احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

1. به نام خدا معرفي و راهنمايي كلي طرح درس «بديع» و جايگاه آن در ميان درس‌هاي ديگر: در اين درس نخست به تعريف بديع لفظي و معنوي مي‌پردازيم و بعد به موضوعات مربوط به آرايش كلام ادبي اعم از تشبيه، سجع، تكرار، تمثيل و... به گونه‌اي كه «دانشجويان عزيز بتوانند با يادگيري آنها، مصداق آنها را در متون ادبي بيابند. هدف كلي اين درس آشنايي با انواع آرايش‌هاي لفظي و معنوي كلام ادبي و تشخيص نوع آرايه موجود در آن كلام مي‌باشد. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

2. 1 نام درس: بديعتعداد واحد درسي: 2نام منبع درسي: بديعمؤلف: دكتر سيروس شمسياتهيه‌كننده اسلايد: دكتر احمدعلي جعفري(عضو هيأت علمي دانشگاه) احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

3. 2 بديع مطالعه در ابزار و شگردها و فنوني است كه باعث ايجاد موسيقي كلام مي‌شوند (در نثر) و يا موسيقي كلام را افزون‌تر مي‌كنند (در شعر) احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

4. 3 بديع بررسي و شناخت ابزار و شيوه‌هايي است كه به وسيلة آن‌ها در بين اجزاء كلام تناسبات و روابط خاصي به وجود مي‌آيد. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

5. 4 اجزاء كلام به وسيلة‌ رشته‌اي از تناسبات و روابط لفظي يا معنايي به يكديگر گره مي‌خورند و شبكه‌اي منسجم از ارتباطات آوايي يا معنايي پديد مي‌آيد كه بدان كلام ادبي مي‌گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

6. 5 «دو كس مردند و حسرت بردند: يكي آن كه داشت و نخورد و ديگر آن كه دانست و نكرد.» آنچه در اين كلام سعدي، موسيقي ايجاد كرده است هماهنگي بين كلمات است كه اصطلاحاً بدان سجع گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

7. 6 آنچه در اين كلام، موسيقي را افزون‌تر كرده است. ترادف صامت «چ» در آغاز كلمات چمان و چرا و چمن است كه باعث شده است علاوه بر وزن، موسيقي ديگري هم در كلام ايجاد شود. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

8. 7 به ابزاري كه موسيقي كلام را به وجود مي‌آورند و يا افزون مي‌كنند و بين اجزاء كلام روابط هنري به وجود مي‌آورند اصطلاحاً «صنعت بديعي» مي‌گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

9. 8 بحث در ابزاري (صنايعي) كه موسيقي لفظي كلام را افزون مي‌كنند يا به وجود مي‌آورند موضوع «بديع لفظي» است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

10. 9 مطالعه در ابزاري كه موسيقي معنوي كلام را به وجود مي‌آورد موضوع «بديع معنوي» است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

11. 10 يكي از ويژگيهاي كلام ادبي، داشتن آهنگ است. اما صرف وجود آهنگ، كلام را ادبي نمي‌كند. مثلاً مصراف «ز فروردين چو بگذشتي مه ارديبهشت آيد» داراي آهنگ است اما ادبي نيست. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

12. 11 شاعران بزرگ معمولاً با استفاده از يك يا چند ابزار افزوني موسيقي كلام يا ابزاري كه به كلام انسجامي بيش از حد معمول مي‌بخشد (صنايع بديعي) كلام عادي را تبديل به كلام ادبي مي‌كنند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

13. 12 سعدي در بوستان ناچار بوده است كه به پند و اندرز بپردازد. پيداست كه پند و اندرز بپردازد. پيداست كه پند و اندرز در اغلب موارد فاقد جنبه‌هاي ادبي است و از مقولة كلام عادي محسوب مي‌شود. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

14. 13 اگر كسي بگويد: «هنگامي كه زنده هستي به فكر عاقبت خود باش زيرا بعد از وفات، خانواده‌ات از طمع مال تو به فكر تو نخواهند بود.» شعاري در سطح كلام عادي داده است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

15. 14 سعدي مي‌گويد:غم خويش در زندگي خور كه خويش به مرده نپردازد از حرص خويش و با تكرار كلمة خويش (سه بار) و آوردن آن در دو معني قوم و خود، به كلام انسجام ادبي داده است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

16. 15 درك انسجام كلام در بديع لفظي در گروه توجه به آواها يا صداهاي كلام است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

17. 16 در زبان فارسي شش مصوت وجود دارد: الف) مصوت‌هاي كوتاه:a = ـَـe = ـِـo =ـ‌ُـب) مصت‌هاي بلند:ā = اَ i = اي u = او احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

18. 17 صامت‌ها همواره به كمك مصوت‌ها به صدا در مي‌آيند (تلفظ مي‌شوند). احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

19. 18 آوانويسيآوانويسي، املايي است كه با آن همة اصوات زبان (صامت‌ها و مصوت‌ها) را بتوان دقيقاً نشان داد. آوانويسي با اندك تغيير و تصرفي از الفباي لاتين استفاده مي‌شود. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

20. 19 در آوانويسي به صورت مكتوب واژه كاري نداريم و فقط مسموعات را بازنويسي مي‌كنيم. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

21. 20 واك يا واجبه هريك از صداهاي زبان (اعم از صامت يا مصوت) يك واك يا واج گويند: دست dast داراي چهار واك يا صداست (حال آنكه در خط فارسي داراي سه حرف است). احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

22. 21 هجا مجموعه‌اي از اصوات است كه در يك دم يا بازدم ادا شود. هجا در زبان فارسي مركب از يك مصوت و يك يا دو يا سه صامت است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

23. 22 به كلماتي «هموزن» گويند كه از نظر امتداد هجا، مساوي باشند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

24. 23 به آخرين واك اصلي هر كلمه «روي» مي‌گويند. «رَوي» در دست، «ت» است. در «آمدم»، دال است. در شيرين، نون است (چون مركب بودن آن به ذهن متبادر نمي‌شود). احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

25. 24 هجاي قافيههجايي از كلمه كه آخرين واك آن، واك رَوي است، هجاي قافيه نام دارد. در كلمه «شكستم» هجاي قافيه «كست» است. در كلمه «آمد» هجاي قافيه «مد» است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

26. 25 روش تسجيع به وجود آوردن يا افزودن موسيقي كلام به وسيلة هماهنگ كردن كامل يا نسبي كلمات و جملات است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

27. 26 به مصاديق روش تسجيع در سطح كلمات سجع و در سطح جملات ترصيع گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

28. 27 سجع به معني آهنگ است. به كلامي كه بين كلمات آن هماهنگي باشد كلام مسجّع گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

29. 28 مسجّع سخن گفتن مخصوصاً در بين اعراب مرسوم بود و عالي‌ترين آن قرآن مجيد است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

30. 29 سجع متوازي: و آن تقابل كلمات يك‌هجايي است كه فقط در صامت نخستين مختلف باشند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

31. 30 اگر اختلاف صامت‌هاي نخستين ناچيز باشد و به اصطلاح قريب المخرج باشند سجع متوازي از ديدگاه جناس بررسي مي‌شود:بست bast / پست past احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

32. 31 سجع مطرّف. و آن تقابل دو كلمه است كه اولاً يكي از كلمات نسبت به ديگري هجايي در آغاز بيشتر داشته باشد و ثانياً صامت نخستين هجاي قافيه متفاوت باشد. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

33. 32 سجع متوازن: و آن تقابل كلمات هم‌هجايي است كه اولاً تعداد امتداد هجاها مساوي باشد و ثانياً واك‌هاي اصلي آخر كلمه حتماً متفاوت باشند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

34. 33 هرچه واك‌هاي مشترك بيشتر باشند، سجع متوازن موسيقايي‌تر است و اوج آن وقتي است كه اختلاف فقط در واك آخر باشد: عامل/ عامد و به اين مورد از ديدگاه جناس نگريسته مي‌شود. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

35. 34 فرق سجع متوازن با هم‌هجايي اين است كه در سجع متوازن علاوه بر رعايت تساوي عددي هجاها تساوي كمي (امتداد) هم شرط است اما در كلمات هم‌هجا فقط تساوي عددي كافي است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

36. 35 ساختار انواع سجع را با سه فرمول زير مي‌توان نشان داد:وزن و روي يكي = سجع متوازيوزن يكي و روي مختلف = سجع متوازنوزن مختلف و روي يكي = سجع مطرّف احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

37. 36 اگر وزن و روي هردو مختلف باشند، كلمه از ديدگاه بديع لفظي فاقد ارزش موسيقايي است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

38. 37 به كلامي كه جملات آن هماهنگ باشند نيز كلام مسجع مي‌گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

39. 38 ترصيع: هماهنگ كردن دو (يا چند) جمله است به وسيلة تقابل اسجاع متوازي:زبانش توان ستايش نداشت روانش گمان نيايش نداشتبين زبان و روان، توان و گمان، ستايش و نيايش، سجع متوازي است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

40. 39 اي منور به تو نجوم جمال اي مقرر به تو رسوم كمال در بيت مذكور بين منور و مقرر، نجوم و رسوم، جمال و كمال سجع متوازي است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

41. 40 موازنه (يا مماثله): هماهنگ كردن دو (يا چند) جمله به وسيلة تقابل اسجاع متوازن و يا مخلوطي از اسجاع متوازن و متوازي مطرّف است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

42. 41 تضمين المزدوج يا اعنات القرينه: و آن هماهنگ كردن دو (يا چند) جمله به وسيلة رعايت قافيه در فعل آخر دو جمله و مجاورت انواع سجع در حشو هر جمله است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

43. 42 از نظر آماري، نمونه‌هاي ترصيع و تضمين المزدوج بسيار كم و نمونه‌هاي موازنه بسيار زياد است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

44. 43 از روش‌هاي به وجود آوردن يا افزون كردن موسيقي كلام، روش تجنيس است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

45. 44 روش تجنيس مبتني بر نزديكي هرچه بيشتر واك‌هاي كلمات است. به طوري كه كلمات همجنس به نظر آيند و شباهت آنها به ذهن متبادر شود. به مصاديق روش تجنيس، جناس گويند. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

46. 45 ديدي آن ترك ختا غارت دين بود مرا گرچه عمري به خطا دوست خطابش كردم در بيت مذكور بين ختا - كه نام ولايتي است - و خطا - به معناي اشتباه - تجنيس تام است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

47. 46 جناس مركب: دو كلمه متجانس، هم‌هجا (هم‌وزن) باشند اما اختلاف در تكيه داشته باشند، يعني به قول دستوريان يكي بسيط يا در حكم بسيط و ديگري مركب باشد. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

48. 47 هر خم از جعد پريشان تو زندان دلي استتا نگوئي كه اسيران كمند تو كمند در بيت مذكور بين كمند - به معناي وسيله شكار - و كمند - به معناي «كم هستند» - جناس مركب است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

49. 48 جناس مركب در حقيقت همان جناس تام است زيرا عين واژه تكرار مي‌شود. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه

50. 49 جناس مضارع: و آن اختلاف صامت‌هاي قريب‌المخرج در آغاز كلمات هم‌هجا و هم‌واك است. احمدعلي جعفري عضو هيأت علمي دانشگاه