BIA & NA BITHMÓILÍNÍ Cb.3

1. BIA & NA BITHMÓILÍNÍCb.3 Cothú- an tslíinabhfaigheann& a úsáideannorgánaigha chuidbia. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

2. PríomhFeidhmeannaBia: • Fuinneamh a churarfáil. • Fás & deasúcealla. • Cosaint & Atáirgeadh… Dúileceimiceacha: Tá 6 príomhdúilimbia: • Carbón, • Nítrigin, • Hidrigin, • Fosfar, • Ocsaigin, • Sulfar. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

3. Cénfath go bhfuilsalainnriachtanach I nármbiaréimse?? Go mórmhórSoidiam (Na): • méid UISCE sacorp a railú. • pH an fuila choiméadseasamhach. • Cabhair le crapadhnamatáin. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

4. Tátrídhúileileatátábhachtachd’orgánaighbeo- naRiandúile (trace) • Iarann, • Sinc, • Copar. Toiscnachbhfuilgá leis nadúileimórchodannaglaoitearriandúilorthu. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

5. BithMóilíní: Aon móilinídéanta I ceallorgánaigh. M.s.Protéiní, nucleotídi (DNA/RNA), Hormóin, Lipidí… Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

6. Tá 4 príomhbithmóilíníBIA : • Carbaihiodráit, • Lipídí (Saill/ola), 3. Próitéin & 4. Vitimíní Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

7. 1. Carbaihiodráit • Na dúile/Déanta as: Carbóin, Hidrigin & Ocsaigin. • Tógáil: H & O igcóimheas(ratio) 2:1igcónaí. An fhoirmleginearáltanáCx(H2O)y m.sh. (glúcósnáC6H12O6.) Aonaidsiúcra/móilínísiúcra a bhíonnontu. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

8. TátríchineálCarbaihiodráití: • Aicmítear(classified) de réirlíonnamóilínísiúcra a bhíiontu. 1. Monaisiúicrídí, 2. Déshiúicrídí & 3. Polaisiúicrídí Carbaihiodráit: C X (H₂O)Y Polaisiúicrídí: -Ceallalóis - Stáirse -Citin Monaisiúicrídí: -Glúcós - Fructós • Déshiúicrídí: • Siúcróis • Lactóis • - Maltóis Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

9. (a) Monasiúicrídí Structúir: Aonadsingilesiúcra m.sh. glúcós, fruchtós. Sámplaí: Glúcós- an coitianta. * Príomhfoinsefuinneamh in orgánaigh. * Déanannplandaí é le linnfótaisintéis. Blas: Milis SiúcraDí-ocsaídiúchán: shiúcra a dtéannDEARGnuair a fhiuchtar (boil) é idtuaslagán Benedict. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

10. (b) Déshiúicrídí Structúir: 2 monasiúicrídí le chéile Samplaí: Siúcrós(gnáthsiúcra), lachtós (siúcrabainne) &Maltós. • Glúcós + Fruchtós= Siúcrós • Glúcós + Galachtós= Lachtós • Glúcós + Glúcós = Maltós Blas: Milis. Who Has Lactose Intolerance? Infants & small children have the enzyme lactase so they can digest mothers' milk. However, during childhood, lactase begins to disappear in many people. By adolescence, it is gone in about 75% of African-Americans, Jews, Native Americans, Hispanic persons, and in 90% of Asians. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

11. (c) Polaisiúicrídí Structúir: slabhramonasiúicrídínasctha le chéile. Blas:Nílsiadmilis & tásiaddotuaslaghta in uisce 2 Saghas: De réirnafheidhmeanna a bhíonnacu: • Stóráil-Stáirse & Glicigin. • Stáirse: an stóirbhiaiceallaplandaí. • Glicigin: an stóircarbaihiodráitin ainmhí. Munabhfuilglúcósagteastáilag an orgánaighlionannsé an stóirgliciginsnaMatán, an t-Ae & nahinchinne. (Nuairatánastóirseolánstóráiltaraonbreisglúcós mar saillefaoincraiceann….) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

12. PolaisiúcrídíStóráilainmhí: Glicigin Rialíonn an hormoinInslinionsúGlúcóssnachealla. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

13. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

14. 3. Polaisiúicrídí- Structúireach (b) Structúireach (strutúirí a tógáilsacorp): • Ceallalós (snaithín)- Déanannceallalós an príomhchuid don chill bhalla. Cabhraíonnsé leis an bplandaseasamh. NífaighmídAON cothathighas ach deanannsécoscariatach (constipation). • Citin- eiseachnámharlachna feithidí & I chill bhallaFungaismar muisirúin. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

15. Feidhmeannanacarbaihiodráití: 1. Fuinneamha churarfáil don chorp. 17kJ/gram. 2.Stór bia– plandaíiriochtstáirseainmhitheiriochtglicigine 3.Farasbarr (excess) Carbaihiodráite/Stóir: m.sh. Glicigine, saill. 4.Meitibileacht – úsáidtearglúcósiriospráid& I plandaídéantarglúcósirithfótaisintéis Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

16. FoinsaíCarbaihidráitísabiaréimse: • Monaisiúicrídí: torthaí, mil, & subh • Déshiúicrídí: Siúcróis- torthaí & siúcraboird. Lactóis- bainne. Maltóis- síolta a mbionnagpeachadh. • Polaisiúicrídí:Stáirse: Arán, Rís, Pasta, Prátaí. • Ceallalós: fTorthaí, Glasraí, Arbharr, cnónna.. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

17. Saillteagusólaí – naLipidí Déanta as: nadúileCarbón, Ocsaigin & Hidrigin. Structuir: aonmhóilínamháingliocróil & é nasctha le trímhóilínd’aigéadsailleach, ‘TríGhlicríd’ a glaoitearar an móilín lipid is lúseo. Móilínamháín Lipid (Saillenó Ola) Saillte-lipidíatásoladagteocht an tseomra Ola-lipidíatá mar leachtagteocht an tseomra. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

18. 2. Lipidí: 2 Saghas: Sáithithenóneamh-sáithithe a bhíonnnahaigéidshailleacha. • I saillteainmhithe a bhíonnnahaigéidshailleachasáithithe le fáil m.sh. ím. • Bíonnnahaigéidshailleachaneamh-sáithithe le fáil in olaíglasraí, síoltaíaguséisc. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

19. Fosfailipid: MóilínFosfailipid Máaistrítearmhóilínd’aigéadsailleach le fosfáite. Úsáid- An tábhachtachchun chill scannáina dhéanamh. • Bíonnsiaddothuaslagtha in uisce ach intuaslagthaigclóraform & alcólte. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

20. FeidhmeannanaLipidí: (a) Structúireach: 1. Déantús an chill scannáin 2. Insliú do ainmhí 3. Déantús an cúitíncéireach (waxy) barrnaduilleogasnaplandaí 4. Cosainttimpeallorgáinainmhím.s.Duáin (kidneys) Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

21. Feidhmeann an lipidí- Meitabealach (b) Meitibalach: • Stóirfuinneamh • StóráilnaVitimínísailleintuaslagtha (A,D,E,K) • Cuid marhormóin. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

22. 3. Próitéin Déanta as/Dúile: C, H, O & N –Nitrigin.(uaireanta S, Sulfarfresin) Structúir: déantad’aimínaigéadíinaslabhraífada. (20 aimínaigéaddifrúile). Peiptíd= a thugtararroinntaimínaigéidceangailte le chéile Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

23. Próitéinídéantasacorp: do Einsímí, Hormón, próitéinimatán, miósinaguslíocha (pigments). FoinnsaíPhróitéiní: Feoilrua, Uibheacha, Iasc& i dtáirgíbainne, piseánanna, cnónnasrl…. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

24. Struchtúrnabpróitéiní: • Bíonnaimínghrúpa& grúpacarbocsaileach. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

25. *Difrúil le carb & lipidí mar NÍ FÉIDIR le do chorpstóirPhrótéine a coiméad!! Eisfhearadh: Níféidirpróitéiní a stóráilsachorp. Dianscaoiltearaon BREIS aimínaigéad san Ae. Baintear as an ghrúpaNH2(díaimíníú) & déanannséúiré – (déantarfualas seosnaDuáin). Stóraltearaonbhreis ______________ & _________________ mar saillefaoincraiceann Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

26. Caifearroinntamínaigéidí a choiméad do gach Chill: • Taréisdíléatéannnahaimínaigéidisteach san fuil& déantarstórbeagsnaceallaónandéantarnapróitéiní a bhíonnagteastáilóngcorp. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

27. Cruthnaslabhraípolaipeiptíd: 1. Casta– próitéinísnáitheacha m.sh. Ceirtín 2. Infhillte– m.sh. einsímí & hormón 3. Meascthale ceimiceachaeile m.sh. haemaglóibin i fhuil chill dearg. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

28. Feidhmeannanabpróitéiní: 17kJ fuinnimh/g arfáilACH: • Níúsáidfidh an corp an próitéindo fuinneamh ach amháinnuairatágá (i gcássíorocrais). (a) PrótéiníStruchtúireach: * Le nafosfalipíd= cillscannána dhéanamh. • Feicteariad mar ceiritin – próitéin nagruaige, & nan-ingine • Laistin & collaiginsacraiceann & • Míosin (myosin) snamatáin Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

29. (b) Meitibileacha:: • Einsímí- amaláise, maltáis, cataláisesrl… • Hormón– Insilin, Adrenilínsrl….. • Antasubstaint- chuntrid in naghadihgalair Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

30. 4. Vitimíní • Nílagteastáil ach an beagándóibh ach mar sin féinbíonnsiadriachtanachdon sláinte. • Vit. A, B, C, D, E, K Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

31. 4. Vitimíní : Saille no Uisceintuaslagtha. • VitimíníA, D,E & K : intuaslagthai saill. • VitimínB & C: intuaslagthaI H₂O **Stórnavitimínísaillsachorp- sa t-Ae & saillfaoincraiceann- ** Ach níféidirvitimíníintuaslagtha in uiscea stóráil. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

32. Vitimín C – AigéadAscorbach Foinnse: Is iadoráistí(torthaícitris), cuirínídubha, & glasraíduilleacha Feidhm:Tábhachtach do nafíochántacaíochta m.sh. cnámh, fuil (loingeán &ballnasc) GalairEaspa: Scorbach. Siomptóim:Drandailbog & agcur fola. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

33. Vitimín D –An cailcifearól: Foinnse: OlaíAeéisc, Uibheacha, agustáirgídéiríochta/bainne. *& Déantasachraiceann(solasnagréine) Feidhm:Cailciam a ionsú GalarEaspa: Raicíteas Siomptóim:Níforbraíonnnacnámha. http://www.youtube.com/watch?v=nt9u7CfVoc4 Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

34. 5. Mianraí: Ceimiceáinneamhorgánacha(níbithmóilíní!) • Nífoinsefuinnimhiad. Príomhfheidhmeannanamianraí SnaAinmhí: Cailciam-cnámha/fhiacla Iarann: tágá le hiarannhaemogloibína dhéanamh SnaPlandaí: Cailciam: lannógláira dhéanamhchunceallaplandaí a coimeád le chéile. Magnesiam: clóraplastaí a thógáilsa chill planda. Lannóglárnach Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

35. Uisce H₂O: 1. Tuaslagóiruilíoché an t-uisce. MeánD’imoibritheceimiceacha& DO iompar. 2. Is ionsúitheoirmaithteochté an t-uisce i.e. coimeádannsé an teocht. 3. Mar chuid de imoibritheceimiceacha m.sh. fótaisintéis, riospráid. 4. Bíonnrudaí in annbogadhisteach is amach ó cheallaínuairatásiadintuaslagtha in uisce(glúcós). Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona

36. Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona