ДОКТОРСКА ШКОЛА НА УКиМ НАУЧНО-ИСТРАЖУВАЧКА ЕТИКА - 9 ЕТИКАТА НА НАУКАТА И

1. ДОКТОРСКА ШКОЛА НА УКиМ НАУЧНО-ИСТРАЖУВАЧКА ЕТИКА - 9 ЕТИКАТА НА НАУКАТА И ОДНОСИТЕ ПОМЕЃУ НАУЧНИЦИТЕ

2. 3 ASPEKTI: • NAUKATA KAKO ETIKA • ETIKA NA NAUKATA (KAKO OSOBENA) DEJNOST • MORALNI ODNOSI VO NAU^NATA RABOTA I POME|U NAU^NICITE VA@NI SE ZA ^OVE{TVOTO, POSEBNO ZA NAUKATA

3. NAUKATA E ETIKA - na soznavaweto - na ~ove[tinata (humanosta) - na raboteweto (anga`manot) - na progresot Vo istorijata (osobeno vo novata) - klu~na uloga za promenata i razvojot na ~ove~koto soznavawe i `iveewe. Kaj site narodi, vo site epohi - a od Renesansata osnovna duhovna tendencija i sila na egzistencijata (soznanie - re[enija - Univerziteti - Enciklopedija) Najistaknati li~nosti + duhovni i realni nastani: heliocentri~nost - metodi i aparati - mikro i makro svet - otkritija - industriska revolucija - vizii i utopii - zakonitosti - novi nauki - promena na celite i otvorawe perspektivi, univerzalna nau~nost - posledici (+ negativni ) Edna od osnovnite projavi na svetskoto organizirawe (UNESKO - Svetska zdravstvena organizacija - nau~ni asocijacii)

4. NAU^NICI SPROVEDUVAAT VRVNA ETIKA • mlad Robert Openhajmer se protivstavi na svoeto delo i stana pacifist i borec za etikata • za mir aktivno nastapuvaa Ajn[tajn, Lajnus Pauling, Bertrand Rasel, Albert {vajcer i dr. - kulturata i mo]ta na naukata gi obvrzuva lu\eto da po~nat da vnimavaat i da pridonesuvaat za eti~kiot razvitok • Rej~el Karson ima[e uset da zabele`i deka nema pove]e zvuci od pticite, ispita deka nastradale od preparatot DDT i poso~i deka lu\eto negri`livo se odnesuvaat so opasnite materii i ne razvivaat svest za mo`nata opasnost za `ivotot (so toa se razvi ekolo[ka etika, qubov i gri`a na lu\eto za `ivotnata sredina i za sudbinata na ~ove~kiot rod)

5. NAUKA - OSOBEN POGLED NA SVETOT • otvorawe na setilata i umot • objektivno i celosno soznanie na faktite, nastanite i procesite • se trudi to~no da registrira i opi[e + da pronikne i vo vnatre[nosta i strukturata na ispituvanoto • osobeno nastojuva da gi osoznae zakonitostite, uslovite i vistinskite pri~ini za nastanuvawe na ne[tata i za dejstvuvawe na silite • to~niot rezultat na naukata mu dava na ~ovekot golema soznajna sila, da gi znae ne[tata onakvi kakvi [to se + koi se nu`nostite na nivnata egzistencija + kako nastanuvaat i kako se menuvaat • mu ovozmo`uva na ~ovekot i tvore~ka mo] - da gi povtori onie prirodni sili, energii i pati[ta koi sozdavaat, menuvaat i razvivaat

6. ULOGATA NA ETIKATA VO RAZVOJOT NA NAUKATA - Prvin etikata vo naukata se odnesuva - na koncentriranosta vrz objektivnoto soznavawe i - na posvetenosta na nau~noto ispituvawe Aristotel, koj znael seù vo site oblasti na `ivotot i prirodata, imal dva vida predavawa - za nau~nicite, posvetenite (ezoteri~ni), i za [irokata publika (egzoteri~ni) Frensis Bekon, koj razvi metod za neposredno ispituvawe na ne[tata, bara[e prvo svesta da se oslobodi od zabludite i od lo[ite naviki za soznanie da gi smeta neproverenoto mislewe na drugite lu\e, predrasudite, misleweto za neispitanite ne[ta i sl. Galilej ja izrazi uverenosta vo pravilnosta na naukata, otkako vlastite i crkvata go pritisnale da se otka`e od u~eweto deka Zemjata se vrti okolu Sonceto, so stavot: Taa sepak se vrti! Vo etikata na naukata spa\a i insistiraweto na nejzinite doblesti i davaweto priznanie na onie koi storile najpove]e na nejziniot pat - so toa i na drugite poka`uvaj]i im [to treba da napravat vo svojot `ivot i so svojot anga`man.

7. NAUKATA KAKO ETIKA Naukata be[e vrvna etika na razvitokot, a denes odi so na~elata na odgovornost i gri`a - ne se veruva deka naukata e dobra po sebe, tuku deka e dobra samo zaedno so ispolnuvaweto na eti~kata dol`nost na za[tita na lu\eto od svoite negativni projavi i posledici. Simnuvaweto na oreolot na bezgre[nost ovozmo`i vo naukata da se otkrijat i nemoralni pojavi - manipulirawe so soznanijata, nisko nivo na znaeweto, plagijat, al~nost, nekolegijalno odnesuvawe, destruktiven nepotizam, povreduvawe na pomladite i neza[titenite, i drugi projavi na zloto vo oblasta na naukata i akademskata edukacija, koi ja povreduvaat etikata (na naukata) i koi mora da se izbegnuvaat i korigiraat, bidej]i go zagrozuvaat dobroto ime na naukata i mo`nosta za nau~na realnost.

8. Za ona [to ne e izvesno i za [to ne mo`e da se zboruva konkretno, za toa treba da se mol~i! Ludvig Vitgen[tajn

9. Bidej]i novata etika e slo`ena i treba sekako da gi opfati site lu\e, taa ne mo`e da se [iri bez ETI^KO OBRAZOVANIE taa insistira obuka po etika da se vnese vo site nivoa na edukacija, od gradinkite do univerzitetite.

10. Sega etikata u[te podlaboko se vme[a vo naukata. Dosega nau~niot nastap be[e dostatno eti~ki i ~ove~ki opravdan, sega se bara od nau~nicite paralelno so streme`ot za neprestajno i dokrajno otkrivawe i novi pronajdoci, da bidat najgorlivi zastapnici na eti~kata svest, na zagri`enosta i na vnimavaweto na posledicite od nau~nite rezultati. Ne[tata vo ~ovekovite race mo`at da imaat i dobra i zla primena, od soznanieto mo`at da sledat i dobri i lo[i posledici. Odgovornosta na nau~nicite denes e izdignata na najvisoko nivo vo ~ove[tvoto. Kako najumni i naju~eni lu\e, tie se povikani da bidat i SOVEST NA ^OVE{TVOTO, posebno na svoite op[testva. Tie se obedinuvaat vo uka`uvaweto na problemite, predvodat akcii za mir, osnovaat sojuzi za eti~ko dejstvuvawe (Pagva[ konferencija i sl.), im uka`uvaat na lu\eto na eti~kite dilemi i na nedostatocite na nekontroliraniot razvoj, na povredata na Prirodata i na zloto vo me\usebnite odnosi.

11. Spored mudrecot Solomon, mudrosta ne vleguva vo zlonamerna du[a, a naukata bez sovest e samo propast na du[ata… Selon le sage Salomon, sapience n’entre point en ame malivole, et science sans conscience n’est que ruine de l’ame… Fransoa Rable (Fr. Rabelais), pismo na Gargantua do sinot Pantaguel, Tom 2, gl. 8

12. ДОКТОРСКА ШКОЛА НА УКИМ НАУЧНО-ИСТРАЖУВАЧКА ЕТИКА - 9 ЕТИКАТА НА НАУКАТА И ОДНОСИТЕ ПОМЕЃУ НАУЧНИЦИТЕ

13. Vo etikata na naukata va`at site eti~ki normi na sovremenoto ~ove[tvo + za nea se va`ni vnatre[nite eti~ki principi vo nau~nata dejnost: • tragawe po ideja i vistina • strast za otkrivawe na problemot i na soodvetnite zakonitosti • posvetenost, rabotlivost • informiranost, unapreduvawe na znaeweto • objektivnost, iskrenost, ~esnost, nemamewe • po~ituvawe na ostvarenite rezultati vo naukata i streme` kon ostvaruvawe novi soznanija • lojalnost kon u~itelite i kolegite, sorabotka • li~ni kulturni kvaliteti • zainteresiranost za [irokite pra[awa na svetot i sl.

14. Denes etikata na naukata se odnesuva i na: - interdisciplinarna i multidisciplinarna sorabotka - pra[awe na korista od nau~nite soznanija za site lu\e - streme` kon istra`uvawe na najzna~ajnite problemi, osobeno na te[kite i novootkrienite - razvivawe na novi metodi - koristewe na naukata vo nastava i vklu~uvaweto na mladite kadri vo istra`uvawa - naglasen internacionalizam na naukata i na obrazovanieto - insistirawe na moralnata ~esnost na nau~nicite kako naju~eni lu\e vo svoite zaednici - izbegnuvawe na negativni odnosi pome\u nau~nicite (kako svoevidno ~ove~ko, soznajno i eti~ko bratstvo)

15. Lu\eto se ispla[ni od mo]ta i posledicite odnaukata. Za stra[nata Prva svetska vojna se obvinuva[e naukata. Vo Vtorata vojna voeniте sredstva predizvikaa smrt na milioni i uni[tuvawe na Prirodata. Исто така и во другите војни. Stravot od naukata e istovremeno izraz na konzervativizmot - лу\ето gi zapla[uva teorijata na evolucijata, sekoj vid promeni (duri i koga `ivotot ne e dobar), vrz soznanijata ja prefrlaat vinata za sekoj problem vo `ivotot i, duri, vo odnesuvaweto (koe zavisi od ~ove~kiot izbor i volja). Ima pojavi koi pla[at, no ima i zastra[uvawa so informacii (novi bolesti, nedovolna statistika, fantazija=katastrofalizam, realni opasnosti od elektrika, atomska energija i dr., no koi se pod kontrola). Vistinite, delumnite vistini ili lagite vodat kaj neprosvetenite kon pogre[ni zaklu~oci i dejstva. Raстe недоверbata на широката javnost kon науката, ima аларми za nejzinite temi i rezultati, se sozdavaat sojuzi-organizacii za pritisok вrz науката. Тakva контрола имало kaj vlastite i религиозниte институции (Индекс на забранети дела, судење и казнување), забрани, борба против прогресот, но и оп[тeствена `елbа за користење на нау~ни резултати во тајност (шара[ки, нау~ни кампови, нау~ни градови...). Во јавноста се води акција за недовеrба sprema науката, користењето на фондовите, неизvесноста на temite, celite, резултатите итн. (се рaзбира, најмногу za биоло[ките и mеdицинските nауки, другите се помалку познати и неуkata јавност малку знае за нив).

16. Objektivnosta na neeti~ki dejstva vo naukata Комитетот за етика на објавувањето nau~ni trudovi во Велика Британија (СOРE), следи над 100 водечки научни списанија по биологија и медицина, извести дека од 1997 до 2001 г. добил 137 сигнали за неетична истражувачка и објавувачка практика. За над ¾ от случаите се докажа таква практика. Најчести се: • повеќекратно објавување (43) • фалсифицирање и измислување на факти (25) • проблеми со авторството (24). Комитетот следи 16 вида возможни нарушувања на истражувачката и објавувачката етика. Слични се и податоците од Советите за научна нечесност во скандинавските држави: - измама со авторство (16) • манипулација со фактите (8) • несовесно искористување на фактите (8) • фабрикување на факти (5) • плагијат (5), како и лажно опишување на методите, неправилно искористување на статистиката, кражба на факти итн.)

17. Se razvivaat sистеми за контролa на научната чесност Toa se pravi prvin от вnaтрешнонаучни причини, zaradi скандалиteso научни измами при koristeweto na фактиte, интерпретираwеto на резултатиte и авторствоto на исtra`uvawata. Se развиvaat етичkи кодекси и se vospostavuvaat novi pravila na организiraweto na nau~nata rabota. (Sкандалите не сe sekoga[ delo na po~etnici ili vo паранаучниte области, tuku ~esto stanuva zbor za po~ituvani nau~nici so успешна кариера, чии резултати се pока`uvaат мистификациi, плод на несoвесна научна работа, na иsкривuvawe на izvornite fakti, na презemena интерпретациja, na modifikuvawe i поправawе на резултатите и sl.) Se govori za недоvolna прецизност или nedostatok vo традиционalните механизми за оценка на научната деjност и na неjziните резултати. Zatoa нарасnuва и оp[tествен priтисoк въz науката за пошироко учestvo на групи von od научната praktika za избор на целите, predmetot и методot на научните potfati, so zadol`itelen pregled na nivnite резултати, особено когастаnuва zbor за експериментални исtra`uvawa vrz живи сu[teства и генeti~koto инженерstvo (taka se развибиоетиката). Pokraj спонтанite доброволни инициjативи na nau~nicite za eti~ki razvoj, ovdeka стаnuва zbor за државна политика i • za формално институционализираwе на nau~no-исtra`uva~ките норми • za prezemewe процедури za обуka na nauчnicните za tie pravila • zaispituvawa koga postojat somne`i за научна неsoвесност • za opredeluvawe i sproveduvawe санкции и • za poврзuваwе на оценkite so kодексиte за добра научна практика. opredeleni от оp[teстvoтo

18. Дефинициja za izmamata во САД: Научна измама означава фабрикување, фалсификување, плагијатство или други дејства кои сериозно се разликуваат од општо прифатените постапки во научната заедница при предлагањето, спроведувањето и поднесувањеto извештај за истра`увањето. Таа не вклучува ненамерни грешки (honest error) или чесните различности (honestdifferences) при толкувањето или оценувањето на фактите. (OfficeofResearchIntegrity, 2003. Комисија Рајан) Potoa e omeknata терминологиjata, pa naместо за научна измама се говори за научна нечеsност, коja se определuva kako Zначajnо неморално поведение, при кое[то нечесно се присвоjuва интелектуалнаta соpственост или постиgawa на други, кое[toima namera da go poпречи napreduvaweto на исtra`uvawata или кое[toim se zakanuva na точното opredeluvawe на резултатите или na чесноста на научната практика. Takvoto odnsuvawe е неетично и неприfatlivо при предлагаwето, sпроведuvawето на исtra`uvawето и преtставuvaweto на negovite резултати, како и при рецензираwето на предлоzite и na научнитe izve[tai на другите. Kon dефинициjaта sе пrilo`eni три групи примери, наre~eni нечесно присвоjuваwе (misappropriation), сoздаваwе на пречки (interference) и фалsифиkuvawe (misrepresentation) - zatoa ovaa дефинициja na narekuvaat MIM.

19. За дanскиot Комитет за научни измами, дефинициjaта за нечесност вo науката е: Нарочно и kako резултат на огромна небрежност фалsифиkuvawe или иsкривuваwе на научниte резултати, како и даваwе на неправилна оценка или лансиране на друг naучнik. {to se smeta zane~esno: 1. Mенuvawе (фалsифиkuvawe) на неsakanite fakti 2. Селективно или скриenо отfрлawе на неsakanite резултати 3. Иskоristuvawe на izmislenifakti (фабрикуваwе на fakti) 4.Некоректно koristewe на статистички методи за правеwе на изводи, naместо тie кои сe пригодни за изучuваните факти 5. Сvesно неточно интерпретираwе на научниte резултати или правеwе на изводи 6. Плагиrawe на tu\i резултати или публикации 7. Неточно преtставuvawe na резултатите на друг исtra`uva~ 8. Неправилно или неточно припи[uваwе на авторство 9. Некоректна информациja при кандидirawe за работа или za проект 10. Дуpлираwе (povtoruvawe) на публикации 11. Рекламираwе на резултатиte по медиumite, пред tie da миналe niz експертskа оценка вo науката 12.Пренебрегnuvawe на преtходниte оригинални резултати 13.Иsклuчваwе на други ko-автори, независno od nivniot приdoнeс 14. Se~ewe на публикациjaта на par~iwa (ve[ta~ko делewe на текстot и na резултатиte на нeколко sledovatelni публикации) 15. Манипулираwе na faktite

20. Osnovni negativni projavi vo odnosite pome\u nau~nicite Za negativnoto odnesuvawe kon lu\eto von od naukata, so koi relaciite ne se povrzani so zaedni~ka dejnost ili so neposredno spodeluvawe na rezultatite od nau~nite istra`uvawa - moralnite ocenki na nau~nicite se davaat spored obiknovenite eti~ki pravila, iako se zema predvid nivnata isklu~itelna u~enost, pozicijata vo op[testvenata podelba na trudot ili vo zaednicata. Za relaciite so svoite kolegi, isto taka nau~nici, so koi spodeluvaat ista dejnost, rabotewe, proekti, `ivotna sudbina, socijalna polo`ba, ugled i sl., kako nemoralni se ocenuvaat • Nedovolen anga`man i rabotewe, kako izraz na nesolidarnosta vo osobenata dejnost, koja gi pravi niv ednakvi (negirawe na li~niot razvoj) • Nekolegijalnost, ignorirawe na faktot na spodeluvawe na obrazovnata, rabotnata i socijalnata sudbina • Gordelivost nad ugledot na drugite kolegi • Ignorirawe na osnovnite eti~ki normi na po~ituvaweto, ~esnosta, nenasilstvoto, pomagaweto, razbiraweto • Preferirawe na zdobivawe pozicija i ugled nadvor od nau~nite sferi (li~no iskoristuvawe na socijalni i politi~ki pozcii) • Nelojalnost • Kradewe na nau~ni rezultati i fakti • Neodgovornost kon zaedni~ki sredstva za rabota • Poltronstvo, Nepotizam, Familijarizam, Korupcija • Negirawe na humanosta (kako karakteristika na nau~niot duh)

21. Osnovnite vrednosti na nau~nicite denes: - razbirawe - dijalog - novi normi za ~ove~koto humano odnesuvawe (humanost) - sovest kako eti~ki znak i voditel - odgovornost za razvoj na pozitivni soznanija - re[avawe na va`nite te[kotii - korektno ocenuvawe na posledicite od otkritijata i nivno pravilno koristewe

22. Карл фон Вајцсекер: Степенот на моралната зрелост на научниците е пропорционален на нивната продуктивна одговорност за последиците од нивните сознанија, т.е. од нивната практична примена!