Málstefna

1. Málstefna Þórður Helgason

2. Spurningar • Eins konar uppreisn á 8. áratugnum • Hvað er rétt mál og hvað rangt? Hver ræður því? • Hvað er gott mál og hvað vont? Hver ræður því? • Eru málfræðireglur lögmál, sem ekki má hrófla við? Hver ákveður þær? • Byggist málið á málfræðireglum eða öfugt?

3. 1986: Álitsgerð um málvöndun og framburðarkennslu í grunnsk. • Stefnt skal að varðveislu og eflingu íslenskrar tungu, sögulegt samhengi haldist órofið. • Vera á verði gegn þeim breytingum sem gætu raskað málkerfinu. • Standa vörð um sjálft hljóðkerfið, taka ekki upp erlend tökuorð sem hafa óíslenskuleg hljóð og hljóðasambönd • Standa vörð um íslenska beygingarkerfið.

4. Rétt mál • Árið 1987 var þessi kenning sett fram af nefnd um íslenskt mál og málstefnu: “Rétt er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem samræmist ekki neinni málvenju.” • Og þá vaknar spurning: Má þá ekkert gerast í þessu tungumáli sem ekki byggir á venju?

5. Saga • Kennari (ég) sagði við nemanda sinn: “Þú átt að segja: Ég hlakka til jólanna, en ekki mig eða mér hlakkar til jólanna.” • Nemandi svaraði: “Komon, Þórður.” • Þessi umræða var sem sé um málstefnu. • Komon-istar eru margir; þeim ofbýður dellan í okkur.

6. Hugtök • Orðið málstefna er tiltölulega nýtt (1945 notað fyrst). Önnur hugtök: • hreintungustefna • málvernd • málrækt • Málhreinsun • Málstjórn, málpólitík Könnum þessi orð. Hvað merkja þau í raun?

7. Hjartað í b....... • Þannig hafa menn lýst áhyggjum sínum vegna þróunarinnar: • íslenska > • íslenska (+ enska) > • íslenska + enska > • enska (+ íslenska) > • enska

8. Hver er þá málstefna Íslendinga? • Svörin hafa orðið mörg og ólík. Þetta hefur Íslensk málnefnd að segja: • “Í.m. hefur það meginhlutverk að vinna að eflingu íslenskrar tungu og varðveislu hennar í ræði og riti. [...] Aðalhlutverk nefndarinnar er sem sé að vinna að því tvennu, sem löngum hefur verið keppikefli Íslendinga, að auðga svo tungu sína að hún megi duga til að tjá hverja þá hugsun, sem menn vilja koma orðum að, en haldi jafnframt áfram að vera það tungumál sem landmenn hafa notað frá upphafi Íslands byggðar.”

9. Málstefna í 8. bekk (1985) • Höf. kennslubókar ritar: “Við höfum lengi fylgt þeirri stefnu að halda íslenskri tungu í svipuðu formi og verið hefur frá fornu fari. Þess vegna reynum við að halda beygingum í því formi sem þær hafa verið og þess vegna viljum við bægja burt erlendum orðum.” • Rökstuðningur: “[...] má [...] ætla að þessi málstefna eigi nokkuð almennu fylgi að fagna [...]”

10. Hvernig á að koma þessari málstefnu til skila til nemenda? • Með því að sinna bókmenntaarfinum • Með málfræðikennslu • Með kynningu á hreintungustefnu • Með því að gera móðurmálið miðlægt í öllum kennslugreinum • Með fjölbreyttri útgáfu hjálpargagna • Með því að leiðrétta nemendur

11. Gömul rödd Halldór Halldórsson (1964): “Ég geri mér ljóst að hér í Reykjavík er í uppsiglingu skrílmál, en það nær til lægstu laga þjóðfélagsins í menningarlegum efnum. Mér þykir vafasamt að þessu böli verði með öllu afstýrt. En hitt skiptir máli að þeir, sem meira mega sín andlega, láti ekki óvitana móta málfar sitt og þar með hugsun.”

12. Valdastéttir og tungan • Í gamla daga, þegar valdsmenn litu niður á alþýðuna, var alsiða að hafa öll opinber skjöl á sem flóknasta máli, uppskrúfað og tyrfið, svo að enginn skildi neitt í neinu. Þá var tungan valdatæki til að marka yfyrstéttinni bás sem alþýðan gat aldrei nálgast. Og það merkilega er að slíkt er enn ástundað!

13. Rómantík • Rómantíska stefna 19. aldar og sjálfstæðisbaráttan virðist hafa ráðið að mestu málpólitík síðustu aldar. • Nú virðist vera endurmat; menn velta því fyrir sér hver skuli vera málpólitík okkar nú. • Og það er staðreynd að slíkt endurmat verður að vera viðvarandi á öllum tímum.

14. Nýjar raddir • Gísli Pálsson kastaði beinlínis bombu 1979 • Hann talar um “málveirufræðinga” • Þeir lýsa ýmsu í íslensku máli sem plágum og sjúkdómum, reyndar einnig sóðaskap • Þeir reyna að endurvekja liðinn tíma án þess að velta fyrir sér félagslegum orsökum – og réttlæta vald og forréttindi þeirra sem betur eru settir í þjóðfélaginu • Þetta leiðir til málótta eða ofvöndunar margra sem rembast við að tala og skrifa eins og fyrirmyndirnar

15. Áður: • Jóhann Hannesson: “Mikið vildi ég að sá dagur rynni upp að við svokallaðir íslenskukennarar losnuðum við þá réttmálsmöru sem krypplað hefur viðleitni okkar margra til að kenna ungu fólki að tala og skrifa.” Jóhann heldur áfram: • “Sá tími, sem fer í að kenna íslenskum börnum úrelta og fánýta, að ég segi ekki skaðlega málfræði, væri betur nýttur til að kenna þeim móðurmálið.”

16. Nýjar raddir II • Eiríkur Rögnvaldsson (1985): “Stefnan hefur, að svo miklu leyti sem hún hefur verið til, verið skipulalslaus íhaldssemi. Vissulega hefur verið ýtt undir nýyrðasmíð [...]. En þar hefur hefur komið til, að mínu máti, alltof mikil tregða til að taka upp erlenda stofna eða hreinlega búa til nýja. Þess vegna hefur nýyrðasmíðin í alltof miklum mæli falist í því að búa til nýjar samsetningar [...] sífellt lengri og lengri.”

17. Eiríkur áfram/áfram Eiríkur • Íhaldssöm málstefna úr sér gengin vegna: • Börn læra mál sitt af börnum • Reynsluheimur allur annar nú • Mál er ekki eins þýðingarmikill miðill sem fyrr • Erlend áhrif fara vaxandi Í staðinn: 1. greina aukaatriði frá aðalatriðum 2. fræðsla í stað fordóma

18. Jóh Hilmar Jónsson • Menn virðast hafa komist að e.k. samkomulagi: • 1. að viðhalda formlegum og merkingarlegum einkennum tungunnar • 2. að halda aftur af erlendum máláhrifum Hætta á ferðum: Mest ber á fyrirmælum og fordæmingu – ekki fræðslu og útskýringum

19. Gæný rödd (2001) • Prófessor í hjúkrunarfræðum í H.Í.: Á miðöldum var alþjóðlega vísindamálið latína. Á 19. öld kom afturkippur í alþjóðlega þróun vísinda um leið og sú krafa var gerð að vísindamenn skrifuðu á móðurmáli sínu. Um leið einangruðust margir í fræðum sínum, höfðu lítil áhrif og fóru á mis við þann samanburð og hágæða rýni sem er metnaðarfullri fræðimannsku nauðsynleg. [...] Ég tel að þegar vísindamenn skrifi strangfræðileg verk muni menn að mestu leyti snúa sér að ensku í félags- og hugvísindum í framtíðinni.”

20. Enn nýrri Gísli Sigurðsson 2006 • Í málpólitík verðum við ... að hampa góðu máli og fögru, þar sem fólk notfærir sér blæbrigði orðanna og fær útrás fyrir sköpunargleði í daglegu málfari sínu – án þess að hafa það viðmið sifellt á lofti að e-ð sé ekki rétt vegna þess að það hefur aldrei heyrst áður. Tungumál, sem er opið fyrir sköpun og nýjungum, er líklegt til langlífis.

21. Er þá til málstefna? Er hennar þörf? • Höskuldur Þráinsson spyr og svarar: • 1. Nei, hún er ekki til þótt svo sé látið í veðri vaka, e.k. óskráð lög. Hjá þeim, sem mest virðast móta þá málstefnu, ber mest á málvernd sem tekur auðvitað hið eldra fram fyrir hið yngra • 2. Já, líkega er þörf á að skýra rétt/rangt, gott/vont. Framburðarmál verða að koma við sögu. Skýr framsetning ritaðs máls einnig. Benda þarf á að ýmis erl. orð falla illa að íslensku beygingarkerfi, eða ekki. Málstefna verður að leggja áherslu á að beygingar- og hljóðkerfi haldist o.fl.

22. Vangaveltur • 1. Ljóst er að hver kennari verður að gera sér grein fyrir hver hans eigin málstefna er. • 2. Einnig hver sé málstefna skólakerfisins (samræmdu prófanna). • 3. Kennari verður einnig að gera sér hugmyndir um hver sé málstefna nemanda sinna – og hika ekki við að ræða hana.

23. Staðreynd • Þjálfun og leikni í tungmáli er lykill að velgengni og frama í lífinu. Á máli okkar þekkjumst við. Alls staðar í veröldinni kappkostar fólk að ná góðu valdi á móðurmáli sínu. Menn hafa gert sér ljóst að málið er stjórntæki – með því brjótast menn til valda eða eru útskúfaðir.

24. Að lokum • Snorri Hjartarson orti sonnettuna Land, þjóð og tunga (1952). Hún hefst svo: • Land, þjóð og tunga, þrenning sönn og ein, • þér var ég gefinn barn á móðurkné; • ég lék hjá þér við læk og blóm og stein, • þú leiddir mig í orðs þíns háu vé. • Líklega er að lokum alveg meinhollt að spyrja sig að lokum: Hver er afstaða þessarar þjóðar til hinnar heilögu þrenningar sem Snorri fjallar um?