Hjúkrun sjúklinga með sjúkdóma í meltingarfærum

1. Hjúkrun sjúklinga með sjúkdóma í meltingarfærum Þórdís Katrín Þorsteinsdóttir, PhD Lektor Hjúkrunarfræðideild og verkefnastjóri rannsókna á bráðasviði LSH

2. Efri og neðri meltingarvegur Saga, skoðun, rannsóknir Hjúkrun, mat og áætlun Bakflæðiaðgerð Ristilaðgerðir Botnlangabólga Gall og bris Þórdís K Þorsteinsdóttir

3. Einkenni frá meltingarfærum • Verkir • Ógleði / uppköst • Hægðatregða • Niðurgangur • Kyngingarvandamál • Brjóstsviði • Þyngdartap • Blæðing • Næringarvandamál Þórdís K Þorsteinsdóttir

4. Upplýsingasöfnun • Saga sjúklings, fjölskyldu, lyfjanotkun • Almennt ástand – þreyta slappleiki • Mataræði, næring, matarlyst. Næringarmat • Fæðuóþol • Verkir • Útskilnaður • Kviðskoðun Þórdís K Þorsteinsdóttir

5. Líkamsskoðun • Munnur: tunga, tannstatus, lykt • Kviður – skoða í þessari röð: • Horfa: útlit, ör, litur, þensla • Mæla ummál: málband 2,5 cm neðan við nafla, merkja • Hlustun: garnahreyfingar, allir fjórðungar • Bank: stærð líffæra og uppsöfnun vökva eða lofts • Þreifing: útlínur líffæra og fyrirferðir. Aum svæði síðast • ATH: eymsli, líffærastækkun, fyrirferð, stífleiki vöðva, vökvi eða loft í kvið • Endaþarmur: fissúrur, gyllinæð. Niðurstöður rectal þreifingar læknis Þórdís K Þorsteinsdóttir

6. Þórdís K Þorsteinsdóttir

7. Verkir Þórdís K Þorsteinsdóttir

8. Uppköst Litur / bragð / gerð Möguleg orsök /uppspretta Gall / lyf (t.d. senna fræ) Blæðing, magasár Blæðing, æðahnútar í vélinda eða maga Æxli í maga. Lokun vegna sárs Melt blóð frá hægblæðandi maga- eða skeifugarnarsári Gall Magainnihald Lokun í smágirni • Gulleit eða grænleit • Skær rautt (slagæðablóð) • Dökk rautt (bláæðablóð) • Ómelt fæða • “Kaffikorgur” • Beiskt bragð • Súrt bragð • Saur í uppköstum Þórdís K Þorsteinsdóttir

9. Hægðir • Tíðni – tregða, tíðar • Form og stærð – harðar (I :), mjúkar, linar, vatnskenndar, þurrar (klíningur ξ) • Flatus – vindgangur • Litur – hvítar, gráar, svartar, tjörukenndar, grænar • Melena – blóðugar, dökkt eða ferskt blóð (Hemocult) Þórdís K Þorsteinsdóttir

10. Rannsóknir á meltingarvegum • Tímafrekar • Óskemmtilegar • Óþægilegar • Viðkvæmt • Innrás • Hjúkrun: fræða! Gæta að sjálfsvirðingu sjúklinga Þórdís K Þorsteinsdóttir

11. Rannsóknir • Myndgreining (röntgen) • Ómun • Tölvusneiðmyndun (CT) • Segulómun (MR) • Rtg. Colon (með innhellingu) • Magaspeglun: vélinda, magi og skeifugörn • Colonoscopy, sigmoidoscopy • ERCP – EndoscopicRetrogradeCholangio-Pancreatography • Sýklalyf, blæðing, kynging • Hætta á blóðþynningu Þórdís K Þorsteinsdóttir

12. Röntgen og speglanir (endoscopy) • ATHUGA verkferli undirbúnings fyrir hverja rannsókn • Fræðsla: ferlið, tækin, lyf og svo framvegis • Fasta: tími, á fastandi fæðu eða allt?, lyf • Fæði: fljótandi / tærfljótandi • Ofnæmi: skuggaefni, sýklalyf, latex o.s.frv. • Úthreinsun: ATH: líkt og löng fasta getur úthreinsun fyrir rannsókn eða aðgerð valdið duldri hypovolemiu sem kemur ekki í ljós fyrr en eftir á Þórdís K Þorsteinsdóttir

13. Blóðrannsóknir Sértæk greining • Amýlasi, lípasi(sjúkdómar í bris) • Kalsíum (lágt við sjd í bris) • Bilirúbín(hækkar við stíflur) • Prótein: prealbúmín og albúmín(næringarást., lifrarstarfs.) • CEA (ristil- og endaþarmskrbm) • 5-HIAA (carcinoid-tumorar) Einnig (eftirlit): • CRP, Hemoglóbin, Elektrólýtar(fistlar), Hvít blóðkorn Þórdís K Þorsteinsdóttir

14. Hjúkrunargreiningar • Ónóg þekking: rannsóknir, aðgerð, útskrift, einkenni, lyf, næring, íhlutir, verkferlar o.s.frv. • Verkir: fyrir og eftir rannsókn/aðgerð, aðrir verkir • Vökvajafnvægi: skortur/uppsöfnun • Hætta á vökva- og elektrólýtaójafnvægi • Hætta á fylgikvillum eftir skurðaðgerð: blæðing, sjokk, sýking, blóðtappar (DVT), þvagtregða, anastómósuleki Þórdís K Þorsteinsdóttir

15. Þórdís K Þorsteinsdóttir

16. Hjúkrunargreiningar, frh • Starfsemi meltingarvegar: ógleði, uppköst, hægðatregða, niðurgangur • Næring / útskilnaður: eftirlit, skráning, stóma, þvagleggir, sonda • Hreinsun öndunarvega: slím, öndunaræfingar, legustellingar • Sjálfsbjargargeta / hreyfigeta: aðstoð til sjálfshjálpar, æfingar í rúmi • Andleg líðan: kvíði, ótti, stjórn, depurð, sorg, svefnleysi • Vefjaskaði / sár: íhlutir (æðaleggir, dren), skurðsár/-göt, stóma, endaþarmssár Þórdís K Þorsteinsdóttir

17. Bakflæðiaðgerð - Nissen Framkvæmd með kviðsjá (laparoscopy) Ástæður: • GERD (gastroesophagalrefluxdisease) sem ekki svarar lyfjum • Brjóstsviði, nábítur, ropi, viðrekstur, dysphagia • Næturhósti, hæsi og önghljóð • Hiatushernia: distal hluti vélina (stundum hluti maga) gengur upp í brjósthol gegnum hiatus (þindaropið) Þórdís K Þorsteinsdóttir

18. Hjúkrun fyrir Nissen aðgerð • Fræðsla/kennsla: • Þyngdartap og reykstopp • Öndunar- og hóstaæfingar • Næringarráðgjöf • Verkir og verkjameðferð • Magasonda og eymsli í hálsi • Mega ekki kasta upp eftir aðgerð, geta síður ropað (uppþemba) – ógleðiprofylax • Fljótur bati, ein nótt á sjúkrahúsi post op Þórdís K Þorsteinsdóttir

19. Hjúkrun eftir Nissen aðgerð • Létta öndun • Hækka undir höfði • Hreyfing fram úr rúmi • Verkjameðferð (loftverkir í öxlum) • Kynging • Eymsli í hálsi eftir magasondu • Grípa strax inn í ef ógleði – hætta að vafningur rifni upp ef sjúklingur kúgast • Tært fæði – fljótandi að kvöldi op-dags – mauk í 3-5 vikur: tyggja vel, borða hægt, sitja uppi. Forðast gosdrykki og klaka • Ef uppþemba: skipta um stellingu og hreyfa sig Þórdís K Þorsteinsdóttir

20. Botnlangabólga • Oftast unglingar eða ungt fólk en getur komið fyrir á öllum aldri! • 20% dánartíðni hjá fólki yfir 70 ára • Mismunagreiningar: nýrnasteinar, bólgur í eggjaleiðurum, skeifugarnabólga, blaðra á eggjastokk, gallverkur. • Fasta, vökvi í æð, sýklalyf (kæla niður), skurðaðgerð • Fylgikvillar ef rof verður: peritonitis • Post-op: næring eftir þoli, hreyfing, verkjalyf, stutt lega og veikindaleyfi í 1-2 vikur. Þórdís K Þorsteinsdóttir

21. Fyrir útskrift (almennt) • Lykilatriði: Góður undirbúningur + Fræðsla • Vakandi og áttaður á stað/stund • Lífsmörk stöðug • Verkjalaus eða því sem næst á per os verkjalyfjum (≤ 3 stig á NRS) • Þolir að drekka og borða • Lítil eða engin ógleði eða svimi • Hefur haft þvaglát • Lítil sem engin blæðing í umbúðir eða í þvagi (ef á við) • Jafn sjálfbjarga við klæðnað og snyrtingu og við komu • Samþykkir útskrift og er reiðubúinn að fara heim í fylgd, aðstandandi nærverandi yfir nótt. Þórdís K Þorsteinsdóttir

22. Diverticulitis • Diverticulosis → diverticulitis • Einkenni: • Blóð í hægðum • Colic verkur • Hitavella • Ógleði • Uppköst • Uppþemba • CT eða speglun Þórdís K Þorsteinsdóttir

23. Meðferð diverticulitis • Hvíla ristilinn • Stóma: aðgerð (Hartmanns) • Vökvi – Skolanir – ný aðferð • Verkjalyf iv • Sýklalyf ef hiti og sýking (↑CRP) • Aðgerð eftir endurtekin köst, absessa eða blæðingu. Fjarlægður veiki hluti ristilsins. • Menningartengdur sjúkdómur – forðast hægðatregðu Þórdís K Þorsteinsdóttir

24. Fylgikvillar ristilaðgerða • Sáracomplicationir (aldraðir, sykursýki) • Sýkingar • Blæðing • Fistulur • Áhrif á þvaglát ef aðgerð á endaþarmi • Breytt kyngeta • Anastómósuleki: leki í tengingu þarms Þórdís K Þorsteinsdóttir

25. Einkenni um anastómósuleka • Hægðainnihald í dreni • Hár hiti • Peritonitis – sepsis • Minna áberandi teikn: • Óútskýrð hitahækkun • Hækkun á hvítum blk • Langvinnur ileus • Sýking í brjóstholi (síðar) • Til lengri tíma: • Absess og/eða fistúlur Þórdís K Þorsteinsdóttir

26. Krabbamein í ristli- eða endaþarmi • Greinast oft að engum undangengnum einkennum – fyrir tilviljun • Einkenni um hindranir í ristli • Slaufulaga- eða blýantslaga hægðir • Finnst ekki tæma • Loft eða uppþemba • Blóð í hægðum (sést oft ekki) eða blæðing • Slappleiki, þreyta, vanlíðan og lystarleysi • Þyngdartap • Kviðverkir Þórdís K Þorsteinsdóttir

27. Meðferð vegna ristil- og endaþarmskrabbameina • Skurðaðgerð • fyrsta meðferð ef á læknanlegu stigi • æxlið, ristill í kring, eitlar • Fer eftir staðsetningu æxlis • Ascending, transversum, descending: end-to-end anastómósa, oft í kviðsjá, víð-staðbundin • Sigmoideum: metið í hvert skipti • Rectum og anus: abdominoperinealresection + geislar, varanlegt stóma og endaþarmi lokað; eða sphincter-sparing, pouch og tímabundin ileostómía. Þórdís K Þorsteinsdóttir

28. J-pouch – innvortisgarnapoki • Endaþarmsvöðviílagi • Neðstihlutiristilsinsskilinneftir • Yngrafólkfærsíðurhægðaleka • Tíðarhægðir • Grindarbotnsæfingarnauðsynlegar • Hættaáminnkuðu O2flæði tiltenginga: • Efrimörkblóðþrýstings >100 mmHg • SaO2> 92% ogHb > 95 • Ekkistílar! Þórdís K Þorsteinsdóttir

29. Stómaaðgerðir (hægða-) • Tímabundin – varanleg • Staðsetning • Garnastóma – ileóstóma • Ristillogendaþarmurfjarlægður • Cancer, Crohn’s, Colitis ulcerosa • Ristilstóma – colostomía • Cancer • Aldraðir: sjón, hreyfifærni, tími • Undirbúningurheimferðarbyrjarviðinnskrift. Þórdís K Þorsteinsdóttir

30. Hjúkrun fyrir stómaaðgerð • Stómahjúkrunarfræðingur, myndband, bæklingar • Meltingarvegurinn, hlutverk, hvað fjarlægt, hvernig stómað verður búið til • Lýsa útliti stóma og hægðalosun • Staðsetja og merkja (fellingar, ör) • Hugtök: stóma, poki, plata etc. Sýna og prófa. • Lauslega um umhirðu stómans • Sjúklingur mun taka hægt og rólega við umhirðu eftir aðgerð • Breytingar á lifnaðarháttum eftir aðgerð (hreyfing, mataræði, kynlíf, barneignir) • Stómasamtökin www.stoma.is – heimsókn stómaþega • Kanna tilfinningar og hvetja til að tjá sig um stómað. Þórdís K Þorsteinsdóttir

31. Flýtibatameðferð • Unnið í teymi og samkvæmt vinnuferli frá 2003 • Ítarleg fræðsla fyrir aðgerð • Úthreinsun, tært fæði, golitely • Frætt um stóma ef tenging óviss • Markviss verkjameðferð • Meðvituð svæfing: minni vökvi og lyf • Krefjandi endurhæfing: byrjað strax, skrifleg áætlun • Íhlutir fjarlægðir snemma: sonda, epidural, leggir • Næring per os aðgerðarkvöld: koma í veg fyrir ileus • Útskrif ákveðin við innskrift - símafylgd Þórdís K Þorsteinsdóttir

32. Hjúkrun eftir aðgerð við krabbameini í ristli- eða endaþarmi • Eftirlit með stóma (ef við á) • Tilfinningalaust • Útlit, litur og bjúgur (rautt og rakt, glær poki) • Smá blæðing eðlileg • Stómað minnkar á 4-6 vikum (sniðmát) • Saumur við húð (má ekki falla inn eða fram) • Loft og hægðir í poka? (slím og blóðvökvi í byrjun) • Skurðsár (kviður, dren, endaþarmur) Þórdís K Þorsteinsdóttir

33. Perinealskurðsár • Gotteftirlit • Geturtekiðalltað 6 mánuðiaðgróa • Saumataka (hefti) eftir 3 vikur • Dren (sog/ekkisog) • Önnurlíffæriígrindarbotnimunubreytaafstöðusinniogfyllauppítómið • Erfittaðsitja – koddiekkisethringur • Liggjaáhlið Þórdís K Þorsteinsdóttir

34. Ileostóma • Mikiðvökvatapfyrstu 2 vikurnar • 1000-1500 ml/sólarhring • Fljótandi en þykknar • Meira tap eftirþvísemmeiraertekiðafgörn • Aukinhættaávökva- ogelektrólýtaójafnvægi • Vatnogsölttapast: EFTIRLIT • Einkenni um þurrk • Drekkavelogauka salt á mat • Vítamín • Næringaráðgjöf Þórdís K Þorsteinsdóttir

35. Aðlifameðstóma • Aðsjástómaðífyrstasinn • Einrúm • Hlutgerving • Ótti • Afneitunofl. • Viðbrögð / tjáningmeð / ánorða • Áfallogsorg • Viðhaldasjálfsmynd – tala, spyrja • Daglegtlíf, næring, ferðalög, íþróttir, kynlíf Þórdís K Þorsteinsdóttir

36. Mataræðimeðstóma Nauðsynlegt Varast Festist: Trefjar, grófmeti, maís, popp, ananas, kókos, hnetur, möndlur, sellerí, aspas (ileostómíur) Gasmyndandi: Hráttgrænmeti, baunir, rúgbrauð, gos, krydd • Salt • Vatn • Tyggjavel Þórdís K Þorsteinsdóttir

37. Húðvandamálmeðstóma • Erting • Frágarnainnihaldi • Vegnasápu/ hreinsiefna • Húðrofviðstómíuna • Sýkingar • Hjálpartæki • Þurfaaðpassa • Umhirða • Skiptaaðmorgni / fyrir mat • Bregðastviðefsár / útbrot Þórdís K Þorsteinsdóttir

38. Vandamál frá gallvegum og brisi • Cholelitheasis, cholecystitis, choledocholitheasis • 2-3x algengarahjákvk • Akútgallblöðrubólga = biliary colic • Skyndilega • Uppköst • Hiti • Ómun LGB • ERCP efstasi • Gallblöðrutaka Þórdís K Þorsteinsdóttir

39. Hjúkruneftirgallblöðrutöku • Drekka um leiðoggeta, fljótandifæði • Þvaglát, hreyfing • Verkjameðferð, verkiríöxlum • Heim um kvöldeðanæsta dag (Aldrete checklist) • Engarbreytingarámataræði • Sárameðferð: saumarsemeyðast Þórdís K Þorsteinsdóttir

40. Brisbólga – pancreatitis • Tengdgallsteinumeðaáfengisneyslu (lyf) • Lífshættulegt – 5-20% dánartíðni • Gallsteinapancreatit: Kvk > kk, 55-65 ára • Ensímflæðatilbakauppíbrisgangavegnahindranaígallvegum • Brisiðhefur exocrine OG endocrine starfsemi • Greining: • Verkirí epigastrium, uppköst, þaninnkviður, hiti • Hækkunáensímum: amýlasi, lípasi. Blóðsykur • Sneiðmyndataka, ómun Þórdís K Þorsteinsdóttir

41. Brisbólgafrh • Bráðtýpa: • Interstitial: bólgaogbjúgur en helduranatómíu • Hemorrhagisk+ necrosaogblæðing. • Fitunecrosaíkviðar- ogbrjóstholi. • Necrosis íæðumgeturvaldiðblæðinguogabsessamyndun. • Hypotension, lost, líffærabilun. • Meltingarensímvirkjuð. • Brisiðmeltir sig. Þórdís K Þorsteinsdóttir

42. Hjúkrunviðbráðabriskirtilsbólgu • Verkir – morfín • Vökvaskortur – ríkulegvökvagjöf v “third spacing” • Fasta –hyperalimentation (iv næring) • Nákvæmvöktun: Lífsmörk, blóðsykur, vökvajafnvægi. Vigtun, ummál • Breyttviðhaldheilbrigðis – forðastalkóhól • Kvíði, ótti Þórdís K Þorsteinsdóttir

43. SamantektHjúkrunsjúklingaeftiraðgerðiríkviðarholi • Verkjameðferð: • Öndun • Hreyfing • Nákvæmteftirlitmeðeinkennumfylgikvilla • Fyrirbyggja • Uppgötva • Næring – Fræðsla – Stuðningur Þórdís K Þorsteinsdóttir