جبهه‌ای از عقاید ضد دین (و نه بی‌تفاوت به دین) قرار دارد. • آنچه در توان پژوهش حاضر بود بررسی یک بعد از رابطه میان دین و فضای مجازی است که می‌توان گفت بیشتر با نظر اندیشمندان خوش‌بین به تشکیل حوزه عمومی مجازی همخوان بود اما نمی‌توان از ذکر این واقعیت خودداری کرد که این نگاه خوشبینانه، تنها یکی از گزینه‌های موجود است.

33. موانع پژوهش • وجود فیلترینگ • تغییرات بنیادی در گوگل ریدر • دشواری در انجام مصاحبه‌های عمقی • دشواری دسترسی به کاربران سرشناس گوگل ریدر • حساسیت پرداختن به موضوع دین پیشنهاد‌ها • تحلیل محتوای عکس • تحلیل گفتمان‌های سیاسی • پژوهش بر روی نقش شبکه‌های اجتماعی در زندگی روزمره کاربران • مطالعه تجربه زیسته کاربران گوگل ریدر • تحلیل محتوای بحث‌های فراگیر در شبکه‌های اجتماعی

34. در مقابل صراط مستقیم، راه دیگری است که راه غیر خدا و مسیر کسانی است که از خدا و عبادت او سرپیچی می‌کنند؛ راه اول، راه نزدیک و راه غیر خدا راه دور است اما در هر صورت هر دو راه به سوی خدا منتهی می‌شود. علامه طباطبایی/ تفسیر المیزان، جلد 1 پایان

35. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم ارتباطات اجتماعی تأثیر اینترنت در تحول سبک‌های دینداری بررسی سبک‌های نوین دینداری شکل گرفته در شبکه‌های اجتماعی مجازی استاد راهنما: دکتر هادی خانیکی استاد مشاور: دکتر نعمت الله فاضلی استاد داور: دکتر علی انتظاری دانشجو: زهرا چوپانکاره زمستان 1390