Tempel en kruis

1. Tempel en kruis Hendrik Marsman

2. Vertellen Vertellerstekst: ‘De man van wien in dit verhaal vertel / Keerde voor kort naar zijn geboorteland; / ‘t wordt nu een jaar dat hij zijn intrek nam / boven het vredig makelaarskantoor’ (I) ‘De schemer draalt. / na maanden reizen / zonder dat het hart / veel van zijn bitterheid verloor, / zat hij een avond in den paarsen gloor / van een ruim, schaduwrijk bourgondisch plein.’ (XLV)

3. Vertellen Persoonstekst: ‘Een afscheid dus? / een afscheid, en voorgoed. / “de mens moet verder gaan”, / had zij gezegd, / “als het verleden trekt, / zoek dan een land, / dat niemand heeft begaan, / zoek naar den legen weg.”’ (IX) ‘Duizendmaal duizendmaal, / had de stem van de priester gezegd, / tussen Golgotha en den Dag / dat Hij wegen zal met de Schaal, / daalt hij neer in de dood’ (XXXIV)

4. Vertellen Verteller en personage lijken op elkaar: verteller: ‘en geef den man (…) het instrument te stemmen op de vork / die bij den aanslag de structuur verraadt / van het onheuglijk europese lied, / dat in den aanvang klonk van de cultuur / die in d’azuren zee haar loop begon’ (XII) personage: ‘“zolang de europese wereld leeft / en, bloedend, droomt den roekelozen droom / waarin het kruishout als een wijnstok rankt, / ruist hier de bron, zweeft boven déze zee / het lichten van den creatieven geest.”’ (LI)

5. Vertellen Verteller en personage lijken op elkaar: Verteller: ‘Wie de kelk aan den mond heeft gezet, / diens ziel is van onschuld beroofd / en de hemel doorsnijdt hem het vlees’ (XL) Personage: ‘“ laat uw leven liever vergaan / en verbloeden in eenzaamheid / dan nog langer de wegen te gaan / waarvan iedere steen u weer zegt / wat gij hebt misdacht en misdaan. / ga heen en weiger te staan / voor den bloedraad van een gericht”’ (XLI)

6. Vertellen Verteller en personage lijken op elkaar: Verteller: ‘Het oud gesternte gloeit, en in den nacht / leest hij het spijkerschrift van het heelal, / dat in de sterren stond van Babylon / en klinken zal wanneer de kinderstem / het dies irae zingt bij de Bazuin; / en diep in ‘t microscopisch onderzoek / van ‘t peilloos hart, hoort hij de nachtegaal / de vlammen uitslaan van het pinkstervuur / en in een vergezicht ziet hij den tuin / die aan het einde blinkt van het Verhaal’ (I) Personage: ‘“hoe vaster ik slaap, / des te zwaarder slaapt het heelal, / hoe dieper ik ademhaal / hoe hoger de nacht / en het lied van den nachtegaal. / kan het zijn, / dat van Genesis af / het parabolische Verhaal, / de Ellips der Geschiedenis – / tot het vuur van de Apocalyps / de laatste beelden verbrandt (…)”’ (V)

7. Vertellen Auctoriale vertelsituatie: ‘De man van wien ik dit verhaal vertel / keerde voor kort naar zijn geboorteland’ (I) → gedramatiseerde verteller (treedt op als ‘ik’) ‘Terwijl hij loopt, / ziet hij een vage maan / genesteld in den kroon / der teedre voorjaarsbomen / en merkt niet dat hij gaat / door het verlicht ravijn / dat uitmondt op ‘t skelet / der zwarte kathedraal’ (IV) → de verteller is alwetend, weet meer dan het personage ‘Hij dwaalt niet meer. / zonder dat hij het wist / heeft een magneet zijn pas gericht / naar ‘t golvend bolwerk’ (IX) → tussenvorm auctoriale verteller en personale verteller/ verteller weet meer dan het personage

8. Vertellen Auctoriale verteller: vertellerscommentaar ‘wie legt nu een doek om zijn hoofd? / zijn schedel klopt als een wond; / maar geen zwam met edik en gal / kust den gemartelden mond’ (VI) ‘verleen, o geest, aan deze smalle hand / de rust en stille vastberadenheid / het schip te sturen naar het morgenland / dat sluimrend wacht in elken horizon’ (XII) ‘Alles immers is beter dan dit! / zou ons hart niet moeten vergaan / van wroeging en schaamte, dat dit / ongestraft kan bestaan? / want geen onzer heeft iets gedaan / om met zijn bestaan te bezweren, / dat er bloed aan de handen klit’ (XXVI) → wij-vorm; morele boodschap van de verteller

9. Vertellen Auctoriale verteller: vertellerscommentaar ‘Wie de kelk aan den mond heeft gezet, / diens ziel is van onschuld beroofd / en de hemel doorsnijdt hem het vlees. / wel is water veranderd in wijn / maar de droesem vergiftigt den geest’ (XL) → moreel oordeel van de verteller ‘Geen dragender, / doodlijker wonde / dan het knagend en / slepend besef / van een schuld, / een erflijke zonde, / bedreven voordat / wij bestonden’ (XLVI) → wij-vorm; commentaar van verteller ‘Waarheen, o brandende ziel, / in het branden van de woestijn? / zou er nergens een bron of een palm / noch de zweem van een schaduw zijn?’ (XXIII) → verteller spreekt het personage toe?

10. Vertellen Personale vertelsituatie: → Mieke Bal: externe verteller met interne focalisatie (personage is focalisator) ‘hij loopt het huis rond / en betast den muur ; / hier was zijn kamer - / hier lang zijn moeder in haar agonie; / boven dat hoge raam op ‘t bastion / voerde zijn vader elken sterrennacht / zijn kijkers van het strand der horizon’ (IX) ‘Hij werd langzaam gesloopt door zijn vrees. / in den nacht, als hij wakker lag / en dacht aan het schuimende feest / dat al jaren achter hem lag / kwam de bitterheid weer in zijn mond’ (XXIX) ‘hij rees op en dacht aan de zee. / zijn gang had de veerkracht herwonnen / die hem voortdreef naar zuidlijker stranden, / zijn schreden namen hem mee’ (XLVII)

11. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Weergave van gedachten van personages in vertellerstekst: indirecte rede ‘als hij het kruipen van de naalden ziet / beseft zijn trots met een rebelsen spijt / dat ook die ongeboren duizeling, / gebroken en gestremd, / den mens wordt voorgezet’ (II) ‘toen liet hem van hem af – / hij voelde dat hij rees, / terwijl hij dieper drong in het geheim der aarde / en dat hij zonder vrees kon denken aan zijn graf’ (III) ‘hij zweeg, en zijn arm om haar heen / werd het donkerder in zijn hart; / hij wist dat ook liefde geen heul / voor deze verlatenheid had’ (X) ‘en diep in zijn hart vrat de spijt / in het heden geboren te zijn / met dit lauw en laaghartig gebroed / dat den droom verkwanselt voor goed’ (XXVIII) ‘diep dronk hij ‘t zwarte purper van den wijn / en luistrend naar het sterrenwiegelied / dat de fontein zong in het maanbassin, / wist hij dat het verleden van hem week / en dat zijn hart bevleuglend was geraakt’ (XLV)

12. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Weergave van gedachten van personages in persoonstekst: directe rede ‘en denkt: de Vader dus, geradbraakt in den Zoon’ (II) ‘hij denkt: / “zonder die mastodont geen heden, / zonder de dom geen stad, zonder die spil / geen wentlend firmament, / geen dierenriem, geen babylonisch jaar / dat zijn getal in ‘t aantal poorten sloeg / van ‘t colosseum, in de kralen / van den rozenkrans”’ (IV) ‘en hij dacht: / “hoe vaster ik slaap, / des te zwaarder slaapt het heelal, / hoe dieper ik ademhaal / hoe hoger de nacht / en het lied van den nachtegaal’ (V)

13. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Directe innerlijke monoloog (zonder inquit-formule): ‘“Wat deedt gij binnen den muur / van het kathedrale gewelf? / gij die ook in het Vuur / geen afstand zoudt doen van uzelf!”’ (XXXVII) ‘“Niets anders dan vrees voor den dood / en de angst te verwaaien als as / dreef mij voort met den avondval / naar het donker verraad van het kruis.”’ (XXXVIII) → dialoog met zichzelf, vraag en antwoord? ‘“Wie zegt mij dat het verraad / niet herleeft in een ander land? / waarom vluchten uit weerzin en leed”’ (XLII)

14. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Mengvorm van vertellerstekst en personagetekst: vrije indirecte rede / erlebte rede (tekstinterferentie) ‘waarom had hij de daad niet toch begaan, / waaraan hij overdag niet denken dorst, / doch die hij dromend elken nacht bedreef, / de wraak, de doodslag, honderdmaal beraamd, / maar steeds verschoven weer?’ (IX) Vgl. directe rede: Hij denkt: ‘Waarom heb ik de daad toch niet begaan, waaraan ik overdag niet denken dorst, doch die ik dromend elken nacht bedreef’ Vgl. indirecte rede: Hij vraagt zich waarom hij de daad toch niet heeft begaan, waaraan hij overdag niet denken dorst, doch die hij dromend elken nacht bedreef’

15. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Vrije indirecte rede (2): ‘wat rest er van den nacht, toen bij de gouden vlam / hij wegzonk in het dal van het bedwelmend vlees, / wat bleef er van den gloed, den walm van het genot / dan de gebroken pijn der lenden, wrak en leeg?’ (XIV) (overgang van OTT naar OVT is opvallend) ‘Hoe suisde het bloed in zijn hoofd / van de doodslag en broedermoord!’ (XXIV) (uitroep, maar misschien toch vertellerstekst, niet helemaal duidelijk) ‘hoe kon hij zich ooit zuiveren van ‘t verraad?’ (XXXIX) ‘dus zo ondraaglijk werd de eeuwigheid / dat zij zich grijpen liet / door ‘t vliegwiel van den tijd / en in een speeldoos zich vermalen deed!’ (II) (twijfelgeval)

16. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Weergave van gesprekken/monologen van personages in persoonstekst: directe rede ‘“geen weg, geen pad, / had hij terug gezegd / of ‘k zie er sporen staan / sinds mensenheugenis”’ (IX) ‘“ik heb altijd gevoeld, zei haar stem / terwijl zij zijn handen nam, / dat ik eenmaal terugkomen moest / als de wanhoop het denken verlamt.”’ (X) ‘Duizendmaal duizendmaal, / had de priester gezegd, / tussen Golgotha en den Dag / dat Hij wegen zal met de Schaal (…)’ (XXXIV)

17. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Gezichtspunt van de verteller (externe focalisatie): ‘ ‘t wordt nu een jaar dat hij zijn intrek nam / boven het vredig makelaarskantoor / dat op den hoek tussen twee grachten ligt / aan ‘t plein dat als een zeester in het zand / zijn schachten uitzendt in de mijn der stad. (…) De kamer waar hij werkt is als een cel. / geen schilderij, geen bloemen, geen portret. / niets dat verteedring of herinnering wekt / aan dood of liefde; de wanden naakt en licht’ (I) ‘hij volgt de gracht, / het dode water slaapt in ‘t bronzen bed / tussen de werven nog, geen zon belaagt / in het beschimmeld duister van de brug / met judaspenning het geheim der vis. / de bomen stil, ‘t blad houdt den adem in’ (VIII) ‘zonder dat hij het wist / heeft een magneet zijn pas gericht / naar ‘t golvend bolwerk / waar het oude huis / op den beschoeiden heuvel ligt. / de singel vormt een lasso om ‘t plantsoen, / de morgen draalt onder den nacht der olmen, / de zwanen drijven slapend in de gracht’ (IX)

18. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Gezichtspunt van de verteller: ‘De wereld werd woest en leeg / als eenmaal vóor het begin; / als een haren zak was de lucht / die over de ruimte hing; / ziek van regen, van sneeuw en dooi / viel de duisternis neer in de stad’ (XVIII) ‘langs de helling het vuur van den wijn. / nadat hij het maal had genoten / op het stille beschaduwde plein / lag hij sluimerend onder den muur / die den vlammenden wijngaard omringde / en sliep tot het duisterend uur / in de westlijke heuvels verdween. // de avond was kopergroen. / doch het licht langs de steenrode aarde / scheen doordrenkt van een schaduw te zijn / die, terwijl de hemel vervaalde, / den gloeiende naglans bewaarde / van het purperen vuur van den wijn’ (XLVII) → het personage slaapt, dus kan hij de omgeving niet waarnemen

19. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Gezichtspunt van het personage: ‘er vloeide vocht uit den verweerden muur, / en in ‘t voorbijgaan las hij op de deur / waar eens de naam zijns vader had gestaan / een harden doden naam’ (IX) ‘weer hoort hij ‘t neuriën, het dromend nageluk / dat tot een voorsmaak wordt van een hernieuwd genot, / en ziet haar, in den geest, smal voor den spiegel staan, / den soeplen ruggestreng en ‘t vlindrend schouderblad’ (XIV) ‘hij, van zijn hoog terras, / volgde de lange strepen, / het vluchtig zog / van nooit geziene / nooit gedroomde schepen / door het gemarmerd / zilver van de zee’ (L)

20. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Gezichtspunt van het personage: ‘de laatste slag verklonk, / en in zijn hart welt weer de droefenis / om het verminkt bestaan / en wat het werd, / nadat de godenbeelden zijn vernield’ (III) ‘hij stond op een landtong van steen / en keek naar het schitterend dansen / van het provençaalse azuur, / dat – weerglinsterend in kolkende strepen - / verschoot in schichtige kreken / onder een regen van vuur’ (XLVII) (of is het de verteller die hem ‘ziet kijken’?)

21. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Gezichtspunt van het personage: ‘hij stond op en liep naar het raam; / van walging vervuld en vermoeid, / zag hij neer in het pompende hart / van de zwarte getekende stad. - // toen klonk er geluid op de trap, / een stap jong en rank als het licht’ (X) ‘door het raam is de naglans te zien / van de vismarkt die als een rivier van woelend geschubd parelmoer / door de gloeiende herfstbloemen stroomt; / en als buiten de lichten aangaan / ziet hij zichzelf nog een oogwenk in Tetuan / op het vrijdagse marktplein staan’ (XI)

22. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Overgang van externe naar interne focalisatie: ‘De morgen scheert in huiverende vlagen / over de wateren van het besterde gras; / de zon droomt aan de kim de rode sage / van het verborgen vuur, voordat de wereld was. (…) tussen het hoog gewelf der wilde voorjaarsbomen (…) neemt hij het lemen pad dat wentelt naar de verte, / een populierenrij met sidderend gewei; / een stille regen streept ‘t gestroomde vel der verten, / de zwarte bui dreef schaduwend voorbij. // vol van den zoeten wijn van het ontstuimig weer / bereikt hij de rivier, en rustend aan den dijk / ziet hij het zomers land onder de vuren lucht, / éen mateloze bloei, zover de hemel reikt.’ (XV)

23. Gedachten, gesprekken, gezichtspunten Overgang van externe naar interne focalisatie: ‘de assen hitte hing in een nerveus gewemel / en sloeg in regens neer tot in den schoot der berm; / de bijen dansten om zijn sluimerende leden, / een gonzende muziek, als van een sterrenzwerm; // en toen hij wakker werd, zag hij de witte paarden / der wolken steigeren tegen de loden kim, / over de bongerden en ‘t goud der uiterwaarden / stortte de zon die in het zenith hing’ (XVI) (slaapt hij of niet? Dat maakt voor de interpretatie verschil uit. Als hij slaapt, kan hij niet waarnemen.)

24. Tijd Werkwoordstijden: - De dierenriem: OTT, het heden, simultaan vertellen (vision avec) → uitzonderingen: ‘hij legt het voorhoofd aan den harden muur’ vs ‘toen brak hij op / en liep het tuinpad af. / er vloeide vocht uit den verweerden muur’ (IX) ‘toen klonk er geluid op de trap, / een stap jong en rank als het licht; / voor den schemer van dit gezicht / week de duisternis van het vertrek’ (X) (terugblik, flashback, of episch praeteritum?) ‘na zulk een dag daalt in den nacht het vuur / der poëzie in het verzadigd vlees’ vs ‘de duisternis die op de waatren lag / trok langzaam op en uit de golven rees, / een eenzaam blinkend eiland in de zon’ (XII)

25. Tijd Werkwoordstijden (2): - De boot van Dionysos: OTT (vision avec) → uitzondering: ‘De zomermiddag lag in sidderende vuren, / een bloedend offerlam, gestrekt voor ‘t firmament’ (XVI) - De wanhoop: OVT, het verleden, achteraf verteld (vision per derrière) - De onvoltooide tempel: OVT, achteraf verteld → uitzondering: ‘Wie de kelk aan de mond heeft gezet, / diens ziel is van onschuld beroofd / en de hemel doorsnijdt hem het vlees’ (XL) (vertellerscommentaar, betoog) ‘slechts een blindlings / en donker verslaven / aan de koortsen / van het genot, / kan de ziel / - uit het duister ontslagen - / weer zuiver doen ademhalen’ (XLVI) (commentaar / boodschap van de verteller) ‘- De hemel is leeg, / de oneindigheid bloedt’ (XLVIII) (directe rede)

26. Tijd Sujet: begin bij het einde, dan chronologisch-successief Fabel: - wanneer precies is niet duidelijk; wel: verwijzing naar jodenvervolging - De boot van Dionysos: vitalisme / expressionisme + desillusie - De wanhoop: toenadering tot het christendom, afrekening met vitalisme ‘Hoe hard en blank was het beeld / in de hoge branding geweest / die ruisende hem had omspeeld / toen hij sliep bij den zilverboom’ (XIX) ‘Die, een rovend en zwervend dier, / langs het rulle pad van den dag / naar de sporen zocht die het bloed / ten teken liet dat het genot / alweer sluipend in aantocht was, / zat nu oud en vermoeid bij het vuur’ (XXI) ‘en die hel en hemel vergat / als het donkere gonzen begon / - de sirene der rode natuur – / die zag nu in het nachtelijk uur / de ontreddering van zijn bestaan’ (XXII) ‘in den nacht, als hij wakker lag / en dacht aan het schuimende feest / dat al jaren achter hem lag / kwam de bitterheid weer in zijn mond’ (XXIX) ‘doch voor hém was het feest van de Vlam / als de vonkende hoefslag geweest / van het Beest, dat het blatende Lam / dat dalende was op de Wolk, / voor den nacht had verscheurd en ontvleesd’ (XXXII) cf. de zon: ‘de zon droomt aan de kim de rode sage / van het verborgen vuur, voordat de wereld was’ (XV) ‘zou er nergens een bron of een palm / noch de zweem van een schaduw zijn? / niets dan loodrecht de zon op het hoofd’ (XXIII)

27. Tijd Fabel (2): - De wanhoop (2): afrekening met het christendom ‘Wat deedt gij binnen den muur / van het kathedrale gewelf? / (…) wat rest er nu nog van den smaad / dat de Droom van de Hoofdschedelplaats / alleen in het bevende hart / van het deemoedsgedierte bestaat?’ (XXXVII) - De onvoltooide tempel: afrekening met het christendom, reis naar de Middellandse Zee ‘hoe kon hij ooit zich zuiveren van ‘t verraad? / want de herinnering aan dat ene maal / zat in zijn strottenhoofd gelijk een bal’ (XXXIX) cf. ‘De wanhoop doorvlijmde zijn hart / met de adderbeet van het berouw, / en vergiftigd als eenmaal de vrouw / zat hij neer aan het Avondmaal / om vlees te zijn van het Vlees / dat den dood overstralen zou / en zetelen boven den tijd’ (XXXV) ‘Wie de kelk aan de mond heeft gezet, / diens ziel is van onschuld beroofd / (…) wel is water veranderd in wijn / maar de droesem vergiftigt den geest / met een dorst die niet kan gelest / door een bron in het aardse revier’ (XL) ‘het enig teken, / dat twintig eeuwen / ademloos verstreken / en in zijn hart / antieke vrede / was gedaald’ (L)

28. Tijd Fabel (3): - De zee: climax van de reis - De dierenriem: na de lange reis terug in zijn geboorteland, verzoening van christendom en klassieke cultuur ‘en weer ziet hij zich op een morgen staan / tussen de glooiingen en ‘t heet azuur / van het demetrisch eiland, / éen brandend gouden uur / bezield door het geweld / van de antieke zuilen’ (III) cf. ‘hier golft de nacht van ‘t dionysisch schip / dat van de Zuilen naar den Hellespont / en van Damascus naar den Etna zwierf’ (LI) ‘zonder die mastodont geen heden, / zonder de dom geen stad, zonder die spil / geen wentlend firmament’ (IV) ‘en terwijl hij langzaam ontdooit / - de kachel staat rood, / de kamer is blauw van de rook – / vallen drie jaren reis van hem af / als een laag Europese sneeuw’ (XI)

29. Tijd Gemarkeerd tijdsverloop: De dierenriem → datum en uur niet exact aangegeven, wel ‘nacht’, ‘ochtend’ (tijdsverloop valt min of meer te volgen: drie dagen verlopen?) I van dageraad tot avond, man in zijn kamer: ‘en in de ramen stijgt het jong en blauw profiel der dageraad’ / ‘het wordt nu langzaam duister in de stad’ → probleem: ‘Het oud gesterne gloeit, en in den nacht leest hij het spijkerschrift van het heelal’ (‘nacht’ hier figuurlijk bedoeld?) II middernacht, man wandelt buiten: ‘De toren slaat. / hij ziet hem echter niet. / alleen den dunnen gouden ring / der wijzerplaats, een roerloos rad, / dat in het hart staat / van het zwarte niets’ / ‘en opziend naar de middernachtelijke zon’ III middernacht: ‘De nacht schrijdt voort; / de laatste slag verklonk’ IV nacht, man wandelt buiten: ‘Terwijl hij loopt, / ziet hij een vage maan’ (niet duidelijk hoe laat) V nacht, man ligt op bed: ‘Het was donker, / hij lag op zijn bed’ (niet duidelijk hoe laat)

30. Tijd Gemarkeerd tijdsverloop: De dierenriem (2) VI nacht, man slaapt en droomt VII nacht, monoloog van de slapende man?: ‘zie, de maan heeft het schrift al gevlekt / dat uw pen dreef in het papier’ (niet duidelijk hoe laat en hoe lang) VIII volgende ochtend, voor dageraad: ‘Vroeg in den morgen dwaalt hij door de stad’ / ‘ ‘t blad (…) vreest den overval der dageraad’ IX ochtend, man bezoekt zijn ouderlijke huis: ‘de morgen draalt onder de nacht der olmen’ X weerzien met vriendin, terugblik?; avond, nacht en volgende morgen: ‘de avond verging en de nacht; toen de morgen hun lichamen vond’ → probleem: OVT XI avond, bezoek aan oude vriend: ‘het wordt langzaam donker op straat’ → probleem: hij is al een jaar in de stad, nu pas ziet hij zijn vriend voor het eerst in jaren? XII nacht: ‘na zulk een dag daalt in den nacht het vuur / der poëzie in het verzadigd vlees’

31. Tijd Tijdsverloop (vervolg): De boot van Dionysos: één dag, van ochtend tot avond (veel nadruk op ochtend en zon) XIII ochtend, de vrouw ontwaakt: ‘De morgenwind ontrolt zijn schuimende banieren’ XIV ochtend, de vrouw douchet, de man staat voor het raam: ‘en als het morgenrood / in snelle vlagen regent door het ruim’ XV ochtend, via een pad wandelt de man naar de rivier: ‘De morgen scheert in huiverende vlagen’ XVI middag tot avond, de man slaapt bij de rivier, zwemt in de rivier: ‘De zomermiddag lag in sidderende vuren’ / ‘lag hij des avonds weer in ‘t wuivende gewas’ XVII niet duidelijk wanneer deze monoloog wordt uitgesproken

32. Tijd Tijdsverloop (vervolg): De wanhoop: winter, donker, avond, nacht; aan het einde licht in de duisternis XVIII/XIX/XX/XXI winter: ‘in de winterse stad’ (XVIII), ‘zat nu oud en vermoeid bij het vuur / en warmde het kleumend karkas’ (XXI); avond: ‘Donkerder werd nog de dag’ (XX), ‘en vroeg aan het donkerend uur’ (XXI) XXII nacht: ‘die zag nu in het nachtelijk uur / de ontreddering van zijn bestaan’ XXIV/XXV/XXVI wanhoop en woede over de oorlogsdreiging en de Jodenvervolging; nacht: ‘de brandende stad van de nacht’ (XXV) XXVII/XXVIII/XXIX wanhoop bouwt op tijdens de winter / kwellende herinnering aan vitalistisch verleden: ‘De winter dreef langs het raam’ (XXVII); nacht: ‘geen nacht of hij rafelde stuk / wat hij moeizaam geweven had’ (XXVII), ‘in den nacht, als hij wakker lag’ (XXIX) XXX donker, nacht: ‘Hij zocht in het donker de rots’; ‘in nachten zwart van de kou’ XXXI/XXXII/XXXIII/XXXIV de man zoekt steun in de kerk, woont een misviering bij; licht in de duisternis: ‘langs de golven wandelde ‘t licht’ (XXXI); ‘door het venster sloeg regenbooglicht’ (XXXII)

33. Tijd Tijdsverloop (vervolg): De onvoltooide tempel (afwisselende verhalende en lyrische gedichten) XXXIX/XL berouw om de toenadering tot het christendom; nacht: ‘de straten barstten naar den horizon / door ‘t puin der nacht’ (XXXIX) → probleem: ‘de kamer waar hij lag werd weer een cel’ (verwijzing naar proloog?; verhaalheden?; of weer een cel na hoop in het christendom?) XLI/XLII/XLIII/XLIV monologen, beslissing om al dan niet weg te gaan; nacht: ‘Breek op / en verdwijn uit de nacht’ (XLI); ‘Hij lag in het donker en dacht: - ik moet sterven of weggaan vannacht’ (XLIII) XLV ‘na maanden reizen’ in een zuidelijk dorp aangekomen; avond: ‘zat hij op een avond in den paarsen gloor’; suggestie van volgende ochtend: ‘den dageraad’, ‘de ochtendschemering’, maar eigenlijk een hele nacht: hij ‘liep tot in het hart der nacht’ XLVI bespiegeling over de zonde en het genot XLVII middag/avond, wandeling naar de Middellandse Zee: ‘het werd ‘s middags bedwelmend heet’, ‘de avond was kopergroen’, ‘liep hij in het nachtelijk donker’ XLIX ochtend/ middag, de man bereikt de zee: ‘hij had langzaam den morgen bestegen’, ‘toen het middag werd, zag hij de zee’ L avond/nacht aan zee: ‘De zon hing laag’, ‘het avondrood’, ‘maanlicht’

36. Tijd Retroversie / flashback: III: tijdens de nacht, herinnering aan reis in Sicilië ‘en weer ziet hij zich op een morgen staan / tussen de glooiingen en ‘t heet azuur / van het demetrisch eiland’ IX: tijdens bezoek aan ouderlijk huis, herinnering aan jeugdliefde (+ gesprek met moeder) ‘- o wroeging om het ongewroken leed, / om ‘t bitter recht, door lafheid haar verleend, / hem met een koelen blik voorbij te gaan, / hooghartig schertsend met den louchen knaap / die eens zijn vriend en afgod was geweest’

37. Tijd Retroversie / flashback (2): XI: tijdens bezoek aan vriend, herinnering aan reis in islamitisch land ‘en als buiten de lichten aangaan / ziet hij zichzelf nog een oogwenk in Tetuan / op het vrijdagse marktplein staan, / en den kalief / tussen een rij van blinkende trompetten / de kleine moskee binnen gaan’ XIX: in ‘De wanhoop’, herinnering aan vitalistische tijd ‘Hoe hard en blank was het beeld / in de hoge branding geweest / die ruisende hem had omspeeld / toen hij sliep bij de zilverboom’

38. Tijd Duur: - versnelling: ‘ ‘t wordt nu een jaar dat hij zijn intrek nam / boven het vredig makelaarskantoor’ (I) (samenvattend of panoramisch verteller) ‘en bij jenever en kaas / herleeft het gesprek / - over vrienden en verzen, / vrouwen en politiek - / alsof hij hem gistren verliet’ (XI) ‘na maanden reizen / zonder dat het hart / veel van zijn bitterheid en vrees verloor, / zat hij een avond in den paarsen gloor / van een ruim, schaduwrijk bourgondisch plein’ (XLV) - vertraging: ‘De toren slaat. / hij ziet hem echter niet. (…) dan, onder ‘t verder gaan, / voelt hij de slagen door zijn lichaam gaan (…) De nacht schrijft voort; de laatste slag verklonk’ (II-III) → de nacht duurt eindeloos lang: II-VII (II-IV wandeling in de nacht, V-VII denken op bed en dromen) - pauze: ‘Tederheid, leg nu uw hoofd / aan het ademend schoudergewelf – / deze man verloor het geloof / in wat sterker was dan hijzelf’ (X)

39. Ruimte De kamer: ‘De kamer waar hij werkt is als een cel. / geen schilderij, geen bloemen, geen portret. / niets dat verteedring of herinnering wekt / aan dood of liefde; de wanden naakt en licht, / de ruimte leeg’ (I) De stad in het geboorteland: grachten, kathedraal, neonlicht, pleinen Het vitalistische landschap: ‘De morgen scheert in huiverende vlagen / over de wateren van het besterde gras; / de zon droomt aan de kim de rode sage / van het verborgen vuur, voordat de wereld was’ (XV) De stad in het zuiden: ‘tussen de schaduwen der platanen door / die bevend vlekken wierp / over de zilvren huid der duisternis, / keek hij naar ‘t blauw geglinster der rivier / dat langzaam stolde in het ijs der maan; / en langzaam ook zonk de vermoeienis / der jaren uit hem weg / en het werd ruim en helder om hem heen’ (XLV) Het mediterrane landschap: ‘om zijn schouders woei het azuur: / de vleugels geweldig en blauw / - als een vogel met vlerken van vuur – sloeg de zon door een wereld van goud

40. Ruimte Ruimte als karakterisering: - de lege, eenzame kamer: ‘op het bureau staat een lamp, / het enig wezen dat hem gadeslaat / en dat hem bijlicht’ (I) - de vitalistische natuur(beleving): ‘ziet hij het zomers land onder de vuren lucht, éen mateloze bloei, zover de hemel reikt’ (XV) Belangenruimte: - de stad: ‘en als een lege krater ligt het plein / in het zieltogend duister uitgespreid / van ‘t helse neonlicht der dode stad’ (I) - de kamer, evolutie van lust naar wanhoop: ‘en de kamer die eens als een nest / voor de dieren der lust was geweest / werd zwart en koud als het graf’ (XXIX) - de mediterrane omgeving, het azuur: ‘om zijn schouders woei het azuur: / de vleugels geweldig en blauw / - als een vogel met vlerken van vuur - / sloeg de zon door een wereld van goud’ (XLIX)