Mövzu 9 . Göbələklərin təsnifatı

1. Aqronomluq ixtisasının “Bitki mühafizəsi” ixtisaslaşması üzrə “Ümumi fitopatologiya” kursu Mövzu9. Göbələklərin təsnifatı P L A N: 9.1 Əsas taksonomik qrupların səciyyəsi 9.2 İbtidailər aləmi– Protozoa 9.3 Xromista aləmi - Chromista

2. ƏDƏBİYYAT 1. Cəfərov İ. Ümumi fitopatologiya. Bakı: Elm, 2007, 392 s. 2.M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Hüseyn ZenginFitopatoloji. Erzurum: 2010, 256 s. 3. Общая и сельскохозяйственная фитопатология / Ю.Т.Дьяков, М.И.Дементьева и др. М.: «Колос», 1984, 495 с. 4. Попкова К. Общая фитопатология. М.: Агропромиздат, 1989, 362 с. 5.Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия, 2003, 496 с. 6. Чикин Ю.А. Общая фитопатология (часть 1). Учебное пособие - Томск: ТГУ, 2001, 170 с. www. google.ru www.dic.academic.ru www. agroteh-garant.ru

3. 9.1 Əsas taksonomik qrupların səciyyəsi Təsnifatorqanizmlərindəqiq, yaxşıfərqlənənmüxtəlifqruplara – taksonlaraayrılmasıdır. Göbələklərintəsnifatındaşöbə, sinif, sıra, fəsilə, cinsvənövlərəbölünməorqanizmlərinmorfoloji, bioloji, fizioloji, biokimyəvi, genetiki, sitolojivədigərxüsusiyyətlərinəəsaslanır. Əvvəlgöbələkləridəbitkihesabetdikləriüçüninditəsnifatdabitkilərdərastgəlinəntaksonlarlaqarşılaşırıq: şöbə- divisio sinif – classis sıra – ordo fəsilə – familia cins – genus növ – species

4. MüasirtəsnifatagörəhəqiqigöbələklərFungivəyaMycotaaləminə aid edilirvə 4 şöbəyəbölünürlər: Xitridiomkota- Chytridiomycota, Ziqomikota –Zygomycota, Askomikota- Ascomycota, Bazidiomikota- Basidiomycota. Buraeynizamandaanamorfgöbələkləri aid edirlər, onlarıncinsimərhələsiteleomorfa- naməlumdur. Bu göbələklərbütünhəyattsiklinianamorfadla-nanqeyri-cinsimərhələdəkeçirlər. ƏvvəllərbunlarınatamamgöbələklərvəyaDeyteromisetlər- Deuteromycetesadlandırırdılar. Xromista-Chromistaaləminəaşağıdakışöbələrdaxildir: Oomikota -Oomycota, Qifoxitridiomikota -Hyphochytridiomycota, Labirintulomikota- Labyrinthulomycota. Miksomikota – Myxomycota, Plazmodioforomikota- Plasmodiophoro-mycota, Akraziomikota- AcrasiomycotavəDiktiosteriliomikota- Dictyoste-liomycotaşöbələriibtidailər Protozoa – Protozoaaləminədaxildirlər. Şöbə-ləriinkişaftsiklindəhərəkətliqamçılarınolmasıvəyaolmaması, vegetativbədənin tipi, hüceyrədivarınıntərkibi, qidamaddələrininehtiyatı, meta-bolizm, hüceyrəninultrastrukturu, mitozun tipi vəbaşqaəlamətlərinəgörəfərqləndirirlər.

5. K.Linneyindövründəngöbələknövləriüçünbinarnomenklaturamüəyyənedilmişdir. Məsələn, qabaqfəsiləsibitkilərindəantraknozxəstəliyinitörədəngöbələkColletotrichumlagenarium (Pass.) Ell. et Halst. adlanır. İlkdəfənövünelmitəsviriniverənmüəllifvəyamüəl-liflərsistemdəgöbələyinadındansonrayerləşdirilir. Beləki, növünadındansonra (Pass.) sözü o deməkdirki, ilk dəfəPasserini (Passe-rini)onutəsviretmiş, lakinsəhvolaraqonuFusariumlagenariumadlandırmışdır. Sonralar Ellis vəHalstenqeydetmişlərki, göbələkhəqiqətənColletotrichumcinsinəaiddirvəpatogeninhəqiqitakso-nomikadınıverdilər- Colletotrichumlagenarium (Pass.) Ell. et Halst. Latındilindəgöbələklərinadlandırılmasıqaydasıbotanikanomenklaturasınınbeynəlxalqkodeksinəuyğundurvəhərnövübütündünyadaeynicüradlandırılmasınıtəminedir.

6. Taksonlarınadlandırılmasınınşəkilçiləri aşağıdakıkimidir: aləm –Mycota; şöbə-Ascomycota; sinif-Ascomycetes; yarımsinif- Euascomycetidae; sıra -Erysiphales; fəsilə-Erysiphaceae; cins -Podosphaera; növ -P.leucotricha.

7. 9.2 İbtidailər aləmi – Protozoa Miksomisetlərinşöbəvəsinifləri

8. Myxomycetessinfi (Həqiqimiksomisetlər) Licialessırasınaməzsusolannövlərdəhəqiqikapilliyasiyayox-dur, plazmodiaçıqrənglidir. Lycogalaepidendrumnövüdahaçoxrastgəlinir, yaşılfondaçəhrayışarşəkillisporverir. Yetişənzamanayrı-ayrısporangilərdivarlarlaböyüyür, tündləşirvəetaliyəçevrilir. Etalinindaxilindəsporlarvəpsevdokapillisiyaəmələgəlir. Bütünbunlarsporangiörtüyününqalıqlarıhesabedilirlər. Trichialessırasınadaaçıqrənglənmişplazmodivəsporluolannövlərdaxildir. Bu növlərdəhəqiqikapillisiyalartrubaformalıqalınörtüklərdənibarətdir. MeşədəçoxzamanməhvolmuşqabıqüzərindəqızılıbadələrformasındaTrichiasporangilərinərastgəlinir. Stemonitalessırasınatündrənglimiksomisetlərdaxildirlər. On-lardaayaqcıq (kolonka) dartılmışsporangidədavamedirvəçoxsaylıbudaqlanmalar (kapillisiyalar) əmələgətirir, nəticədəsporangiuzu-nunakəsikdəperogörkəminialır. Stemonitessırasınadaxilolanspo-rangiqruppasıadətənmeşədərastgəlinir.

9. Dictyosteliomycetessinfi (hüceyrəvimiksomisetlər) Bu miksomisetlərinvegetativfazasıayrı-ayrıhüceyrələrlə (miksameblərlə) təmsilolunurlarvəüzvimaddələrləzənginolansubstratda (peyində) yaşayırlar, bakteriyalarlaqidalanırlar (zoosporqidalanma tipi), hüceyrəninbölünməsiiləçoxalırlar. Aclıqçəkənzamanonlaraqreqatlar (psevdoplazmodilər) əmələgətirilər, hansıki, sinxronhərəkətliayrı-ayrıhüceyrələrmüəyyənyerlərədoğruistiqamətgötürürlər. Bir-birinədoğrusürünərəkamöblərgenişlənmiştəpəhissəlistolbiklər (kolonkalar) formalaşdırırlar. Beləstolbiklərsellülozaörtüyüiləəhatəlidirlər. Amöblarsporanginindaxilindəistirahəisporlarınaçevrilirlər, əlverişlişəraitdəisəonlardanamöblarçıxırlar. Özünəməxsushəyattərzivəlaboratoriyaşəraitindəasanlıqlabecərilməsionlarınbiolojiinkişaflarınınöyrənilməsiniasanlaşdırır.

10. Plasmodiophoromycetessinfi (parazitmiksomisetlər) Bu sinfəalibitkilərinhüceyrələridaxilindəparazitlikedənobli-qatnövləraiddirlər. Sinifinfitopatogengöbələkləritərəfindəntörə-dilənxəstəliklərzamanışişlər, fırlarəmələgəlirlər. Plazmodidəninkişafedənsporlar sahib bitkininhüceyrələridaxilindəinkişafedirlər. Ənçoxikinövüzərərlidir: Plasmodiophorabrassica- kələmvədigərxaççiçəklitərəvəzbitkilərindəkilavəSpongosporasubter-ranea –kartofdasəpgilidəmgilxəstəliklərinintörədiciləri.

11. Fitopatogenmiksomisetlərintəsnifatı

12. Plazmodioforomisetlərsinfigöbələklərinintörətdiklərixəstəliktipləri:Plazmodioforomisetlərsinfigöbələklərinintörətdiklərixəstəliktipləri: a –kələmdəkila (solda –yoluxmuşşitil, sağda – yaşlıbitkininköklərindəşişlər); b –kökümeyvəlilərdəkila; c –kartofyumrularındavəköklərindəsəpgilidəmgil (sağda –yumrularınhüceyrəsindəsportopası)

13. KilaxəstəliyinintörədicisiPlasmodiophorabrassicagöbələyininkələminyoluxmuşkökhüceyrələrindəplazmodi (a) vəistirahət sporları (b): 1- sağlamhüceyrələr, 2- yo-luxmuşhüceyrələr

14. 9.3 Xromista aləmi - Chromista Xromistaaləminəqonur, qızılı, sarı-yaşılyosunlarlayanaşımüasirtəsnifatamüvafiqolaraqgöbələyəbənzərorqanizmlərvəyapsevdogöbələklərhesabedilənüçşöbəningöbələkləridədaxiledilmişdir. Göbələyəbənzərorqanizmlərinşöbəvəsinifləri

15. Aləm Xromista Chromista Şöbə Oomikota Oomycota Sinif Oomisetlər Oomycetes Sıra Saprolegniales Sıra Peronosporales Fəsilə Saprolegniaceae Fəsilə Pythiaceae Fəsilə Peronosporaceae Fəsilə Albuginaceae Əhəmiyyətli cinslər (Saprolegnia) (Aphanomyces) Əhəmiyyətli cinslər (Plasmopara) (Peronospora) (Peronoplasmopara) (Bremia Əhəmiyyətli cinslər (Albugo) Əhəmiyyətli cinslər (Pythium) (Phytophthora) Oomisetlərintəsnifatı

16. Saproleqnialessırası (Saprolegniales) SıranınSaprolegniaceaefəsiləsimövcuddur. Fəsiləninnümayən-dələrisaprofitkimisuda, rütubətlitorpaqda, nadir hallardabitkivəheyvanlarınparazitlərikimirastgəlinir. Onlardamitselarakəsməsizolub, zəifbudaqlanandır, qısarizoidləriilə substrata möhkəmlənir. Mitselhiflərininuclarındazoosporangiformalaşır. Cinsiyətorqanları – ooqonivəanteridihiflərinyanbudaqlarındaəmələgəlir. Aphanomycescochlioides–fakultətivparazitdir, torpaqdayaşayır, əsasənşəkərçuğundurununzəifləmişcücərtiləriniyoluxur. Soyuqhava, ağırtərkiblitorpaqlarxəstəliyinyayılmasınastimuledicitəsirgöstərir.

17. PeronosporagöbələklərininsporlarınıncücərməxarakterivəPeronosporagöbələklərininsporlarınıncücərməxarakterivə sporangidaşıyanlarınquruluşu: a –pitium (Pythium); b –fitoftora (Phytophthora);c – plazmopara (Plasmopara); ç – peronospora(Peronospora);d – peronoplazmopara (Peronoplasmopara); e – bremiya (Bremia)

18. Aphanomyces cochlioides

19. Aphanomyces cochlioides

20. Ptyhium debaryanum

21. Pythiumcinsigöbələklərininbiolojivəinfeksioninkişaftsikli [Agrios, 1978]

22. Phytophtora infestans

23. Phytophtora infestans

24. Phytophtorainfestansgöbələyininbiolojivəinfeksioninkişaftsikli [Agrios, 1978]

25. Peronospora brassicae

26. Plasmopara viticola

27. Plasmopara viticola

28. Plasmopara viticola

29. Plasmopara viticola

30. Plasmoparaviticolagöbələyininbiolojivəinfeksioninkişaftsikli [Agrios, 1978]

31. Plasmopara heliantii

32. Plasmopara heliantii

33. Xaççiçəkli tərəvəz bitkilərində ağ pas xəstəliyi- Albugo candida

34. sporangilər epidermis sporangidaşıyan Bitki hüceyrəsinin daxilində göbələyin sporangidaşıyanları və sporangiləri

35. Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları • 1. İbtidailər – Protozoa aləminə hansı şöbələr daxildir ? • Oomycota, Zygomycota, Agcasiomycota, Plasmodiophoromycota • Plasmodiophoromycota, Anamorfic fungi, Oomycota, Zygomycota • Myxomycota, Plasmodiophoromycota, Acrasiomycota, Dictyasteliomycota • Ascomycota, Basidiomycota, Zygomycota, Myxomycota, • Zygomycota, Myxomycota

36. 2. Miksomisetlər – Myxomycota şöbəsi göbələklərinin vegetativ fazası nədən ibarətdir? • bu şöbədə vegetativ faza plazmodi – çılpaq sitoplazma kütləsindən ibarətdir • vegetativ faza arakəsməli mitseldən ibarətdir • vegetativ faza arakəsməli və arakəsməsiz mitseldən ibarətdir • vegetativ faza mitselial stromadan ibarətdir • vegetativ faza piknidlərdən ibarətdir

37. 3. İbtidailər aləminə - Protozoa daxil olan şöbələrin hansı kənd təsərrüfatı baxımından maraq kəsb edir ? • Myxomycota • Acrasiomycota • Dictyosteliomycota • Plasmodiophoromycota • Acrasiomycota, Myxomycota

38. 4. Plasmodiophoromycetes sinfinə daxil olan daha zərərli növlər hansıdır ? • Plasmodiophora brassicae, Spongospora subterranea • Plasmodiophora brassicae, Plasmopara viticola • Uncinula necator, Plasmopara viticola • Spongospora subterranea, Pseudoperonospora cubensis • Plasmodiophora brassicae, Lycogala epidendrum

39. 5. Xromista aləminə daxil olan hansı şöbə kənd təsərrüfatı bitkilərinin təhlükəli xəstəlik törədiciləridir ? • Oomucota • Hyphochytridiomycota • Labyrinthulomycota • Hyphochytridiomycota, Hyphochytridiomycota • Oomucota, Labyrinthulomycota

40. 6. Oomisetlər sinfi göbələklərinin vegetativ bədəni ibarətdir ? • yaxşı inkişaf etmiş arakəsməsiz mitseldən • zəif budaqlanan dixotamik mitseldən • arakəsməli mitseldən • yaxşı inkişaf etmiş çılpaq protoplazma kütləsindən • yaxşı inkişaf etmiş plazmodilər

41. 7. Oomycetes sinfinə mənsub hansı sıralarda bitkilərin xəstəlik törədiciləri üstünlük təşkil edirlər ? • Pseudoperonosporales, Saploleginiales • Peronosporales, Saploleginiales • Chytridiales, Peronosporales • Saploleginiales, Erysiphales • Peronosporales, Plasmodiophorales

42. 8. Peronosporales sırasına hansı • fəsilələr mənsubdur ? • Pythiaceae, Peronosporaceae, Albuginaceae • Albuginaceae, Erysiphaceae, Ustilaginaceae • Peronosporaceae, Melonconiaceae • Pythiaceae, Uredinaceae • Pseudoperonaceae, Albugaceae, Peronosporaceae

43. 9. Peronosporaceae fəsiləsinə mənsub olan növlər bitkilərdə hansı • xəstəlikləri törədirlər ? • antraknoz • çürümə • unlu şeh • sürmə • yalançı unlu şeh və ya peronosporoz

44. 10. Plasmopara viticola göbələyi hansı • xəstəliyin törədicisidir ? • üzümdə mildyu • xiyarda yalançı unlu şeh • dənli bitkilərdə sütmə • üzümdə unlu şeh • üzümdə və giləmeyvələrdə antraknoz

45. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm